ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਹਿੱਕ ਸੂਫ਼ੀ ਮਨਸ਼ ਬੰਦਾ ਹਾਈ-ਮਸਊਦ ਮੁਨੱਵਰ

ਇਨਸਾਫ਼ ਕੀ ਐ? ਇਹ ਅਰਬੀ ਸ਼ਬਦ ਨਿਸਫ਼ ਦੀ ਕਬੀਲ ਵਿਚੋਂ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਮੱਤਾਂ ਵਾਲੇ ਲੋਕੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਜੋ ਨਿਸਫ਼ ਅੱਧੇ ਨੂੰ ਆਂਹਦੇ ਨੇਂ। ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਰਾਹੀਂ ਅਸੀਂ ਅੱਧੋ ਅੱਧ ਦੀ ਵੰਡ ਨੂੰ ਇਨਸਾਫ਼ ਸਮਝਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਜੋ ਜਿਹੜਾ ਹਾਕਮਾਂ ਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹਾਕਮਾਂ ਨੂੰ ਲੈਣ ਦਿਓ ਤੇ ਜਿਹੜਾ ਖ਼ੁਦਾ ਦਿਆਂ ਬੰਦਿਆਂ ਦਾ ਹੈ ਉਹ ਔਰ ਖ਼ੁਦਾ ਦਿਆਂ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਦੇਵੋ।

ਪਰ ਇਸ  ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿਚ ਖ਼ੁਦਾ ਨੂੰ ਕੌਣ ਪੁੱਛਦਾ ਤੇ  ਪਛਾਣਦਾ ਹੈ? ਇਥੇ ਹਾਕਮ  ਆਪ ਖ਼ੁਦਾ ਨੇਂ। ਇਥੇ ਖ਼ੁਦਾ ਦਾ ਬੰਦਾ ਕੋਈ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਅਜ ਦੇ  ਆਦਮ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕਬੀਲਾ ਪੈਸੇ ਟਕੇ ਦਾ ਦਾਸ ਹੈ। ਪੈਸੇ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਸੇਬ ਵਿਚ ਰੱਬ ਦੀ ਦਮੜੀ ਨਹੀਂ ਚੱਲਦੀ। ਇਥੇ ਪੈਸਾ, ਪੈਸੇ ਨੂੰ ਖਿੱਚਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸਾਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨਾਤੇ ਪੈਸੇ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਬਣਦੇ ਹਨ।

ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਹਿੱਕ ਸੂਫ਼ੀ ਮਨਸ਼ ਬੰਦਾ ਹਾਈ , ਪਰ ਲਹਿੰਦੇ ਦੇ ਗਿਆਨੀਆਂ ਉਹਨੂੰ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦਾ ਵੈਰੀ ਦਰਸ਼ਕ ਮਿਥ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਡੱਕਣ ਲਈ ਤੋਪਾਂ ਤੇ ਜਹਾਜ਼ ਕੱਢ ਲਿਆਏ ਹਨ। ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਦਾ ਕਮੀਊਨ ਦਾ ਤਸੱਵਰ ਕਿਸੇ ਦਰਵੇਸ਼ ਦੇ ਲੰਗਰ ਦਾ ਨਮੂਨਾ ਹਾਈ। ਰਲ ਕੇ ਰੈਹਣਾ ਤੇ ਰੱਬ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ  ਆਪਣੀ ਲੋੜ ਮੂਜਬ ਲੈਣਾ ਤੇ ਲੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਨਾ ਰੱਖਣਾ।ਮਾਰਕਸਿਜ਼ਮ  ਅਸਲ ਵਿਚ ਤਸੱਵੁਫ਼ ਦੀ ਹਿੱਕ ਨਵੀਂ  ਪੱਧਰ ਹਾਈ ਜਿਸ ਦਾ ਮਕਸਦ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਪੈਸੇ ਧੇਲੇ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦੀਆਂ ਸੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਛੁੜਾ ਕੇ ਸੁੱਚੇ ਤੇ ਖਰੇ ਇਨਸਾਨੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿਚ  ਪ੍ਰੋਣਾ ਹਾਈ।ਇਨਸਾਨੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਇਸ ਥਿਊਰੀ ਨੂੰ ਸੂਫ਼ੀਆਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੋਂ ਅਪਣੀ ਖ਼ਾਨਗਾਹਾਂ ਵਿਚ ਚਲਾ ਕੇ ਵਿਖਾਇਆ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਅਮਲ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਂਦੇ ਸਨ , ਤਕਰੀਰਾਂ ਦੇ  ਪੱਠੇ  ਪਾ ਕੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਠੱਗਦੇ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਾਲੀਮ  ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰਲ ਮਿਲ ਕੇ ਹਿਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਰੈਹਣਾ ਸਿਖਾਂਦੀ ਹਾਈ।

ਰੈਹਣ ਲਈ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਮਹਿਲ ਉਸਾਰਨਾ , ਪਾਣ  ਲਈ ਕਾਰੋਨਾਂ ਤੇ ਫ਼ਿਰੌਨਾਂ ਵਾਲੇ ਲੀੜੇ ਉਨਵਾਣਾ ਤੇ ਸਿਵਾਣਾ, ਨਾਲੇ ਚੋਪੜੀਆਂ ਤੇ ਨਾਲੇ ਦੋ  ਦੋ ਖਾਣਾ। ਲੰਮੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ ਮਹਿੰਗੀਆਂ ਕਾਰਾਂ ਤੇ ਸਵਾਰੀਆਂ ਤੇ ਚੜ੍ਹਨਾ ਸ਼ਤਾਨੀ ਕੰਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।ਇਹ ਹੱਦੋਂ ਟੱਪਣ ਵਾਲਿਆਂ ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਦਾ ਕਬੀਲਾ ਏ ਜਿਹੜਾ ਰੱਬ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਨੂੰ ਤਰੋੜਦਾ ਏ। ਕੁਰਆਨ ਵਿਚ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਏ , "ਇਨ ਅਲੰਬਜ਼ਰੀਨ ਕਾਨੋ ਅਖ਼ਵਾਨ ਅਲਸ਼ੀਆਤੀਨ" ਅਪਣੀ ਹੱਦੋਂ ਵਧਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਤਾਨਾਂ ਦੀ ਬਰਾਦਰੀ ਵਿਚੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਜ਼ਰਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਿ ਆਂ ਹੁਕਮਰਾਨਾਂ , ਚੌਧਰੀਆਂ , ਜਰਨੈਲਾਂ ਤੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਮਲਵਾਨੀਆਂ ਦਾ ਰੈਹਣ ਸਹਿਣ ਤਾਂ ਤੱਕੋ!
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਠੇ ਮਾੜੀਆਂ , ਬੰਗਲੇ ਹਵੇਲੀਆਂ ,ਕਾਰਾਂ ਤੇ ਘੋੜਿਆਂ , ਮੱਝੀਂ ਗਾਈਂ ਤੇ ਫ਼ਾਰਮ ਹਾਊਸਾਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਲਾਉ ਤਾਂ ਲਗਦਾ ਏ ਜੋ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੇ ਪਿਛਲੇ ਸੱਠ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਸ਼ਤਾਨਾਂ ਦੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਰਹੀ ਏ।ਜਦੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹਾਕਮ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੈਨ ਤਾਂ ਬਾਂਦਰਾਂ ਦਾ ਵੀ ਹਾਸਾ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦਾ ਏ।
ਲੂਮੜ ਦੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਵਾਲਿਓ ਲੋਕੋ! ਤੁਸੀਂ ਇਨਸਾਫ਼ ਕਿਵੇਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ?
ਜਿਹੜਾ ਬੰਦਾ ਅਪਣੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖਾਂਦਾ ਏ ਉਹ ਢਿੱਡੋਂ ਬੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਤੁਸੀਂ ਫ਼ੁੱਟ ਪਾਥਾਂ ਤੇ ਰੁਲਦੀਆਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਬਹਿ ਕੇ ਕੜਾਹੀ ਗੋਸ਼ਤ ਦੇ  ਕੱੜਛੇ  ਚੱਟਣ ਵਿਚ  ਪੀ ਐਚ  ਡੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਏ। ਲੂਣੀ  ਮਿੱਸੀ ਤੁਹਾਡੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਲਗਦੀ, ਤੁਸੀਂ ਕਿਹੜੇ ਮੂੰਹ ਨਾਲ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋ? ਤੁਸੀਂ ਇਨਸਾਫ਼ ਮੰਗਣ ਲਈ ਮੂੰਹ ਨੋਸ਼ੇਰਵਾਂ ਆਦਿਲ ਤੇ ਹਾਤਿਮ ਤਾਈ ਕੋਲੋਂ ਉਧਾਰਾ ਮੰਗਿਆ ਹੋਇਆ ਏ?

ਜਿਹੜਾ ਬੰਦਾ ਪੈਸੇ ਨਾਲ ਕਨੂੰਨ ਮੁੱਲ ਲੈ ਕੇ ਜੇਬੇ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਏ ਉਹ ਇਨਸਾਫ਼ ਦਾ ਕੀ ਲਗਦਾ ਏ?ਜਿਹੜੇ ਲੋਕੀ ਭੁਖ ਤੋਂ ਅੱਕ  ਕੇ ਖ਼ੁਦ ਕਸ਼ੀ ਕਰਨ ਦੀ ਰਾਹ ਤੇ ਟੁਰੇ ਹੋਏ ਨੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਲੀ ਵਿਚ ਰੇਸ਼ਮ ਦੇ ਸੂਟ ਪਾ ਕੇ ,ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਘੜੀਆਂ ਲਾ ਕੇ, ਪਜਾਰੋ ਵਿਚ ਚਾਰ ਕੰਨ  ਟੁੱਟੇ ਨਾਲ ਬਹਾ ਕੇ , ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਕੌਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ।?

