The Naxalites and Naxalism-Mohit Sen

(The article was written in January 1971 but its theoretical potential may be useful in understanding the Naxalites today who seem to intent upon the decimation of valuable youth. Mohit Sen was the top creative marxist in India.)

THE Naxalites, or the ultra 'Left' section of the Communist movement in India, have now been operating as a political force in some parts of the country for about three years. As an ideological grouping, of course, the Naxalites are older in years, and their ideology and methodological approach were familiar in the communist movement in India decades ago. It is necessary to examine the achievements of the Naxalites as also their ideology and methodology. Their achievement to date is extremely limited, and bears no comparison to what the united CPI was able to accomplish when it was pursuing a roughly similar line in the immediate post-War and post-Independence periods. Whatever may be said in the official sheet of the Charu Mazumdar section of the Naxalites, there exists in India not a single 'liberated' village, let alone a taluq or district. And, since squad and individual terrorism began in Calcutta, the Naxalites have not been able to claim that they have 'annihilated' a single prominent class enemy

— indeed, the top monopolists and  bureaucrats are the only ones in Calcutta who can feel safe and secure.

Similarly, in the villages, while some landlords and jotedars have been killed, landlord rule has not been shaken but has, in fact, been strengthened. Any tour of the areas in Srikakulam district where the Naxalites operated and any talk with the toiling tribals or peasants of the place would inevitably lead to this conclusion.

PABTY ORGANISATION

And take their party organisation. It is quite difficult to count the number of trends, groups and factions that now exist, each claiming to be the true representatives of the Maoist interpretation of Marxism-Leninism. Not only that. A stage has now been reached when Charu Mazumdar is left with a

rump of a Central Committee and is said to be thinking in terms of setting up a new co-ordinating committee and re-establishing the party. All the other top leaders, Kami Sanyal, Kailasham, Sushital Raychaudhuri, Satyanarayan

Singh, Shiv Misra, to say nothing of Nagi Reddy, D V Rao, Kolla Venkayya, et al, are either killed or in jail or have been purged. Charu Mazumdar, imitating Mao with a vengeance, is left with himself and his young fanatical idolaters. There is more, however, than simple arrest and murder by the police in this process of decimation. It is no secret that the Naxalites, running true to type, have also been quite busy in 'dealing' with one another. Acting on the principle that the most dangerous enemy is the enemy within and the most deserving of punishment are those who had once seen the light but are now expressing doubts, Naxalite squads in many parts of the country are engaging in physical assaults upon

one another. Indeed, often enough they display far more skill in these operations than in dealing with the class enemy.

CULT OF VIOLENCE

It is in this connection that another disturbing fact of the movement comes to light. In most parts of the country

the Naxalites, who consider themselves to be the most revolutionary of revolutionaries, act in such utter disregard of the most elementary rules of underground functioning that one is simply appalled and even a trifle mystified as to how and why these young, inexperienced men were not told how to function illegally when they were exhorted to regard armed civil war here and now as the only possible form of revolutionary activity. Keeping of letters, addresses, diaries, openly visiting places known to be under constant police watch, using people known to be likely to be under police surveillance for cover addresses — from all this it looks as if those now in the leadership of the Naxalite movement are determined to decimate their young trusting cadres. There is also more than a touch of the bizarre in some of the actions of

some Naxalite groups and squads. What Eric Hobsbaron said in his "Primitive Rebels" about the role of ritual in terrorist groups fully applies to them. And the ritual includes training in brutality. The cult of violence, the constant harping on the 'cleansing' role of shedding blood, the emphasis on the need to dehumanise- and desensitivise oneself have produced their evil fruit. Some of the Naxalite young men are exactly the prototypes of the characters portrayed by Conrad in his "Under Western Eyes" or Dostoevsky in his "Devils". There is more than a touch of sadism in the way they are taught to deal with, and the way they do actually deal with, their own doubting comrades. "Do what your most savage instincts instruct, after all you are only a little cog . in Chairman Mao's machine" — this Naxalite dictum reminds one of Ivan Karamazov's cry that all is permitted now that God is dead, as also of the fascist and Nazi training of their cadres that Hitler would take upon himself the responsibility for all that any one of them did. Finally, there is in the training of some of the Naxalite young men in some places such an inculcation of irrationalism that, anyone who has had any experience of genuine communist training can only feel a. deep sense of revulsion. It is taught, for example, that sexual frustration is one of the driving forces in the making of a revolutionary and that this should be acted upon in 'bringing' young men and Women to the 'revolutionary' camp. It is also taught that mind manipulation through the utilisation of psychological techniques is a most effective manner of ideological training. All that the most Vicious enemies of the communists charged them with believing and doing is thus elevated to the level of a 'theory'. These young men are told not to read, not to discuss with those who may know more Marxism-Leninism but are not in the Naxalite camp, not to exercise their minds, but only to engage in 'practice' since it is the Central Committee which decides what is Marxism-Leninism and Mao is there to think and Charu Mazumdar there to interpret that thought.