ਇਨਸਾਫ਼ ਹਰ ਪੱਧਰ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਜਿਹੜੇ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨਸਾਫ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਉਹ ਵੱਡੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਨਸਾਫ਼ ਕਿਵੇਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ? ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਤਾਰੀਖ਼ ਤੇ ਵਸੇਬ ਦਾ ਸਬ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕੁਪੱਤ ਇਹ ਹੈ  ਜੋ ਇਸ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਨੀਂਹ  ਹੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖੀ ਗਈ।ਇਸ ਵਸੇਬ ਵਿਚ ਰਾਜ ਪਲਟੇ ਰਾਹੀਂ , ਕੌਮ ਦੀ ਹਾਲਤ ਬਦਲਣ ਦੇ ਨੁਸਖ਼ੇ ਵਰਤੇ ਗਏ। ਖ਼ੁਸ਼ ਹਾਲੀ ਦੇ ਕੌੜੇ ਪੈਗ਼ੰਬਰ ਆਪਣੀਆਂ ਅਮਰੀਕੀ ਵਹੀਆਂ ਲੈ ਲੈ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦਿੰਦੇ ਰਹੇ ।ਕੌਮ ਦੇ ਸੱਠ ਵਰ੍ਹੇ ਇਸੇ ਬੇ ਇੰਸਾਫ਼ੀ ਵਿਚ  ਲੰਘ  ਗਏ ਹਨ । ਭਲਾ ਕੋਈ ਦੱਸੋ! ਬੇ ਇੰਸਾਫ਼ੀ ਦੇ ਇਸ ਕਿੱਕਰ ਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੇ ਫੁਲ ਕਿਵੇਂ  ਆ ਸਕਦੇ ਹੈਨ?

ਇਸ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਕੋਈ ਨਿਜ਼ਾਮ ਨਹੀਂ। ਇਸਲਾਮ ਮਲਵਾਨੀਆਂ ਹੱਥੋਂ ਕਤਲ ਹੋ ਚੁਕਾ ਏ।ਜਦੋਂ ਮਜ਼ਹਬ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਬਾਕੀ ਰਹਿ  ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੂਰਖ ਲੋਕ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਹਕੀਕਤ ਤੇ ਸੱਚ ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ।ਪਰ ਉਹ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਉੱਕਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ  ਜੋ ਮੋਏ ਹੋਏ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਜਿਹੜੇ ਅਮਲ ਦਾ ਚੋਲਾ ਨਾ ਪਾ ਸਕਣ, ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀਆਂ ਕਬਰਾਂ ਦੀ ਰੌਣਕ ਤਾਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ , ਪਰ ਉਹ ਜੀਂਦੇ  ਜਾਗਦੇ ਇਨਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦੁਖ ਤੋਂ ਸਿਵਾ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੇ ।ਹਾਂ ,ਖ਼ੋਦਕੁਸ਼ ਬੰਬਾਰੀ ਦਾ ਦੁਖ ਜ਼ਰੂਰ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਜਿਹਨਾਂ ਹਾਕਮਾਂ ਸੱਠ ਵਰ੍ਹੇ ਰੱਬ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਰਸੂਲ ਨਾਲ ਧੋਖਾ ਕੀਤੀ ਰੱਖਿਆ ਏ ਤੇ  ਲਾ ਅੱਲ੍ਹਾ ਦੀ ਥਾਈਂ ਮਾਰਸ਼ਲ ਲਾ ਦੇ  ਕਲਮੇ  ਪੜ੍ਹਾਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ , ਉਹ ਕਿਹੜੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ? ਦੱਸੋ ਖਾਂ?

ਸੱਚ ਦੀ ਸਿਆਸਤ--ਅਮਰਜੀਤ ਗਰੇਵਾਲ

(ਅਮਰਜੀਤ  ਗਰੇਵਾਲ ਦੀ ਨਵੀਂ ਕਿਤਾਬ 'ਸੱਚ ਦੀ ਸਿਆਸਤ'ਪੰਜਾਬੀ ਕੌਮੀਅਤ ਦੀ ਸਮਝ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕੁਝ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੁਆਲਾਂ ਨੂੰ ਚਰਚਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਨਾਉਣ  ਵੱਲ ਇੱਕ ਸਾਰਥਿਕ ਯਤਨ ਹੈ.ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਇਹ ਆਪਣੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬੁਧੀਜੀਵੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਟੋਲੀ ਲੇਖਕ ਹੈ ਇਕੱਲਾ ਗਰੇਵਾਲ ਨਹੀਂ.ਇਹ ਵਿਧੀ ਇੱਕ ਤਾਂ ਸੰਵਾਦ ਦੇ ਮਕਸਦ ਲਈ ਬੜੀ ਉਪਯੋਗੀ ਹੈ ਦੂਜੇ ਇਹ ਓਹਲੇ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਬਖੂਬੀ ਕਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ.ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਨੇ ਅਹਿੰਸਾ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ  ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਲਚਕੀਲੇ ਅਤੇ  ਕਾਰਗਰ  ਢੰਗ  ਤਿਆਰ  ਕਰ  ਲਏ ਸਨ ਉਸ ਦੀ ਅੱਛੀ ਖਾਸੀ ਤਸਵੀਰ ਇਸ  ਗੈਰ ਪਰੰਪਰਕ ਪੜਤ ਵਿੱਚੋਂ ਉਭਰਦੀ ਹੈ.)

ਜਦੋਂ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਕਾਲਜ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਡਾ.ਸਤਨਾਮ ਕੌਰ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਬਾਰੇ ਇਹ ਪਰਚਾ ਲਿਖਣ ਲਈ ਆਮੰਤ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਮੇਰਾਤੁਰੰਤ ਜੁਆਬ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਇਕ ਸਾਹਿਤਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਭਲਾ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਕੀ ਲਿਖਸਕਦਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਇਸ ਜੁਆਬ ਨੂੰ ਕੱਟਦੇਹੋਏ, ਡਾ. ਜਗਬੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨੂੰਹ ਗੁਰਜੀਤ, ਜੋ ਇਸੇ ਕਾਲਜ
ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਅਧਿਆਪਕ ਹੈ, ਇਕ ਦਮ ਬੋਲੀ,
" ਅੰਕਲ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਕੇਵਲ ਘਟਨਾਨਹੀਂ, ਇਕ ਟੈਕਸਟ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਟੈਕਸਟ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਡਿਸਕੋਰਸ ਅਨੈਲੇਸਿਜ਼ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀਟੈਕਸਟ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਖ ਰਹੇ ਹਾਂ।"
" ਪਰ ਬੇਟੇ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਕੋਈਸਾਹਿਤਕ ਜਾਂ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਟੈਕਸਟ ਨਹੀਂ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਟੈਕਸਟ ਹੈ। ਰਾਜਨੀਤਕ ਟੈਕਸਟ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ
ਪੁਲਿਟੀਕਲ ਸਾਇੰਸ ਦੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਲੱਭੋ।" ਮੈਂ ਡਾ. ਜਸਪਾਲ ਸਿੰਘ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਆਖਿਆ।" ਮੈਂ ਤਾਂ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗਾ ਹੀ, ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਭੱਜ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ।" ਡਾ. ਜਸਪਾਲਸਿੰਘ ਨੇ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਵਾਪਿਸ ਮੇਰੇ ਪਾੜੇ ਵਿਚ ਸੁਟਦੇ ਹੋਏਕਿਹਾ:

" ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਇਕ ਪੁਲਿਟੀਕਲ ਟੈਕਸਟ ਵਜੋਂ ਹੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸਿਆਸਤ, ਸਿਆਸੀ ਸ਼ਕਤੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਨਹੀਂ, ਸਮਾਜ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਕਰਾਂਤੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਸੀ।"
"ਸਮਾਜ-ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਕਰਾਂਤੀ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਟੈਕਸਟ", ਇਹ ਆਖ ਕੇ ਡਾ. ਸਤਨਾਮ ਕੌਰ ਜੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ
ਮੇਰੇ ਪਰਚੇ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਸੁਝਾ ਦਿੱਤਾ।

ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਸਭਿਆਚਰਕ ਕਰਾਂਤੀ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਟੈਕਸਟ ਵਜੋਂ ਕਿਵੇਂ ਪੜ੍ਹਨਾ ਹੈ, ਇਹ ਤਾਂ ਬਾਅਦ ਦਾ ਮਸਲਾ ਹੈ, ਪਹਿਲੀ ਸਮੱਸਿਆ ਤਾਂ ਇਸ ਟੈਕਸਟ ਨੂੰ ਲੋਕੇਟ ਕਰਨ ਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਟੈਕਸਟ ਨੂੰ ਲੋਕੇਟ ਕਰਨਾ ਹੀ ਇਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀ ਟੈਕਸਟ ਕਿਥੇ ਪਈ ਹੈ? ਕੀ ਇਹ ਸਾਡੇ ਸਿਰਾਂ ਅੰਦਰ ਯਾਦ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਂਭੀ ਪਈ ਹੈ ਜਾਂ ਫੇਰ ਅਜਾਇਬ ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਲਾਇਬਰੇਰੀਆਂ ਵਿਚ। ਇਸ ਟੈਕਸਟ ਨੂੰ ਲੋਕੇਟ ਕਰਨ ਜਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਵੀ ਸੋਚਣਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਇਸ ਟੈਕਸਟ ਨੂੰ ਕੌਣ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ਲਿਖਦਾ ਹੈ? ਇਹ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਕਿਵੇਂ ਆਉਂਦੀ ਹੈ? ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕਾਹਦੇ ਲਈ ਲਿਖਦੇ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਾਂ?
ਇਹ ਗੱਲਬਾਤ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਡਾ. ਜਸਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਹੋਈ ਜਿਥੇ ਮੈਂ ਇਕ ਸੈਮੀਨਾਰ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਲਈ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਕੇਵਲ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਨਹੀਂ, ਸਮਾਜ-ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਕਰਾਂਤੀ ਦੀ ਇਕ ਰਾਜਨੀਤਕ ਟੈਕਸਟ ਵੀ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ, ਵਿਸਥਾਪਨਾ, ਪੁਨਰਸਥਾਪਨਾ, ਕਾਰਜ, ਉਦੇਸ਼, ਮਹੱਤਵ ਆਦਿ ਬਾਰੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਦਾ ਡਾ. ਸਤਨਾਮ ਕੌਰ ਜੀ ਨਾਲ ਵਾਅਦਾ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਡਾ. ਜਗਬੀਰ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਘਰ ਚਲਾ ਗਿਆ.

ਯਾਦ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ

ਉਸੇ ਸ਼ਾਮ ਡਾ. ਜਗਬੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਗੱਲਬਾਤ ਦੌਰਾਨ ਗੁਰਜੀਤ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਸ ਵਾਰ ਚਾਰ
ਸੌ ਸਾਲਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਭਾਵੇਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਉਲੀਕੇ ਗਏ ਹਨ, ਪਰ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਵਸ ਹਰ ਸਾਲ ਹੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਜੀਤ ਦੇ ਪਤੀ ਰਾਜੂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਕਾਲਜ ਕੀ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਵਸ ਤਾਂ ਸਾਰਾ ਸਿੱਖ ਜਗਤ ਹੀ ਮਨਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਥਾਂ ਥਾਂ ਤੇ ਠੰਡੇ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਛਬੀਲਾਂ ਲਗਦੀਆਂ ਹਨ। ਸੈਮੀਨਾਰ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕੀਰਤਨ ਦਰਬਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਕੂਲਾਂ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਣ ਮੁਕਾਬਲੇ ਅਤੇ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਹਰ ਸੰਸਥਾ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੀ ਹੈ।
" ਮੈਂ ਇਸੇ ਲਈ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈਮੀਨਾਰਾਂ ਅਤੇ ਖੋਜ ਪੱਤਰਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਜਾਨਣਾ ਨਹੀਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨੂੰ ਵਾਰ ਵਾਰ ਯਾਦ ਕਰਨਾ ਹੈ।" ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਬਹੁਤ ਸਪਸ਼ਟ ਸੀ।
" ਕੇਵਲ ਯਾਦ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ, ਅਜੋਕੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ  ਯਾਦ ਕਰਨਾ।" ਡਾ. ਨੂਰ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਨੁੰ ਅਜੋਕੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਲੋੜ ਅਤੇ ਮਜਬੂਰੀ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿੜ ਕਰਵਾਇਆ।
" ਦੇਖੋ, ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਅਤੇ ਡਾ. ਨੂਰ ਦੋ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਿਥੇ ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਉਸੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ (ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ)ਦੀ ਸਿੱਖ  ਯਾਦ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਓਥੇ ਡਾ. ਨੂਰ ਉਸੇ  ਘਟਨਾ ਦੇ  ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਵਲੋਂ ਤੱਥਾਂ/ਪ੍ਰਮਾਣਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਲਿਖੇ ਗਏ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਾਨੂੰ ਸਾਂਝੀ ਸਮੂਹਿਕ ਯਾਦ ਅਤੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚਲੇ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਡਾ. ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਂਝੀ ਯਾਦ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚਲੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਿਖੇੜ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦਵਾਇਆ।
"ਭਾਵੇਂ ਸਾਂਝੇ ਅਤੀਤ ਨੂੰ ਸਾਂਝੀ ਯਾਦ ਅਤੇ ਸਾਂਝੇ ਇਤਿਹਾਸ, ਦੋਨੋ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਡਾ. ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ, ਯਾਦ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚਲੇ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਪਰ ਦੋਨਾਂ ਵਿਚਲੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਤੋਂ ਵੀ ਤਾਂ ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ।" ਡਾ.ਜਗਬੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਹ ਸਮਝਾਉਂਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਖੋਜ ਨੇ
ਸਿੱਖ ਯਾਦ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਵਾਰ ਵਾਰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਅਤੇ ਰੂਪਾਂਤ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਖੋਜ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਨਵੇਂ ਤੱਥ ਕੇਵਲ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਦਲਦੇ,ਸਗੋਂ ਸਾਂਝੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਵੀ ਰੂਪਾਂਤ੍ਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।" ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੁਜਕੇ ਜਹਾਂਗੀਰੀ, ਮੁਜੱਦਦ ਦੇ ਖਤਾਂ ਅਤੇ ਫਾਦਰ ਜੈਰੋਮ ਜੇਵੀਅਰ  ਦੀ ਚਿਠੀ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਦਿਤੀ.

ਅਤੀਤ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ
" ਸਾਨੂੰ ਡਾ. ਨੂਰ ਦੀ ਕਹੀ ਹੋਈ ਗੱਲ ਵੀ ਯਾਦ ਰੱਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।"  ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ,"ਇਹ ਕੇਵਲ ਇਤਿਹਾਸਕ ਖੋਜ ਦੁਆਰਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਤੱਥ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜੋ ਸਾਡੀ ਆਪਣੇ ਅਤੀਤ   ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਝ ਨੂੰ ਬਦਲਦੇ ਹਨ। ਅਤੀਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਿਚੋਂ ਵਰਤਮਾਨ ਲੋੜਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਥਿਤੀਆਂਦੇ ਰੋਲ ਨੂੰ ਵੀ ਮਨਫੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਕੋਈ ਵੀ ਭੁਲਿਆ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਕਿ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਮਿਆਂ 'ਤੇ, ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ  ਆ ਰਹੇ ਹਾਂ।"

ਕੇਵਲ ਵਰਤਮਾਨ ਹੀ ਅਤੀਤ ਨੂੰ ਪੁਨਰਸਥਾਪਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਸਗੋਂ ਅਤੀਤ ਵੀ ਤਾਂ ਵਰਤਮਾਨ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਵਰਤਮਾਨ ਅਤੇ ਅਤੀਤ ਦੋਨੋਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਸਿਲਸਲਾ ਨਿਰੰਤਰ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਥੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ (ਅਤੀਤ) ਸਾਡੀ
ਅਜੋਕੀ ਸਿਖ ਪਹਿਚਾਣ (ਵਰਤਮਾਨ) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਿਚ ਅਹਿਮ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਓਥੇ ਏਨਾ ਹੀ ਅਹਿਮ ਰੋਲ ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਅਜੋਕੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਕਾਂਖਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ
(ਵਰਤਮਾਨ) ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਡਿਸਕੋਰਸ (ਅਤੀਤ) ਨੂੰ ਪੁਨਰਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਨਿਭਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਚੱਪੇ ਚੱਪੇ 'ਤੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲੀਆਂ ਠੰਡੇ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਛਬੀਲਾਂ, ਅਖੰਡ ਪਾਠਾਂ, ਕੀਰਤਨ ਦਰਬਾਰਾਂ, ਕਵੀ ਦਰਬਾਰਾਂ, ਭਾਸ਼ਣ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ, ਨਾਟਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀਆਂ, ਚਿਤਰਕਾਰੀ
ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀਆਂ ਆਦਿ ਦੇ ਆਯੋਜਨ ਅਤੇ ਪੁਸਤਕਾਂ, ਰਸਾਲਿਆਂ, ਟੈਲੀਵੀਜ਼ਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ, ਫਿਲਮਾਂ, ਅਖਬਾਰਾਂ ਦੇ ਸਪਲੀਮੈਂਟਾਂ,ਵੈਬ ਸਾਈਟਸ ਆਦਿ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਰਾਹੀਂ ਅਸੀਂ ਕੇਵਲ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੇ ਸੱਚ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੀ ਨਹੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ, ਸਗੋਂ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਅਜੋਕੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਕ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਮੁਤਾਬਕ ਪੁਨਰਸਥਾਪਿਤ ਵੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਜੋ ਇਸ ਅਮਲ ਰਾਹੀਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਘਾਉ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਵਰਤਮਾਨ ਲੋੜਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵਰਤ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਵਰਤਮਾਨ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਅਜੋਕੀ ਪਹਿਚਾਣ ਨੂੰ ਵੀ ਪੁਨਰਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।

ਜਿਵੇਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਖੋਜ ਸਾਡੀ ਸਮੂਹਿਕ  ਯਾਦ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਮੂਹਿਕ ਯਾਦ ਸਾਡੇ ਵਰਤਮਾਨ ਸੁਪਨਿਆਂ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪਹਿਚਾਣ ਨੂੰ, ਬਿਲਕੁਲ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਡੇ ਇਹ ਵਰਤਮਾਨ ਸੁਪਨੇ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਹਿਚਾਣ ਸਾਡੇ ਅਤੀਤ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਖੋਜ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਸਹਿਮਤ ਸਨ।

ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਚਾਈ

ਜਸਵੰਤ ਜ਼ਫਰ, ਜੋ ਹੁਣ ਤੱਕ ਸਭ ਕੁਝ ਚੁਪ ਚਾਪ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਸੀ ਬੋਲਿਆ, " ਤੁਹਾਡੇ ਕਹਿਣ ਮੁਤਾਬਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚਾਈ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਮੂਹਿਕ ਯਾਦ ਦਾ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼  ਰੂਪ ਹੀ ਹੈ ਤੇ ਜਾਂ ਫੇਰ ਜੇ ਇਸਦੀ ਕੋਈ ਹਸਤੀ ਹੈ ਵੀ ਤਾਂ ਉਹ ਕੇਵਲ ਸਮੂਹਿਕ ਯਾਦ ਨੂੰ ਨਵੀਆਂ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ/ਖੋਜਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਰੀਸ਼ੇਪ ਕਰਨ ਦੀ ਹੀ। ..ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਰੱਦ ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਨਿਰੰਤਰ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਸਮੂਹਿਕ/ ਕੌਮੀ ਯਾਦ ਨੇ ਇਸਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਲਈ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਰੀਪਲੇਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ..ਨਾਲੇ ਫੇਰ ਡਾ. ਨੂਰ ਦੀ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚਾਈ ਵੀ ਕੋਈ ਸਥਿਰ, ਸਥਾਈ, ਸੁਨਿਸ਼ਚਿਤ ਅਤੇ ਅਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਘਟਨਾ ਨਹੀਂ, ਨਿਰੰਤਰ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਲਿਖਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਬਾਅਦ ਸੱਚ ਦੀ ਹਸਤੀ ਹੀ ਕੀ ਰਹਿ ਗਈ। ..ਅਸਥਿਰ, ਅਸਥਾਈ, ਅਨਿਸ਼ਚਿਤ, ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਸੱਚ ਤਾਂ ਫੇਰ ਆਪਣੀ ਨਿਰੰਤਰ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਕਾਰਨ, ਗਰੇਵਾਲ ਭਾਅ ਜੀ ਦੇ ਕਹਿਣ ਮੁਤਾਬਕ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸਿਆਸਤ ਦਾ ਅਖਾੜਾ ਹੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੀਆਂ ਧਿਰਾਂ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਸਿਆਸੀ/ ਸਭਿਆਚਾਰਕ/ ਆਰਥਕ ਲੋੜਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਰੀਸ਼ੇਪ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ..ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚੋਂ ਉਤਪਨ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸੱਚ ਫੇਰ ਕੋਈ ਨਿਰਪੱਖ/ਨਿਰਪੇਖ ਸੱਚ ਨਾ ਰਹਿ ਕੇ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀ ਸੰਪੰਨ ਧਿਰ ਦੁਆਰਾ ਧੱਕੇ/ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਨਾਲ ਮਨਵਾਇਆ ਇਕ ਪਾਸੜ ਸੱਚ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਸਭ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਸੱਚ ਹੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ।"

" ਸੱਚ ਤੋਂ ਕੌਣ ਮੁਨਕਰ ਹੈ? ਸੱਚ ਨੂੰ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਰੱਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਨਿਰਪੇਖ ਸੱਚ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਸਾਡੀ ਸਮਰੱਥਾ ਜ਼ਰੂਰ ਸ਼ੱਕ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਹੈ। ..ਹਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਆਪੋ ਆਪਣਾ ਸੱਚ ਹੈ, ਮੇਰਾ, ਤੁਹਾਡਾ, ਆਪਣਾ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ, ਭਾਰਤ ਦਾ, ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ, ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦਾ। ਹਰ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ,ਭਾਈਚਾਰਾ, ਕੌਮ, ਯੁਗ, ਧਰਮ, ਵਿਗਿਆਨ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਸੱਚ ਘੜਦੇ ਹਨ। ਵਿਗਿਆਨ/ਗਣਿਤ ਦਾ ਸੱਚ ਵੀ ਕੋਈ ਅੰਤਮ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ..ਨਿਊਟਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਈਨਸਟਾਈਨ, ਆਈਨਸਟਾਈਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੋਹਰ ਅਤੇ ਬੋਹਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਈਜ਼ਨਬਰਗ, ਸਭ ਨੇ ਆਪੋ ਆਪਣਾ ਸੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।"ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਸਚ ਵਿਚ ਜੀਂਦਾ ਹੈ.ਕੋਈ ਆਈਨਸਟਾਈਨ ਦੇ ਗਣਿਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸਚ ਵਿੱਚ ਜੀਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਈ ਭੂਤ ਪ੍ਰੇਤਾਂ ਦੇ ਮਿਥਕ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ . ਡਾ. ਨੂਰ ਨੇ ਗੱਲਬਾਤ ਨੂੰ ਵਾਪਿਸ ਨੁਕਤੇ' ਤੇ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ, " ਅਸੀਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਮੁਨਕਰ ਨਹੀਂ ਹਾਂ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਾਡਾ ਸਭ ਦਾ ਸੱਚ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਸਿੱਖ  ਯਾਦ ਇਸ ਸੱਚ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ, ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਇਹ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿਚ ਹਾਂ।"

" ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਲੈਕੇ ਇਹ ਗੱਲ ਸੌਖਿਆਂ ਹੀ ਸਮਝੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।" ਡਾ. ਜਗਬੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੱਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, " ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਵਿਸਵਾਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਸਾਈਂ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਨੇ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਫੇਰ ਕਈ ਆਧੁਨਿਕ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਸ਼ੱਕ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਮਾਣ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ।ਪਰ  ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ  ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਇਕ ਵੱਖਰੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਕਿਹਾ ਜਾ ਰਿਹਾ  ਹੈ ਕਿ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਧਾਰਨਾ  ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਕੌਮੀ ਯਾਦ ਦਾ ਅਨਿਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਹੈ। ਸਮੂਹਿਕ ਸਿੱਖ  ਯਾਦ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਸਬੂਤ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ । ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀਆਂ ਵਰਤਮਾਨ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਅਜੋਕੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਪਹਿਚਾਣ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਿਚ ਇਸ ਸਮੂਹਿਕ ਸਿੱਖ ਯਾਦ ਨੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਹਿਮ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। "
" ਸਰ ਅੰਸ਼ ਇਹ ਹੈ ਕੀ ਕੋਈ ਵੀ ਭਾਈਚਾਰਾ  ਆਪਣੀਆਂ ਵਰਤਮਾਨ ਚਣੌਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਖੂਬਸੂਰਤ ਭਵਿਖ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਲਈ ਆਪਣੇ ਕੌਮੀ ਇਤਿਹਾਸ  ਦੀਪ੍ਰਾਸੰਗਿਕਤਾ ਨੂੰ ਪੁਨਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਕੇ ਹੀ  ਵਰਤਦਾ ਹੈ।" ਡਾ. ਨੂਰ ਨੇ ਸਾਰੀ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਸਮੇਟਣਾ ਚਾਹਿਆ।ਪਰ ਜ਼ਫਰ ਨੇ ਤਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਪੁਛ ਲਿਆ ਕਿ ਸਿੱਖ  ਇਤਿਹਾਸ/ ਯਾਦ ਵਿਚਲੀ ਇਹ ਤਬਦੀਲੀ ਕਿਹੜੀਆਂਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ-ਰਾਜਨੀਤਕ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਦੀ ਦੇਣ ਸੀ। "ਗਰੇਵਾਲ, ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਜੁਆਬ ਹੁਣ ਤੂੰ ਦੇਹ। ਫੇਰ ਖਾਣਾਖਾਈਏ ਤੇ ਚੱਲੀਏ, ਲੇਟ ਹੋ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਲੁਧਿਆਣੇ ਵੀ ਪਹੁੰਚਣਾ। " ਡਾ. ਨੂਰ ਨੇ ਇਹ ਫੁਰਮਾਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ।"

ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਹੁਵਾਦੀ ਨੇਸ਼ਨ-ਸਟੇਟ ਫਾਰਮੇਸ਼ਨ ਦੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਨ ਲਈ ਮੂਲਵਾਦ, ਵੱਖਵਾਦ ਕੱਟੜਵਾਦ ਅਤੇ ਏਕਾਧਿਕਾਰਵਾਦ ਵਿਰੁਧ ਆਪਣਾ ਸਟੈਂਡ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ, ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਫਕੀਰ ਕੋਲੋਂ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਰਖਵਾਉਣਾ, ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੋਚ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਸੱਚ ਪੁੱਛੋ ਤਾਂ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਤੋਂ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਰਖਵਾਉਣ ਵਾਲੀ ਘਟਨਾ ਵਿਚੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਫਿਲਾਸਫੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅਜੇਹਾ ਜ਼ਰੂਰ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਾਂ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਜੋ ਸੁਨੇਹਾ ਦੇਣਾ ਸੀ, ਉਹ ਹੀ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਿਸ਼ਨ ਸੀ। ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਇਹ ਘਟਨਾ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸੰਗਤ ਦਾ ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਯਕੀਨ ਕਰ ਲੈਣਾ ਕਿ ਇਕ ਮੁਸਲਿਮ ਸੂਫੀ ਫਕੀਰ ਨੇ ਹੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਸੀ, ਬਹੁਤ ਸੁਭਾਵਕ ਹੈ।

ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਮੇ ਵੱਖਰੀ ਸਿੱਖ ਪਹਿਚਾਣ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਸ਼ੱਕ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਇਸਨੂੰ ਨਿਰਉਤਸਾਹਿਤ ਕਰਨਾ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਵੀ ਓਨਾ ਹੀ ਸੁਭਾਵਕ ਸੀ। ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਸਮੇਤ ਸੱਭੇ ਕੌਮਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਹੁਵਾਦੀ ਉਦਾਰ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਨਿਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਦੇਖ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂ ਅਜੇਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ  ਮੀਆ ਮੀਰ ਦੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਘਟਨਾ ਇਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਮਹਤਵਪੂਰਨ ਐਪੀਸੋਡ ਬਣ ਗਈ ਹੈ. ਸਾਈਂ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਨੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਰੱਖੀ, ਇਹ ਗੱਲ ਓਨੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਹੀਂ, ਜਿੰਨਾ ਸਾਡਾ ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਕਰਨਾ.