MAOISM IS ALL

It is all this that makes the Charu Mazumdar-led section of the Naxalites — who are that movement's strongest and most typical representatives — a force which objectively serves the interests of counter-revolution. It enables the police to most brutally and indiscriminately maim and kill fine,, idealistic young men. It enables the murderous violence of Right reaction as well as the organised violence of State power to pass into the background. It enables the most vicious enemies of communism and of progress to pass off this perversion and caricature of communism as the real thing which has to be opposed by all who are decent. It plays the same role in India that Maoism plays all over the world.

The link is too direct and far too much acknowledged to be missed. And the link is what passes off as Mao's generalisation of the experience of the Chinese revolution since 1958. It begins with a most violent onslaught on the Soviet Union and the overwhelming majority of the international communist movement. Far more than the US imperialists or any other imperialists, it is the Soviet Union and the overwhelming majority of the international communist movement who are singled out for the most violent denunciation. This is followed up by propagating certain aspects of the Chinese revolutionary experience as the model for all revolutions everywhere. It is no accident that most of the young Naxalites not only know next to nothing of the writings of Marx and Lenin but are also blissfully unaware of most of the writings of Mao himself. They are quite unaware of the tremendous importance of the United Front and of the Communist Party organisation in the Chinese revolution — only the armed civil war in the rural areas is given out as the acme of Mao's Thought. They are quite unaware of the fact that Mao accepted the leadership of Chiang Kai-shek during the anti-Japanese war or that he stopped, for that  period, the confiscation of the land and other property of all those landlords and moneylenders who had not sold out to the Japanese imperialists. They are quite unaware of the long ideological struggle that Mao waged in Yenan against dogmatism, adventurism and sectarianism, against the views of some Chinese Communists who propagated that 'Russia's path is our path'.

ATTRACTION OF NAXAUSM

On the other hand, they are taught to repeat parrot-like all the most recent phrases of the so-called Cultural Revolution. This includes the denunciation of Liu Shao-chi as having been a capitalist agent since the 1920s — Han Suyin's little book is the most recent compulsory text. It also includes the teaching of the use of methods employed in the Cultural Revolution in China — the insulting of veterans, the sadistic beating, the war of the generations, class war in the classroom, the foul language and the rest. It further includes the teaching of the need to destroy the Party organisation from time to time as an application of the Maoist injunction to 'bombard the Party headquarters'. Mass organisations like trade unions, peasants' associations andyouth leagues are, of course, not even worth mentioning in this connection! In the name of fighting economism, all mass work, agitation and struggle, other than squad armed action, is looked down upon. It, finally, includes the systematisation of the cult of the individual as the principal basis on which to base the system of revolutionary organisation

— it is now openly propagated that the Party in India cannot be right against Cham Mazumdar just as the Party in China could not be right against Chairman Mao. The real dilemma will arise when Charu Mazumdar is denounced or criticised by those who can speak more authoritatively in the name of Chairman Mao, i e, Peking itself. Two points need to be discussed here. Why is it that the Naxalite ideology and movement did attract and, to some extent, continues to attract brilliant, idealistic young men? And why, despite attracting brilliant and idealistic young minds, has it come to this disastrous impasse?

First, many of the young men and women who have been attracted are those whose sensitive minds have been hurt not only by the abounding misery and injustice in Indian society but also by personal tragedies. Rebellion against what is offensive at home has been projected as action against an evil society. Instinct and emotion have played more of a role than intellect and reason or the passion based on reason. The horror of affluent homes is within them, and not only in the contrast that they present to the squalor and .misery all around. And, if one has not attempted to understand and relate this horror to the social misery, one often enough reacts against social squalor with the same childish petulant outbursts occasioned by the horror of affluent homes.

Second, almost all these young men and women come from what is rather loosely called the petty bourgeoisie. It is not an accident that in Andhra for example, many of the Naxalites who went off to the forests were medical and engineering graduates. These were precisely the section of the student community who were the most difficult to bring into any kind of student movement and struggle. They were far too concerned with and far too confident of getting ahead in the rat race. And the more affluent the families they came from, the more difficult it was to move them. They shunned politics, disdained going in for the drudgery of mobilising and organising fellow students. With the onset of the recession, which signalled the coming of the general crisis of the capitalist path of development that India had been placed upon for the past two decades, the problem of employment and of careers loomed large for these sections of the student community for the first time. And desperation replaced the mood of confidence. Shortcuts were sought. The same disdain for the work of mobilisation and organisation continued. So did the shunning of politics. Individual terrorism appealed irresistibly as had careerism (only another version of economism) earlier. Spontaneity was all. The violent fluctuation in the moods of the petty bourgeois was exhibited in a fascination for violence. So many of those who, having been Naxalites and thought better of it, have gone in for jobs returned to affluent homes or went abroad for higher studies. Escape is possible for them just as romanticism was.