"ਲੇਟ ਤਾਂ ਆਪਾਂ ਹੋ ਹੀ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਪਰ ਖਾਣੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਜ਼ਰੂਰ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰੋ ਕਿ ਇਹ ਸਮੂਹਿਕ ਯਾਦ ਦਾ ਟਿਕਾਣਾ ਕਿਥੇ ਹੈ? ਇਹ ਕਿੱਥੇ ਵਸਦੀ ਹੈ?" ਜ਼ਫਰ ਜ਼ਿਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। "ਪਰ ਜੁਆਬ ਇੱਕੋ ਲਾਈਨ ਦਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦੈ", ਨੂਰ ਨੇ ਇੱਕੋ ਲਾਈਨ ਵਿੱਚ ਜੁਆਬ ਦਿੱਤਾ :

"ਇਹ ਸਾਡੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸਿਰਾਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ,ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਸਾਂਝੇ ਅਤੀਤ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਵਾਦ ਵਿਚ ਵਸਦੀ ਅਤੇ ਵਿਗਸਦੀ ਹੈ।"

ਵਾਸਵਿਕਤਾ ਅਤੇ ਸਚਾਈ

ਅਜੀਤ ਕੌਰ/ ਅਰਪਨਾ ਦੀ ਆਰਟ ਗੈਲਰੀ ਵਿਚ ਸਵਰਨਜੀਤ ਸਵੀ ਦੀ ਡਿਜੀਟਲ ਫੋਟੋਗਰਾਫੀ ਦੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਦਾ ਅੱਜ ਆਖਰੀ ਦਿਨ ਸੀ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਨਿਪਟਾ ਕੇ ਉਹ ਜਿਉਂ ਹੀ ਡਾ. ਜਗਬੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਅਸੀਂ ਬਿਨਾ ਖਾਣਾ ਖਾਧਿਆਂ ਲੁਧਿਆਣੇ ਲਈ ਚੱਲ ਪਏ। ਸਵੀ ਅਤੇ ਜ਼ਫਰ ਨੇ ਟੈਲੀਫੋਨ 'ਤੇ ਤਹਿ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਖਾਣਾ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਹੀ ਖਾਵਾਂਗੇ।

ਟੈਲੀਫੋਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕੇਵਲ ਖਾਣੇ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੀ ਤਹਿ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ, ਇਹ ਵੀ ਤਹਿ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਡਾ. ਜਗਬੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਜੋ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੇ ਹੋਏ ਮੈਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਘੇਰਨਾ ਹੈ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਹੀ ਅਜੇਹੀ ਸਾਜਿਸ਼ ਰਚ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਂਗ ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਮੈਂ ਉਹਨਾ ਦੀ ਇਸ ਸਾਜਿਸ਼ ਤੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਸੀ। ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਬਿਨਾ ਕੁਝ ਕਹੇ ਸੁਣ ਮੈਂ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਸ ਸਾਜਿਸ਼ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਜਦੋਂ ਟੈਕਸਟ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੋਈ ਕੌਮੀ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਤਿੱਖੇ ਸੁਆਲਾਂ, ਨਵੇਂ ਗਿਆਨ ਸੋਮਿਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਸੰਗਿਕ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨਾਲ ਘੇਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਹਨਾ ਦੇ ਇਸ ਘਿਰਾਓ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਲਈ ਜੋ ਹੱਥ ਪੈਰ ਮਾਰਦਾ ਹਾਂ, ਉਹ ਯਤਨ ਹੀ ਫੇਰ ਮੇਰੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਢਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

" ਭਾਅ ਜੀ, ਜ਼ਫਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਅਤੇ ਸਚਾਈ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ।" ਦਿੱਲੀ ਨਿਕਲਦਿਆਂ ਹੀ ਸਵੀ ਨੇ ਗੱਲ ਤੋਰੀ।" ਗੱਲ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ।" ਜ਼ਫਰ ਨੇ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਅਤੇ ਫੋਕਸ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।

" ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਸਾਡੀ ਅੱਜ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਦੀ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਅਤੇ ਸਚਾਈ ਦੇ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਹੀ ਘੁੰਮੇਗੀ। ਪਰ ਭਾਅ ਜੀ", ਸਵੀ ਨੇ ਵਿਸ਼ਾ ਸਪਸ਼ਟ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਸਿੱਧਾ ਸੁਆਲ ਕੀਤਾ, "ਕੀ ਆਪਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਜਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਰੈਫਰੈਂਟ ਦੀ ਵਾਸਤਿਵਕਤਾ ਅਤੇ ਸਚਾਈ ਤੋਂ ਮੁਨਕਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਾਂ?"

"ਸਵੀ, ਸੁਆਲ ਤਾਂ ਏਨਾ ਹੀ ਸਿੱਧਾ, ਸਪਸ਼ਟ ਅਤੇ ਇੱਕ ਟੁਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿੰਨਾ ਤੂੰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਇਸਦਾ ਹਾਂ ਜਾਂ ਨਾਂਹ ਵਿਚ ਇਕ ਟੁਕ ਜੁਆਬ ਮੁੱਦੇ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਉਲਝਾ ਦੇਵੇਗਾ। ..ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਫੈਸਲੇ ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਥਾਂ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਇਸ ਮਸਲੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।" ਮੈਂ ਗੱਲਬਾਤ ਨੂੰ ਰਹਾਉ ਦੇ ਮੋਡ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। " ਸਾਡੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਵੀ ਫੈਸਲਾ ਸੁਣਨ ਵਿਚ ਨਹੀਂ, ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿਚ ਹੀ ਹੈ।" ਜ਼ਫਰ ਨੇ ਜੁਆਬ ਦਿੱਤਾ।" ਸੁਆਲ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਮਨ ਵਿਚ ਹੈ ਹੀ, ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਇਸ ਸੁਆਲ ਦੇ ਸਮਾਧਾਨ ਲਈ, ਆਪਣੀ ਸਹੂਲਤ ਮੁਤਾਬਕ ਇਸ ਮਸਲੇ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੱਖਰੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਵੀ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ।" ਸਵੀ ਫੋਕਸ ਨੂੰ ਹਿੱਲਣ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ।

"  ਜਗਬੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਡਾ. ਨੂਰ ਨੇ ਜਿਹੜੀ ਗੱਲ ਕਹੀ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੇ ਸੱਚ ਤੋਂ ਮੁਨਕਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਇਹ ਗੱਲ ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ ਹੈ। ਗੱਲ ਬਾਤ ਸ਼ੁਰੂ ਵੀ ਏਥੋਂ ਹੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਸਚਾਈ ਸਾਨੂੰ ਕਿੱਥੋਂ, ਕਿਵੇਂ, ਕਿਸ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਅਤੇ ਕਿਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਸੋਚਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਇਹ ਸੋਚੇ ਬਿਨਾ ਤੁਹਾਡੇ ਸੁਆਲ ਦਾ ਜੁਆਬ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ..ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਵਾਪਰਿਆ, ਅਨੇਕਾਂ ਹੋਰ ਲੋਕ ਵੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਹੋਣਗੇ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਭੁੱਲ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ।ਸੁਆਲ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਭੁੱਲ ਗਏ, ਉਹ ਕਿਉਂ ਭੁੱਲ ਗਏ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਾਡੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਏਨੀ ਡੂੰਘੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਵਸੀ ਹੋਈ ਹੈ? ਇਸ ਸੁਆਲ ਦਾ ਜੁਆਬ ਢੂੰਡਣਾ ਹੀ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਸਾਡੀਆਂ ਉਹ ਕਿਹੜੀਆਂ ਨਿੱਜੀ ਜਾਂ ਕੌਮੀ ਲੋੜਾਂ ਹਨ ਜਿਹਨਾ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨੂੰ ਏਨੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਯਾਦ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ? ਕੀ ਸਾਡੀਆਂ ਇਹ ਲੋੜਾਂ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾ ਦੀ ਜਟਿਲਤਾ ਨੂੰ ਸੰਪਾਦਿਤ (ਐਡਿਟ) ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ? "

ਸਵੀ ਨੇ ਮੇਰੀ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧੀਆ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ," ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਤੋਂ ਚਾਰ ਸੌ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਈ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀ ਘਟਨਾ ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਦੇਖੀ ਨਹੀਂ। ਨਾ ਹੀ ਅਸੀਂ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਕਿਸੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਜਿਸਨੇ ਸਾਨੂੰ ਇਸਦਾ ਅੱਖੀਂ ਡਿੱਠਾ ਹਾਲ ਸੁਣਾਇਆ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਗੱਲ ਬੜੇ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਨਾ ਦੇਖਿਆ ਹੈ ਨਾ ਸੁਣਿਆ ਹੈ। ..ਸਾਡੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੇ ਉਹ ਚਿਤਰ ਹੀ ਹਨ, ਜੋ ਅਸੀਂ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਦੇਖਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇਕ ਚਿਤਰ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ..ਮੇਰੇ ਸਮੇਤ ਅਨੇਕਾਂ ਚਿਤਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਸੋਚ ਅਤੇ ਕਲਪਨਾ ਅਧਾਰ ਤੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ..ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਵੱਖ ਵੱਖ ਕਥਾ, ਕਹਾਣੀਆਂ,ਸਾਖੀਆਂ, ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ, ਨਾਵਲ, ਨਾਟਕ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼, ਟਿੱਪਣੀਆਂ, ਆਦਿ ਜੋ ਵੀ ਸਾਡੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਵੀ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੀਆਂ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਘੜੀਆਂ ਸਨ। ...ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਚਿਤਰ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਕਥਾ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹੀ ਪਹੁੰਚੀਆਂ ਹਨ। ..ਇਹ ਕਥਾ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਚਿਤਰ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ ਹਨ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਹੋਰ ਚੀਜ਼। ਕਥਾ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਚਿਤਰ ਟੈਕਸਟ ਹਨ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ। ਇਸ ਲਈ ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਸੱਚ ਵੀ ਅੱਡੋ ਅੱਡਰੇ ਹੀ ਹਨ।"

" ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਦੋਨੋ ਹੀ ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਤੇ ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਦੋ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਸੱਚ ਹਨ। ਇਕ ਟੈਕਸਟ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਸਰੀ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਟੈਕਸਟ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਹੋਰ ਜ਼ਰੀਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਦੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿਚ ਟੈਕਸਟ ਨੂੰ ਹੀ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਮੰਨ ਲਿਆ।" ਜ਼ਫਰ ਨੇ ਸਵੀ ਦੀ ਕਹੀ ਹੋਈ ਗੱਲਬਾਤ ਦਾ ਨਚੋੜ ਕੱਢਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।

" ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਇਉਂ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਟੈਕਸਚੂਅਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਉਪਲਭਦ ਹਨ। ਚਿਹਨਕਤਾ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦੇ ਬਾਹਰੋਂ ਦੀ ਤਾਂ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਅਤੇ ਸੱਚ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਕੋਈ ਰਸਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।"

ਜ਼ਫਰ ਨੇ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਦਾ ਦੈਰਿਦਾ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਹੁੰਗਾਰਾ ਦਿੱਤਾ, " ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਯਾ ਦੈਰਿਦਾ ਨੇ ਆਫ ਗਰੈਮੇਟਾਲੋਜੀ ਵਿਚ ਠੀਕ ਹੀ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਟੈਕਸਟ ਬਾਹਰਾ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।"

" ਇਹ ਗੱਲ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀ ਘਟਨਾ ਦੀ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਤੱਕ ਸਾਡੀ ਕੋਈ ਪਹੁੰਚ ਨਹੀਂ ਹੈ।" ਇਹ ਆਖ ਕੇ ਸਵੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਨੁਕਤਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ, " ਪਰ ਜੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ  ਫਿਲਮਕਾਰੀ ਦੀਆਂ ਅੱਜ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਉਪਲਭਦ ਹੁੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਕੋਈ ਫਿਲਮਸਾਜ਼ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਤਮਾਮ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਫਿਲਮ ਵੀ ਬਣਾ ਲੈਂਦਾ, ਤਾਂ ਕੀ ਅਜੇਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੇ ਵਾਸਤਵਿਕ ਸੱਚ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸੀ?"

" ਦੋ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਸੁਆਲ ਦਾ ਜੁਆਬ ਵੀ ਆਪ ਹੀ ਦਿਓ।" ਮੈਂ ਕਿਹਾ, "ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿ ਕੀ ਫਿਲਮ ਮੇਕਿੰਗ ਵੀ ਕਥਾਕਾਰੀ ਅਤੇ ਚਿਤਰਕਾਰੀ ਵਾਂਗ ਡਿਸਕਰਸਿਵ/ ਟੈਕਸਚੂਅਲ ਪ੍ਰੈਕਟਿਸ ਜਾਂ ਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਹੈ? ਦੂਸਰੀ ਗੱਲ ਕਿ ਇਸ ਟੈਕਸਟ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਿਸ ਨੇ ਕੀਤਾ- ਸਟੇਟ ਨੇ, ਗੁਰੂ ਘਰ ਨੇ, ਜਾਂ ਫੇਰ ਕਿ ਕਿਸੇ ਤੀਸਰੀ ਧਿਰ ਨੇ?"

" ਭਾਅ ਜੀ ਦੀ ਗੱਲ ਠੀਕ ਆ।" ਜ਼ਫਰ ਨੇ ਸਵੀ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਹੁੰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, " ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਉਪਲਭਦ ਹਨ। ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਦੰਗਿਆਂ, ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਦੰਗਿਆਂ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਟਰੇਡ ਸੈਂਟਰ ਉਪਰ ਹੋਏ ਹਮਲੇ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਰੀਕਾਰਡਿੰਗ ਵੀ ਕੀਤੀ ਅਨੇਕਾਂ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹਾਂ ਨੇ ਅੱਖੀਂ ਦੇਖਿਆ ਹਾਲ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ। ਤਸਵੀਰਾਂ ਵੀ ਖਿੱਚੀਆਂ। ਪਰ ਕੀ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ
ਕਿ ਇਹਨਾ ਮੀਡੀਆ ਟੈਕਸਟਸ ਰਾਹੀਂ ਅਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਾਸਤਵਿਕ ਸੱਚ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਾਏ ਹਾਂ?"

ਯਾਦ ਦੀ ਸਿਆਸਤ

"ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੀ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਹੀਦੀ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ/ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਦੰਗੇ ਉਹ ਡੂੰਘੇ ਘਾਉ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਤੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਕਥਾਕਾਰੀ, ਚਿਤਰਕਾਰੀ, ਫਿਲਮਕਾਰੀ ਆਦਿ ਰਾਹੀਂ ਸਿਆਸਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।" ਸਵੀ ਦੀ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿਚ ਆਏ ਸਿਆਸਤ ਸ਼ਬਦ ਤੇ ਜਦੋਂ ਜ਼ਫਰ ਨੇ ਕਿੰਤੂ ਕਰਨ
ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਸਵੀ ਝੱਟ ਬੋਲਿਆ, " ਸਿਆਸਤ ਸਬਦ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਮਾੜੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਦੇਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ..ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ,ਚਿਤਰਾਂ, ਫਿਲਮਾਂ ਆਦਿ ਰਾਹੀਂ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਅਜੇਹਾ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਇਸ ਸਾਂਝੇ ਕੌਮੀ ਘਾਉ ਦੇ ਐਕਸਪੀਰੀਐਂਸ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੀ ਕੌਮੀ ਪਹਿਚਾਣ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।"

" ਸਵੀ ਨੇ ਦੋ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ।" ਮੈਂ ਗੱਲ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਨਾ ਚਾਹਿਆ, "ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਤਮਾਮ ਕਥਾ ਕਹਾਣੀਆਂ,ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼, ਖੋਜ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ, ਫਿਲਮਾਂ, ਟੈਲਵਿਜ਼ਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ, ਚਿਤਰਕਾਰੀ, ਛਬੀਲਾਂ, ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ ਆਦਿ ਉਹ ਟੈਕਸਟਸ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੇ ਸੱਚ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦੇ, ਉਹਨਾ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨੂੰ ਯਾਦ
ਕਰਦੇ ਹਾਂ।...ਦੂਸਰੀ ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਯਾਦ ਰੱਖਣ ਜਾਂ ਯਾਦ ਕਰਨ ਦੀ ਇਹ ਟੈਕਸਚੂਅਲ ਵਿਧਾ ਸਿਆਸੀ ਅਮਲ ਹੈ। ਦੋਨੋ ਰਲ ਕੇ ' ਪਾਲੇਟਿਕਸ ਆਫ਼ ਮੈਮਰੀ ' (ਯਾਦ ਦੀ ਸਿਆਸਤ) ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਅਗਰਭੂਮੀ ਤੇ ਲੈ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।"

" ਭਾਅ ਜੀ, ਆਪਾਂ ਕਰਨਾਲ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਆਂ। ਖਾਣਾ ਖਾ ਲਈਏ।" ਇਹ ਆਖ ਕੇ ਜ਼ਫਰ ਨੇ ਕਾਰ ਢਾਬੇ ਵਲ ਮੋੜ ਲਈ।

"  ਹੈਰਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਦੀ ਟੈਕਸਚੂਅਲ ਕੰਨਸਟਰ ਕਸ਼ਨ  ਨੂੰ ਹੀ ਵਾਸਤਵਿਕ ਸੱਚਾਈ ਮੰਨਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ । ਅਸੀਂ ਅਜੇਹਾ ਕਿਉਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ? ਕੋਈ ਕਥਾ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਕੇ ਜਾਂ ਚਿਤਰ ਬਣਾ ਕੇ ਅਸੀਂ ਵਾਸਤਵਿਕ ਸਚਾਈ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਕਿ ਹਕੀਕਤ ਵਿਚ ਤਾਂ ਉਹ ਰਚਨਾ ਸ਼ਬਦਾਂ ਜਾਂ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਇਕ ਖੇਡ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਬਦਾਂ ਜਾਂ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਇਕ ਅਜੇਹੀ ਕਹਾਣੀ ਜੋ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ, ਸਚਾਈ ਅਤੇ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। " ਖਾਣਾ ਖਾਣ ਉਪਰੰਤ ਕਾਰ ਵਿਚ ਵਾਪਿਸ ਬੈਠਦਿਆਂ ਹੀ ਸਵੀ ਨੇ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਤੇ  ਹਮਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਜ਼ਫਰ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ/ ਕਲਾ ਅਤੇ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਵੀ ਪਾਰ ਪ੍ਰਤੱਖਵਾਦੀ ਵਿਗਿਆਨ ਤੱਕ ਲੈ ਗਿਆ।

ਚਲਦਾ

Notions of Nations--Mohit Sen

Building on an historical inheritace

Mohit Sen

from-The Times of India December 10, 1997

The national state is under unprecedented assault. It would be one-sided to blame only the government for its incapacity and ineptitude, though it must also be blamed. There are others who
are far more guilty. They are those who are doing the assaulting.

Topping the fist of the latter is the US administration. The Soviet
Union having disintegrated, the more imperial elements of the US
administration are moving in for the kill. For them, the objective is the establishment of pad Americana in what they consider is a
unipolar world in terms of military and political power. The objective is to be gained as peacefully as possible and at minimum cost. There is to be no repetition of Vietnam nor even of Operation Desert storm. Casualties, above all, are to be avoided. The best way, therefore, is to accentuate conflict and then dominate both sides by mediation and peace-brokering.

Danger Signal

In the former Yugoslavia, in West Asia, in the Taiwan Straits, in the Korean Peninsula, even in Ireland we see this strategy in operation. It has been in operation in our subcontinent as well. Pakistan's undeclared war against us has spread beyond Kashmir and Punjab. If anything, it is the north-east which is the most troubled area. More directly, the Line of Control has been ignited.

Only those blinded and deafened by delusions about their supposed historical role and the efficiency of doctrines named after them can choose to ignore the signals that these developments send. The danger is that they seem to be ignored
by those at the helm of affairs. The bland statements coming from
Washington that the US administration wants no role in India,
Pakistan relations are being bandied about as testimonials of the
success of our government's approach to the Clinton administration. This is disastrous.

Another menacing development is the links that are being
established between important sections of business and terrorists
of different types. Whether it be in Mumbai or in Assam, the failure of the state to protect personnel and property is no justification for trying to purchase security from different types of mafia. At a different level, there is the unbridled assertion of economism by the trade union movement before which the government surrenders. It has no moral leg to stand upon, of course, to oppose the unions after the previous surrender to big business and the black money holders in the so-called dream budget.