QUICK DEBACLE

Third, the attraction of Naxalism had the potency that it did because of the split in the CPI, leading to the temporary reduction in its capacity to influence events. And the CPI(M) prepared the ideological ground by its anti-Sovietism; its picking on the CPI as its main target; its explanation that the split was due to the 'revisionism' of the CPI as manifested in the opposition to Maoism as far back as in 1962; its sectarianism which split the united fronts and paralysed the functioning of the united front ministries in West Bengal and Kerala; its use of murder and terrorism in intra-party conflicts. Many of the young men and women who joined the Naxalites made their passage to it through the CPI(M). United fronts, utilisation of the system of parliamentary democracy, mass mobilisation on the widest possible scale, and the patient raising of the consciousness of the masses through a combination of education and militant struggle, were all anathema to the CPI(M). They are also anathema to the Charu Mazumdar-led section of the Naxalites. These two parties are Siamese twins and hence the violence of their mutual antagonism. One has here the birth of anarchism as a reaction against opportunism. And both are the product of dogmatism, of a refusal to use the method and system of Marxism-Leninism to analyse Indian reality and to generalise Indian revolutionary experience. It is no accident then that the reason for the appearance of the Naxalites coincides with the reason for their debacle so quickly. One of the chief characteristics of the Naxalite young men and women is their stubborn refusal to study India. Mao in Yenan in 1942 had chided his comrades for knowing more about Greece and Rome than about China, knowing more about the Russian revolution than about the Chinese revolution. It can certainly be said of the Naxalite young men and women that they know far more about China than they know about their own country. And the only reading that they do and are encouraged to do is about China. The complete bankruptcy and poverty of the Naxalite movement, ideologically and politically, is to be seen in the total failure of their basic documents to bring out the contradictions of Indian reality, to say nothing of generalising Indian revolutionary experience. India and India's struggles are just written off! The Naxalite thesis is that there was no real freedom struggle at all. It was all a puppet play staged by the imperialists. And the result is that, even before winning freedom from British imperialism, India became a neo-colonial state based upon and protecting feudalism in the countryside. So, to destroy this neo-colonial state, its base has to be destroyed through the annihilation of the feudal landlords. But these are all assertions and are ipso facto correct because Mao is stated to have approved of them. The factual material, the analysis, the debate that always precedes the making of such wide-ranging formulations, are completely absent. Indeed, all statistics are disdained, since they come from the neo-colonial state or neo-colonialist intellectuals, i e, all those who do not accept the authority of Mao. And- any analysis or study on one's own is also condemned since it is tantamount to an arrogant posture of claiming to be qualified enough to know how to analyse. What is needed is not analysis, but application, and what is to be applied is the imitation as literally as possible of what .the Chinese communists did after the break-up of the national united front in 1927 following the betrayal by Chiang Kai-shek. All the youthful energy, ingenuity and brilliance is to be exercised in working out the details of squad attacks. And this is all put in a neat formula — centralised politics and decentralised action. The line comes from on high, you decide how to make the bombs and throw them! This is not how revolutionaries will be prepared, as some commentators claim. This is not only totally opposed to Marxism-Leninism in general but is the exact reverse of how Mao proceeded during the period 1927-57. It is, of course, quite consistent with how Mao is said to be working in the period from 1958 onwards. So long as this methodology is practised, there is no escape from degeneration and disaster for the Naxalites. But if they stop practising this methodology they cease to be Naxalites. Such is the cruel contradiction inherent in the Naxalite phenomenon. The brilliance and idealism of what are, after all, a small section of our petty-bourgeois youth which has pushed itself into the Naxalite movement was certainly worthy of respect. But the persistence in stupidity and the advance to sadism and to self-destruction needs to be combated ideologically and politically without the slightest compromise. Certainly the Naxalites deserve to be saved from police torture and killings. Their lives, their limbs and their minds must be protected, by all from the brutality of the state as well as their erstwhile comrades in the CPI(M) as well as in theirown rival factions. Even more necessary, however, is the saving of the Naxalites from Naxalism.