The catalogue of the assaults on the national state can be considerably lengthened beyond what has already been mentioned above. The more important issue, howsoever, is to be
clear about the evolution of India as a nation.

Nationalism is a product of historical development. A nation is
neither something present from the beginning of time nor is its
advent sudden. The accumulation of experience leading to the
shaping of a distinctive and shared identity results in the emergence of a nation. That specific moment is almost universally associated with a movement succeeding in winning a state to which willing even joyful allegiance is extended by those whose loyalty has made the movement what it is.

The movement, however has to be of a specific kind and it has to
build upon historical inheritance. The movement has to embrace
all regions, languages, communities and classes which have, in
varying measure, shaped that inheritance and been shaped by it.
Conflict cannot be avoided but the point is to internalise it and
even to use it to advance the existing unity.

It is somewhat facile, though fashionable, to define the nation as an "imagined community", Such a definition begs the question. What is the community which does the imagining? Why should and when does the imagination result in the birth of national feeling?
Moreover, the division and even separation of segments of a
community can still not always prevent the birth of a nation.

Rigid Definition

India's emergence and continuation as a nation and the persistence of its national state is a copybook example of the
historical generalisation mentioned earlier. India can be said to
have begun in Mohenjodaro and become on August 15, 1947. Its
inheritance was a treasure of unified diversities. Colonial rule
came in the way of this inheritance becoming the foundation of a
modern state. The national movement was much more a reassertion and enriching of this inheritance than even a
movement of resistance to and elimination of foreign rule.

Fifty years have passed. The territory of India is smaller than that
on which the inheritance was built and where the battle for freedom was fought. But that, too, is now history. India has formed itself more decisively in these five decades than in previous centuries. Democracy, secularism and comprehensive development have led to our irrevocable establishment.

The emergence in politics of those from the lower depths has
serious negative features, especially in the shape of casteism.
Those who are so emerging, however, do not only bring casteism
with them. The national inheritance and the reinforced nationalism of the years of freedom have also shaped their personalities. The dangerously misleading response of pandering to casteism and even glorifying it as social progress overlooks the nationalism of the newly-emerged.

Unified Plurality

Denial of nationalism in the name of region and caste, is, however,
not as damaging as the attempt to construct an alternative
Nationalism. In the name of cultural uniformity which, in fact, does not exist, what is sought to be built is an excluding nationalism. Those engaged in this endeavour imagine that the more rigid the definition of nationalism, the greater will be its strength. The opposite is true both of nationalism in general and of our nationalism in particular.

We have become Indian by acceptance and addition and we
have established India by giving power to unified plurality. This
has, above all, been possible because of the winning of the
national state. The controversy about the role of the state in the contemporary stage of our economic development should not
lead to a belittling of its general importance.

Even in the sphere of the economy, there is need for an objective
historical approach. Should the state have stood by or
concentrated only on education, health and other social services?
Who else was there to build up India? And did we not need power
to defend our democracy and development from those who
wanted to neocolonise us?

Globalisation, it is said, has made the nation redundant. Not so
and not even in the immediate present. Some nations seek to
globalise others. Those threatened can resist successfully only if
they have recognised their own existence.

How Not To Study Iqbal ?

Click here to read more

Shashi Joshi - The World of Sa‘adat Hasan Manto

The World of Sa‘adat Hasan Manto

The three axes through which I would examine the relationship between the literary imagination and the rendition of the history of Manto’s times, as it pours into the narrative of the Partition are:  the axis of cultural stereotypes,  the category of cultural visibility which these stereotypes impart to people, and  the cultural power that they appear to acquire or negate through their visibility or invisibility, respectively.

We need a language beyond fixed categories of good and evil, of victims and victimizers, beyond an obsessive focus on violence as an act of insanity, barbarism, pathology.

To read more click here

Xenophibic Punjabis versus rioting migrants

An eyewitness account of the happenings in Ludhiana on Friday, December 4 as migrants went on rampage and police assisted by locals retaliated with vengeance

We were told migrant labourers, pejoratively called Bhaiyas here, were rioting in the industrial area in Focal Point.

At around 11.30 we reached there.

A burnt car at the Dhandari flyover and some buses and trucks smouldering with dying out fire further up, stood out as burning testimonies of what had gone there earlier in the morning. Stones lay splattered all around.

It was supposed to be a curfew clamped there. But people roamed around openly wielding lathis, axes and swords. The migrants who were supposed to be the riotous mobs were on the other side of the railway track in the thickly populated Dhandari Khurd area.

The bhaiyas were in attacking mode and local populace was holding them up, we were told.

We soon learnt what was actually going on.

It was plain and simple xenophobia manifesting itself in its ugliest form.

It was started by migrant labourers but they didn’t know what they had bargained for.

Local youth from nearby areas, with police backing them up in background, unleashed a fury, repercussions of which would be felt for long time to come.

Cornered in the village, the unarmed labourers in substantial numbers, came from different sides to pelt stones. The policemen including the officers were the first ones to run. The armed locals withstood the onslaught and retaliated. They picked those they could lay their hands upon, raining blows and lathis mercilessly. Police took over after that. Continuing with the thrashing they dragged the bleeding labourers piling them up in their vehicles.

As the beating continued media was threatened openly not to shoot or click pictures. Media, incidentally, was more than obliging.

By evening the outnumbered and outmaneuvered migrants had retreated into background.

-Jatinder Preet

Bhagwan Josh MICRO-HISTORY: THE EVOLUTION OF A NEW GENRE

Presented at the Professor JS Grewal Seminar, 19-21st March, 2009.

Guru Nanak Dev University Amritsar

Ιn  their  attempts  to  come  to  terms  with  multi-dimensional  power  relations  and  the changes that occur within them over time, Societies as well social groups continue to grapple with the following important questions: Who are we? Where do we come from? Where are we going? This ‘we’ is pre-eminently a cultural artefact. Many a times these are called questions that concern the identity of a society or a social group. In the process of debates and discussions while answering these questions, societies generate stories or narratives  about  themselves  as  well  as  about  others  in  their  immediate  or  distant environment. Poets and writers of the past and the present, balladeers of the bygone days as well as historians of the modern period, have all fulfilled this deep-seated social need by shaping up suitable and desirable ‘mirrors’ of the past. Creating stories or narratives in the pre-colonial period took the form of various genres.

In the sixteenth century, when the idea of the “scientific” was on the ascendant and replaced the earlier notions of “truth”, a new genre of knowledge about a society’s past was invented in Europe. This genre sought to appropriate the prestige of the “scientific model” with all its claims to analytical tools of scientific method, involving notions of evidence, fact, hypothesis, verifiability; therefore objectivity and accumulation of knowledge over time. Since the colonial period, this model of history writing has become a universal model and all the non-European societies have produced their own historians who have sought to create new knowledge and new stories based on facts of evidence. Many of the historians in the west have summarized the experience of their writing practices in numerous books and articles. Generations of historians in the colonial world have learnt their historical methods from E.H. Carr’s now classic, What is History? (1961).

But the creation of such a coherent body of knowledge of the past through the production of convincing and reliable narratives pre-supposes that these societies/groups have preserved numerous sources of evidence about its daily life. Here we can raise some more questions: Did all societies of the past possess the cultural practices of literacy and institutions that generated as well as preserved such sources? Moreover, what kind of sources are produced and who produces them? Can and must the historians of non-European societies produce the same genres of history writing as practiced by the historians of the West?

But the questions regarding evidence/sources do not end with the paucity or abundance of sources. The most important question that is being debated today by the historians and their critics is: how such sources are “read” i.e. interpreted by the historians? This has been the foremost question in my mind while looking at the Introductions to the collections of documents produced by J. S. Grewal and B. N. Goswamy—The Mughals and the Jogis of Jakhbar (1967) and The Mughals and the Sikh Rulers and the Vaishnavas of Pindori (1969).

Since the later half of the 19th century, there are many historians, writing both in Punjabi and English, who have attempted to tell us a continuous and logically coherent story about the Sikh people of the Punjab. Thus emerged the dominant genre of telling the ‘story of the Sikh people’.. Historians of each successive generation have only sought to expand and extend the contours of their story. Professor Grewal has made a considerable contribution to this tradition of history writing. In a revised edition of his original book, The Sikhs of the Punjab, (Cambridge University Press. 1994), the blurb of the book states that Grewal “brings the history of the Sikhs, from its beginnings in the time of Guru Nanak, the founder of Sikhism, right up to the present day. Against the backdrop of the history of the Punjab, the volume surveys the changing pattern of the human settlements in the region until the fifteenth century and the emergence of the Punjabi language as the basis of regional articulation. Subsequent chapters explore the life and beliefs of Guru Nanak, the development of his ideas and institutions under his successors and the growth of his following. The book offers a comprehensive statement on one of the largest and most important communities in India today.” (Blurb of the revised paperback edition).

But what do I mean by paucity of sources? The available sources do provide us information about hundreds of issues, events and aspects of daily life. But they lack depth and detail, and therefore, invariably do not help the historian to answer meta-historical questions. For example: What were the patterns of formation and expansion of the Sikh communities during the first hundred years? Did such expansion take place in a series of successive waves or was it a slow-motion linear movement always on the ascendancy? Or did it trace a trajectory that was more complex and followed a zig-zag path? At what stage of the Sikh movement and in what ways the Jatts began to imbibe the influence of Sikh Gurus? The available sources on the Sikhs seem to permit the writing of what Grewal calls ‘general histories’ only.