ਸੁਪਰ ਹੀਰੋ ਪਾਤਰ ਅਤੇ ਅੱਜ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ-ਅਭੈ ਕੁਮਾਰ ਦੂਬੇ

ਫੈਂਟਮ , ਜਾਦੂਗਰ ਮੈਂਡਰੇਕ ਅਤੇ ਫਲੈਸ਼ ਗਾਰਡਨ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਤੇ ਪਲੀ ਭਾਰਤਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਮਿਕਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਤੋਂ ਸਾਡੀ-ਤੁਹਾਡੀ ਜਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਝਾਕਣ ਵਾਲੇ ਸੁਪਰ ਹੀਰੋ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਅਚਾਨਕ ਬਦਲ ਗਈ ਹੈ । ਅਮਾਨਵੀ ਤਾਕਤਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਜੋ ਚਰਿੱਤਰ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਭੀਸ਼ਣ ਕਿਸਮ ਦੇ ਖਲਨਾਇਕਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦਾ ਦਮ ਭਰਦੇ ਸਨ,ਅੱਜ ਆਪਣੀ ਹੀ ਕਾਰਗਰਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ੱਕੀ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ।

ਜੋ ਲੋਕ ਫੈਂਟੇਸੀ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਅਫਸੋਸ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਫਰੇਂਡਲੀ ਨੇਬਰ ਸਪਾਈਡਰਮੈਨ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਰਟਾਇਰ ਹੁੰਦੇ - ਹੁੰਦੇ ਰਹਿ ਗਿਆ । ਹੁਣ ਗੌਥਮ ਸਿਟੀ ਦਾ ਰਖਿਅਕ ਬੈਟਮੈਨ ਵੀ ਬੁਰਾਈ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦਾ ਆਪਣਾ ਫਰਜ ਨਿਭਾਉਣ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨਾਕਾਫੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਲਗਾ ਹੈ । ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨਾਂ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸੁਪਰਹਿਟ ਹੋਈਆਂ ਹਾਲਿਵੁਡ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਫਿਲਮਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਸੁਪਰ ਹੀਰੋ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਟਵਿਸਟ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਕਲਪਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਚਣ ਵਾਲੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇਗੀ । ਪਹਿਲਾਂ ਸਪਾਈਡਰਮੈਨ ਉਦਾਸ ਹੋਇਆ , ਅਤੇ ਹੁਣ ਬੈਟਮੈਨ ਉਦਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਸਾਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹੀ ਹਾਲਤ ਸੁਪਰਮੈਨ , ਫੇਂਟੇਸਟਿਕ ਫੋਰ , ਗਾਰਥ , ਹੈਲਬਾਏ , ਆਇਰਨ ਮੈਨ ਅਤੇ ਕੈਪਟਨ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹੈ ।

ਇਹ ਚੱਕਰ ਕੀ ਹੈ ? ਕੀ ਦੁਨੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ? ਜਾਂ ਫਿਰ ਦੁਨੀਆਂ ਸ਼ੇਕਸਪੀਅਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਖਤਰੇ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖਤਰਨਾਕ ਕਿਸਮ ਦੇ ਕਿਸੇ ਖਤਰੇ ਦਾ ਸਾਮਣਾ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਇਹ ਪੁਰਾਣੀ ਚਾਲ ਦੇ ਸੁਪਰ ਹੀਰੋ ਨਹੀਂ ਲੜ ਸਕਦੇ ? ਅਜਿਹਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੁਪਰ ਹੀਰੋ ਚਰਿਤਰਾਂ ਦੀ ਇਸ ਦੁਰਗਤੀ ਦਾ ਜਾਇਜਾ ਅਸਲੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਸੌਟੀਆਂ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਲੈਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਹੁਣ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਅਸੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹਰ ਸੁਪਰ ਹੀਰੋ ਅਸਲੀ ਜਿਦਗੀ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਾਲਪਨਿਕ ਹੱਲ ਲੈ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਦੁਨੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਹੱਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਨਾਕਾਮ ਰਹੀ ਹੈ । ਮਸਲਨ , ਰਾਤ ਦੇ ਹ ਹਨੇਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਗੁਨਾਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਥਾਮ ਹਾਲਾਂਕਿ ਪੁਲਿਸ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਬਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ , ਇਸਲਈ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਬੈਟਮੈਨ ਵਰਗੇ ਚਰਿੱਤਰ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਸਾਡੇ ਜੰਗਲਾਂ ਅਤੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਿਰ ਪਰ ਸੰਸਕਾਰੀ/ਸਭਿਆਚਾਰੀ. ਸਮਾਜ ਦੇ ਜੰਗਲੀ ਮੰਡਰਾਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ , ਤਾਂ ਜੰਗਲੀ ਹਿਫਾਜ਼ਤ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਦੀ ਨਾਕਾਮੀ ਦੀ ਕੁੱਖ ਤੋਂ ਫੈਂਟਮ ਨਾਮਕ ਨਕਾਬਪੋਸ਼ ਦੀ ਲੋਕਪ੍ਰਿਅਤਾ ਦਾ ਜਨਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਨਿੱਤ ਰੋਜ ਦੀਆਂ ਬਚਾਓ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੇ ਨਾਲ - ਨਾਲ ਇਹ ਤਮਾਮ ਸੁਪਰ ਹੀਰੋ ਕੁੱਝ ਅਜੀਬੋ - ਗਰੀਬ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਖਲਨਾਇਕਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਲੜਦੇ ਹਨ ਜੋ ਦਰਅਸਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਸਲੀ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਰੂਰੀ ਕੰਮ ਹੈ ।