Desirous of writing a more objective social history in a larger context of Punjab history , a history which takes into consideration a diversity of forces and factors, Grewal’s evolutionary trajectory as a historian has traced two parallel pathways. His historical practice of “rigorous methodology and critical attitude towards both the sources and the work of earlier historians” has objectively generated the form of a new genre in his writings. This task has been accomplished under the banner of writing “Introductions” to three collections of documents—The Mughals and the Jogis of Jakhbar; The Mughal and Sikh Rulers and the Vaishnavas of Pindori and; In the By-Lanes of History: Some Persian Documents from a Punjab Town (1975). Like all creative writers, a creative historian’s text always ends up doing more than what he thinks he has done. Carefully following his intended course, Grewal’s historical practice has led him to not only make a break with traditional historiography but also making him possible to develop a new approach. The unintended consequences seem to be the result of two parallel and crisscrossing processes in his working life: On the one hand, he has been constantly striving to make the story of Sikh people more comprehensive and, on the other, he has been simultaneously turning to new sources and “contextualising” them. We have argued in this paper that under this “deceptively limited” phrase called “contextualising”, he has been weaving a complex web of small stories to invoke a social milieu which has been partly lost and partly continues even today. If all these so-called introductions are read together as a series of stories about local cultural formations, a different genre, let us call it "Micro-history", seems to underpin their significance. The methods used for constructing these webs of stories remind one the metaphor of systematic excavation of a site rather than of surveying the vast field with eyes always fixed on the horizon. Through this methodological practice a new genre of micro-history was being created.

The methods of writing such histories are very different than the methods of writing meta-histories spread over a long period. For micro-history the working methods of a historian are very much akin to the methods of a goldsmith while in fabricating meta-history, the historian imitates, more or less, the working methods of a blacksmith. As a craftsman of micro-history, the historian painstakingly collects grains of ‘gold’ from the ‘dust’ of old documents in order to forge links necessary to create a pattern or a shape..

At the very beginning of his career as a historian, Grewal worked on a collection of Mughal documents acquired by the art historian Dr. B.N. Goswamy. These madad-i-ma’ash documents in Persian related to the Jogi establishment at Jakhbar, near Pathankot. The work was published in book form in 1967, under the title The Mughals and the Jogis of Jakhbar. In this team work Goswamy closely observed Grewal’s working method:

Months of careful laborious work followed: evening after evening we poured over these documents, trying to make sense of the unfriendly Shikasta script in which most of them were written; decoding words, phrases, usages; taking a sentence apart and then putting it back again; tracking down the tiniest places that figured in them; reconstructing the history of the establishment and its traditions; discussing the context and the importance of these grants ; and deciding about the format in which our book would appear; It was hard, nuts and bolts kind of research work.”

[Indu Banga, ‘J.S. Grewal: The Historian’, in Five Punjabi Centuries: Polity, Economy, Society and Culture, c.1500-1990 (ed Indu Banga), New Delhi: Manohar, 2000 (reprint), pp.11-41]

Two years after this i.e. in 1969, they published another set of documents under the title:

The Mughal and Sikh rulers and the Vaishnavas of Pindori. With the help of these documents the authors have told a very complex story of another local cultural formation, the Vaishnava establishment at Pindori, in the Gurdaspur district of the Punjab. Looked from the point of view of micro-history, the clear and adequate title could be—The Vaishnavas of Pindori. It seems to me that giving the text a title such as the Mughal and Sikh Rulers imposes a meta-history on to the documents. But essentially it is a story of a local cultural formation. The story has been superbly crafted and the visual photographs and the language has been used with the explicit purpose to help the reader to visualise the physicality of the enclosed space so as to enable him to experience what the authors call the “feeling of history” (p.3). "But the relative commonness of the place-name and its location in a secluded corner, seven mile east of Gurdaspur, are misleading, for Pindori is not only built on a picturesque site close to a small but dense and beautiful forest, not far from the course of the river Beas; it also has one of the most imposing of constructions that house a religious establishment in these parts. Looking a little like a fortress from the outside, with a massive enclosing wall and a towering gate, the establishment is spread over an extensive area and consists of a series of buildings that have each their allotted role in this complex of buildings. The gateway with its two halves made out of enormous single planks of wood strengthened by metallic bosses and strips is topped by beautiful chhatris. At some distance from the main gateway which leads to a vast compound is the second gateway from which the three different compounds are approached. To the left is the compound inside which stand the sam dhis of the former mahants of Pindori, close to that curious and noble monument which tradition refers to as the structure raised over the remains of Bhagwanji by the emperor Jahangir as an act of homage. Designed like a tomb, the structure may in fact be even earlier and may date from the sixteenth century….” (p.2). The reader cannot but feel as if he is looking at a miniature Mughal painting called Pindori. The Basohli style painting of “Bhagwanji and Narayanji” used as the frontispiece of the book, the photographs of the outer gate, the Samadhi of the founder of the Pindori gaddi, the spot where the presiding mahant of the gaddi gives darshans to the devotees, the cubical structure draped with a conical topi said to have been worn by Bhagwanji, and finally the photograph of the present mahant of the Pindori Gaddi gives the text a strong sense of anthropological field work.

Grewal©s book In the By-Lanes of History: Some Persian Documents from a Punjab Town published in 1975, produces a micro-history of local land transfers and the complex matrix of family and community ties. This is probably the only text, along with scores of photographs of important buildings, which allows us to imagine how the day-to-day life would have been actually lived on the ground during the medieval period. But in the book this new genre has modestly been labelled by the author as an “Introduction.” More subtle and insightful parts of this micro-history text appear as notes at the end of documents.

Let us return to the introduction of The Mughals and the Jogis of Jakhbar as a model text of micro-history. This is how the very opening paragraph of the Introduction reads:

“This tiny village which is the home of Shaiva establishment from which the documents that form the theme of this volume come, bears a very descriptive name: It is called Jakhbar Jogian, “Jakhbar of the jogis.” The first part of the name is explained locally with reference to the small temple of a celebrated and bountiful Jakh (Sanskrit Yaksha)., which is topped by an enormous tree, bar, and stands at the eastern gate of the village ; the second part refers to the Nath Jogis around whose monastery or dera the village has apparently grown…Around the village of Jakhbar are several villages which share its comparative obscurity but find frequent mention in the papers belonging to the establishment and possess names suggestive sometimes of historical association.”

In these four lines the authors have already mapped for us the physical and cultural topography of the village. The historical documents discovered are being put to an entirely different use i.e. the anthropology and the historicity of this village and the way it resonates with historical events and personalities. After recording numerous details about floods, the shifting terrain of river Ravi, samadhis of the Jogis, rooms, walls and even the entrance of the dera where the dwarpal stands with a musket, British records and the stories regarding the miraculous powers of the Jogis, the authors move on to locate the pre-eminence of the of the establishment by invoking the very specific cultural history of the entire region.

“This area is unusually,” continue the authors, “rich in religious houses and in the district of Gurdaspur and Kangra, within a radius of not more than twenty-five miles from Pathankot, are as many as three major Vaishnava establishments at Pondari, Damthal and Bathu, the first of these having enormous following even to this day in these parts. The gaddi of Jakhbar has a strangely intimate relationship with all these shrines, in spite of the fact that they are dedicated to the Vaishanava sect which at least at one time stood in direct opposition to the Shaivas, especially the Jogis.”

If the idea was merely to contextualise the Mughal documents this was sufficient information. The authors could have stopped here. But they do not do so and make connections between this remote cultural past to the present situation in the village. Providing an invaluable insight into contemporary politics, the authors make the observation:

One gets the feeling that the mahants of Jakhbar has almost a controlling power over the local population. Their spiritual supremacy combined with their humility, if the attitude of the present mahant is any indication and the extent of their material possessions must have given them a position of unquestioned eminence in the area, a considerable part of which they undoubtedly enjoy to this day. The tenants and the agricultural labourers, who cultivate the land belonging to the mahants stand somewhat naturally in a position of loyalty to the gaddi, but the area of their influence is much wider than the neighbourhood of the village…their influence in the area is demonstrated by an event like the general elections in which the support of the mahants to a candidate becomes for him a factor of great confidence.

Kindly forgive me for quoting a rather longish paragraph. In one paragraph the authors have underlined the complex relationship between spiritual power, the significance of humility in personal conduct, wealth, and the mode of political influence as it expresses itself at local levels of contemporary politics of Punjab. Here is an excellent demonstration of how to write a micro-history of long-term cultural processes across the historical periods and their contemporary political consequences. Scholars studying the role and influence of numerous der s scattered all over Punjab can learn a lot from this.

To my knowledge, no one has written a major monograph on the cultural and political influence of the der s of Punjab. Once again it points to the well known truth of democratic politics: all politics is local politics.

Today, any conference on Punjab ends up listing a plethora of unanswered questions. In what ways the green revolution has changed the Punjab villages and its environment? What has been the differential impact of these changes on the various groups of Punjabi society? In what ways the network of rural schools has influenced the female education over the years, especially the gender-relations within and outside the domestic space? In what ways the introduction of radio, telephone, electricity and the arrival of television have affected the people, economically and culturally? You can add many other questions to this list. We can, perhaps create a profile of the Punjab population on the basis of economic statistics. But this will tell us very little about social attitudes and cultural changes, especially about the local cultural formations combining multiplicity of beliefs and customs. The above questions cannot be answered with a degree of precision unless we have detailed studies of micro-histories of the Punjab villages and local regional clusters.

I will end this paper by quoting my own address, which I had delivered at the 37th session of Punjab History Conference (held at Patiala), March 18-20, 2005.

What sort histories ought to be written today in the universities of the Punjab? The popular cliché, ‘think globally, act locally’, provides us the clue. Focusing our attention on the transformation going on in the rural areas as they exist in different cultural milieus can only capture the complexity of Punjab’s cultural life. We need to work out the rules and conventions of composing a new genre of micro-history writing. We can call these village histories…. Students doing M.A. and M.Phil. /Ph.D.

programmes in our universities could be allowed to research their monographs on village histories…. Let us acknowledge that these villages are not going to be there forever or even for a long period. Social changes forced through Globalization would metamorphose them into something else....Perhaps, one day, the future generations of the Punjabis would value these monographs as powerful realistic narratives. Almost forty years ago,

who would have imagined that Gyani Gurdit Singh’s Mera Pind

(My Village) would be read as a classic of rural life.”

[]

[About the author: Bhagwan Josh, historian and literary critic, is professor and head of Centre for Historical Studies, Jawaharlal Nehru University, New Delhi.