ਹਕੀਕਤ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸਾਰੇ ਦਾ ਜਨਮ ਉਸ ਪਾਪ ਕਲਪਨਾਸ਼ੀਲਤਾ ਦੀ ਉਪਜ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁਧ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਈ ਅਤੇ ਜੋ ਦੂੱਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸ਼ੀਤ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਪਰਵਾਨ ਚੜ੍ਹੀ । ਇਸ ਤਮਾਮ ਚਰਿਤਰਾਂ ਦਾ ਆਦਿ ਪੁਰਖ ਕੈਪਟਨ ਅਮਰੀਕਾ ਸੀ , ਜੋ ਆਪਣੀ ਅਭੂਤਪੂਵ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਏਥਲੇਟਿਕ ਸਮਰਥਾਵਾਂਦੇ ਨਾਲ - ਨਾਲ ਇੱਕ ਜਬਰਦਸਤ ਸ਼ੀਲਡ ( ਢਾਲ ) ਲਈ ਰਖਦਾ ਸੀ ।

ਤੀਸਰੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਘੜੇ ਗਏ ਇਸ ਸੁਪਰ ਹੀਰੋ ਦਾ ਨਾਮ ਇਵੇਂ ਹੀ ਅਮਰੀਕਾ ਤੇ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਹ ਸਿੱਧੇ - ਸਿੱਧੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਸੰਸਾਰ - ਰਖਿਅਕ ਹੋਣ ਦੀ ਮਹੱਤਵਾਕਾਂਕਸ਼ਾ ਦਾ ਕਾਮਿਕਸ ਦੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਤਰਜਮਾਨੀ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਚਰਿੱਤਰ ਸੀ । ਕੈਪਟਨ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਲੋਕਪ੍ਰਿਅਤਾ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਨਿਕਲਿਆ ਕਿ ਪੰਜਾਹ ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਪਾਪ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਕਲਪਨਾ ਦੇ ਘੋੜੇ ਭਜਾ ਭਜਾ ਕੇ ਨਵੇਂ - ਨਵੇਂ ਹੀਰੋ ਗੜਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ । ਇਸ ਇਤਹਾਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਜਿਆਦਾਤਰ ਸੁਪਰ ਹੀਰੋ ਅਮਰੀਕੀ ਕਲਪਨਾਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਉਪਜ ਹਨ ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਦੇ ਵੀ ਹੋ ਸਕਣ ਵਾਲੇ ਪਰਾਭਵ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਕਲਪਨਾਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਆਈ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਵੇਖਣਾ ਹੋਵੇਗਾ । ਅਮਰੀਕੀ ਕਲਪਨਾਸ਼ੀਲਤਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਤਬਦੀਲੀ ਅੱਸੀ ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਆਈ । ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਬਲਾਕ ਤੇਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਖਾਤਮੇ ਦੀ ਤਰਫ ਵਧ ਰਿਹਾ ਸੀ , ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਕੁੱਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੀਤ ਯੁੱਧ ਖਤਮ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਬਾਹਰੀ ਖਤਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਰੋਤ ਮਿਟ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਨ । ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਵਾਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਉਹ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਤੌਰ ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਿਵੇਂ ਕਰੇਗਾ ।

ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਦੁਸ਼ਮਨ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਸੀ । ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਸਾਰੇ ਚਰਿੱਤਰ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ , ਸਾਹਿਤ , ਫਿਲਮਾਂ ਅਤੇ ਲਲਿਤ ਕਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਇੱਕ ਖਾਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਪਾਪ ਕਲਚਰ ਦੀ ਉਪਜ ਸਨ , ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਣਾਉਟੀ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਵਾਹਕ ਕੋਈ ਪਾਪ ਕਲਾਕਾਰ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਇਹ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਨਿਭਾਈ ਗਰੈਫਿਕ ਨਾਵਲ ਦੀ ਵਿਧਾ ਨੇ , ਜਿਨੂੰ ਫਰੇਂਕ ਮਿਲਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਸਮਕਾਲੀਨਾਂ ਨੇ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ । ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸੁਪਰ ਹੀਰੋ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਬਾਹਰ ਦੀ ਬਜਾਏ ਅੰਦਰ ਦੇ ਵੱਲ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ । ਮਿਲਰ ਨੇ ਬੈਟਮੈਨ ਨੂੰ ਡਾਰਕ ਨਾਈਟ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ।

ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਜੋਧਾ ਵਿੱਚ ਜੋ ਨਾ ਕੇਵਲ ਮੁਲਜਮਾਂ ਨਾਲ ਲੜ ਰਿਹਾ ਹੈ , ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੇ ਰਾਕਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਗਰੈਫਿਕ ਨਾਵਲ ਨੇ ਕਾਮਿਕਸ ਦੇ ਖਲਨਾਇਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਦਲਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਪਰ ਹੀਰੋ ਦੇ ਹੀ ਚਰਿੱਤਰ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪਹਲੂ ਬਣਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਨਵੀਂ ਵਿਧਾ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਇਹ ਇੰਜੀਨਿਅਰਿੰਗ ਉਸ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਵਿਸਫੋਟ ਦੇ ਨਾਲ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਧਰਤੀ ਪਰ ਸਾਖਸ਼ਾਤ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈ ਜਦੋਂ ਨਿਊਯਾਰਕ ਵਿੱਚ ਨਾਈਨ - ਇਲੇਵਨ ਦਾ ਹਾਹਾਕਾਰ ਮੱਚਿਆ ।

ਤੱਦ ਬੁਰਾਈ , ਦੁਸ਼ਟਤਾ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਚਿਹਰਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਜੋ ਕਾਮਿਕਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਤੇ ਦਰਜ ਕਿਸੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੀ ਅਸਫਲਤਾ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਖਲਨਾਇਕੀ ਦੇ ਇਸ ਰੂਪ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਸੰਸਕਰਣ ਦੇ ਬਦਮਾਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੈਸੇ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਉਹ ਤਾਂ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਧੂ - ਧੂ ਕਰਕੇ ਜਲਦਾ ਹੋਇਆ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ।

ਇਸ ਨਿਯਮ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰਣ ਲਈ ਨਵੇਂ ਬੈਟਮੈਨ ਦਾ ਖਲਨਾਇਕ ਬੁਰਾਈ ਨੂੰ ਤਾਂ ਨਵੇਂ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਦਾ ਹੀ ਹੈ , ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਾਲੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਿਯੋਜਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਚੰਗਿਆਈ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਲੁਕੀ ਬੁਰਾਈ ਨਿਕਲ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਖਲਨਾਇਕ ਜੋਕਰ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇਸ ਕਮਾਲ ਵਿੱਚ ਆਤੰਕਵਾਦ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਤਮਕ ਚਿਹਰਾ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਤੇ ਸੁਪਰ ਹੀਰੋ ਦੀ ਸੁਪਰ ਮਾਨਵੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਵੀ ਕਾਬੂ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ।

ਸਾਫ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਚਾਲ ਦੇ ਸੁਪਰ ਹੀਰੋ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ । ਭਲੇ ਹੀ ਉਸ ਵਿੱਚ ਚਮਗਿੱਦੜ ਜਾਂ ਮੱਕੜੀ ਤੋਂ ਲਿਆਈ ਗਈ ਤਾਕਤ ਨਾ ਹੋਵੇ , ਪਰ ਉਸ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖਲਨਾਇਕ ਅਤੇ ਬੁਰਾਈ ਦੇ ਨਵੇਂ ਸੰਸਕਰਣ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਸ਼ੀਤ ਯੁੱਧ ਬਹੁਤ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਹ ਅਲ ਕਾਇਦਾ ਦਾ ਜਮਾਨਾ ਹੈ । ਸੁਪਰਮੈਨ ਦੀ ਅੱਖ ਲੋਹੇ ਦੀ ਦੀਵਾਰ ਦੇ ਪਾਰ ਤਾਂ ਵੇਖ ਲੈਂਦੀ ਹੈ , ਪਰ ਆਤਮਘਾਤੀ ਬੰਬਰ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਝਾਕ ਸਕਦੀ । ਇਸ ਲਈ ਪੁਰਾਣੀ ਚਾਲ ਦੇ ਤਮਾਮ ਸੁਪਰ ਹੀਰੋ ਅੱਜ ਆਪਣੀ ਵਿਅਰਥਤਾ ਦਾ ਸਾਮਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ।

ਪਰੋਮੀਥੀਅਸ ਦੀ ਅਮਰ ਕਥਾ

ਪਰੋਮੀਥੀਅਸ ਯੂਨਾਨੀ ਦੇਵ ਮਾਲਾ ਦਾ ਇਕ ਕਿਰਦਾਰ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਇਨਸਾਨਾਂ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਦੇ ਜੁਰਮ ਵਿੱਚ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਸਭ ਤੋਂ ਬੜਾ ਦੇਵਤਾ ਜ਼ੀਅਸ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਬੁਰੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਨਸਲ ਇਨਸਾਨੀ ਨੂੰ ਸਰਦੀ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਪਰੋਮੀਥੀਅਸ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਇਸ ਬਾਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਇਨਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਰਦੀ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਸੂਰਜ ਕੋਲੋਂ ਅੱਗ ਚੁਰਾ ਕੇ ਲਿਆ ਕੇ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਅੱਗ ਜਲਾਉਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਸਿਖਾਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨਸਾਨ ਬਚ ਗਿਆ। ਜ਼ੀਅਸ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਇਸ ਪੂਰੇ ਵਾਕੇ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪਰੋਮੀਥੀਅਸ ਨੂੰ ਇਕ ਚੱਟਾਨ ਨਾਲ ਬੰਨਵਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਇਕ ਗਿੱਧ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਉਸਦੇ ਜਿਗਰ ਨੂੰ ਖਾ ਜਾਂਦੀ । ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਪਰੋਮੀਥੀਅਸ ਦਾ ਜਿਗਰ ਫਿਰ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਗਿੱਧ ਫਿਰ ਆਉਂਦੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਜਿਗਰ ਨੂੰ ਖਾ ਜਾਂਦੀ। ਪਰੋਮੀਥੀਅਸ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਤੇ ਪਛਤਾਇਆ ਨਹੀਂ। ਇਨਸਾਨਾਂ ਨੇ ਵੀ ਉਸਦੀ ਇਸ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਿਆ ਹੈ । *ਪਰੋਮੀਥੀਅਸ ਦੀ ਮਿਥ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 8 ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਯੂਨਾਨੀ ਮਹਾਂ ਕਵੀ ਹੇਸਿਓਡ ਨੇ ਆਪਣੇ ਐਪਿਕ ਥੀਓਗੋਨੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਇਆ ਸੀ । *ਪਰੋਮੀਥੀਅਸ ਜ਼ੁਲਮ ਅਤੇ ਜਬਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਜੁਰਅਤ , ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਤਖ਼ਲੀਕ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। * ਪਰੋਮੀਥੀਅਸ ਦੀ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਤੇ 2300 ਸਾਲ ਪਹਿਲੇ ਯੂਨਾਨੀ ਡਰਾਮਾਕਾਰ ਐਸਕਾਈਲਸ ਨੇ ਇਕ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਡਰਾਮਾ ਲਿੱਖਿਆ ਸੀ । * ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਰਹਾਈਨਸ਼ ਜ਼ਾਈਤੁੰਗ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸਫ਼ੇ ਤੇ ਪਰੋਮੀਥੀਅਸ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਰੱਖੀਸੀ ।

ਫੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਫੈਜ਼ ਬਾਰੇ ਅਹਿਮਦ ਨਦੀਮ ਕਾਸਮੀ ਦੇ ਕੁਝ ਅਨੁਭਵ

ਫੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਸੰਬੰਧ ਅਜੀਬ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਤੇ ਦੂਰੀ ਦੀਆਂ ਮਨੋ-ਸਥਿਤੀਆਂ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਨਾਲ ਰਹੀਆਂ। ਅਸੀਂ ਇਕੋ ਸਾਹਿਤਕ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਅਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦੇ ਇਕੋ ਅਦਾਰੇ ਵਿਚ ਸਾਲਾਂ ਬੱਧੀ ਇਕੱਠਿਆਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਮੈਂ ਸਦਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਫੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਜ਼ਰਾ ਫ਼ਾਸਲੇ 'ਤੇ ਹਾਂ ਜਾਂ ਫੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਰਤਾ ਫ਼ਾਸਲੇ 'ਤੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਵੀ ਇਸ ਸੂਰਤੇਹਾਲ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਕੋ ਨਤੀਜੇ 'ਤੇ ਅੱਪੜਿਆ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਵਿਚਕਾਰ ਜਮਾਤੀ ਫ਼ਰਕ ਸੀ। ਪੀਣ-ਪਿਲਾਣ ਦੀਆਂ ਮਹਿਫ਼ਲਾਂ ਵਿਚ ਮੇਰਾ ਹਿੱਸਾ ਨਾ ਲੈਣਾ ਸਾਡੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੂਰੀ ਦਾ ਇਕ ਅਹਿਮ ਸਬੱਬ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਤੇ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਸਿਰ ਚੁੱਕਦਾ ਵੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੰਦਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗਾ ਤਾਂ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਪ੍ਰਤੀ ਮੇਰੀ ਸ਼ਰਧਾ ਦਾਗ਼ਦਾਰ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ।

ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਮੌਲਾਨਾ ਅਬਦੁੱਲ ਮਜ਼ੀਦ ਸਾਲਿਕ ਦੇ ਘਰ ਕਿਸੇ

ਸ਼ਾਦੀ ਦੇ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਟਾਊਨ ਸਥਿਤ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਕਾਨ 'ਤੇ ਹੋਈ ਸੀ। ਮੌਲਾਨਾ ਸਾਲਿਕ

ਸਾਹਿਬ ਜਾਂ ਡਾਕਟਰ ਤਾਸੀਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਕਰਵਾਈ ਸੀ ਜੋ ਹੱਥ ਮਿਲਾਣ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਨਾ ਵਧੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਾਰਾਂ-ਦੋਸਤਾਂ ਦਾ ਹਜੂਮ ਸੀ, ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਮੇਰੀ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਹੋਈ। ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ ਵਲੋਂ,''ਜਦੀਦ-ਸ਼ੁਅਰਾ-ਏ-ਉਰਦੂ'' ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਮੁਸ਼ਾਇਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਸੱਦਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਸਾਲ ਯਾਦ ਰੱਖਣ ਦੇ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿਚ ਬੇਹੱਦ ਲਾਪ੍ਰਵਾਹ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਪਰ ਯਕੀਨਨ ਇਹ ਮੁਸ਼ਾਇਰਾ 1940-41 ਦੀ ਕਿਸੇ ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਖੇ ਆਬਕਾਰੀ ਮਹਿਕਮੇ ਵਿਚ ਤਾਇਨਾਤ ਸਾਂ। ਉਥੋਂ ਦਿੱਲੀ ਆਇਆ। ਆਪਣੇ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਦੋਸਤ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ ਕੋਲ ਠਹਿਰਿਆ। ਮੰਟੋ ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ ਨਾਲ ਬਤੌਰ ਸਕਰਿਪਟ ਰਾਈਟਰ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਮੁਸ਼ਾਇਰੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਤਾਂ ਹੁਣ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਰਹੇ, ਪਰ ਜੋ ਯਾਦ ਰਹਿ ਗਏ ਉਹ ਹਨ :ਫੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਫੈਜ਼, ਐੱਮ.. ਡੀ.. ਤਾਸੀਰ,ਤਸੱਦੁਕ ਹੁਸੈਨ ਖ਼ਾਲਿਦ, ਹਫ਼ੀਜ਼ ਜਲੰਧਰੀ,ਨੂਨ.. ਮੀਮ..ਰਾਸ਼ਿਦ, ਰਵਿਸ਼ ਸਿੱਦੀਕੀ, ਮੀਰਾਜੀ,ਇਸਰਾਰੁਲ ਹੱਕ 'ਮਜਾਜ਼' ਵਗੈਰਾ। ਮੈਂ ਉਮਰ ਵਿਚਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਸਾਂ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਮੁਸ਼ਾਇਰਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋਇਆ, ਤਾਂ ਮੰਟੋ ਨੇ ਉਸ ਵੱਡੇ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਦੇ ਹਜੂਮ ਵਿਚ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਨਦੀਮ ਦੀ ਨਜ਼ਮ ਸਾਰੇ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਸੀ। ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਮੰਟੋ ਨੇ ਸਰਾਸਰ ਜ਼ਿਆਦਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਕੌਣ ਰੋਕਦਾ? ਹਰ ਸ਼ਾਇਰ ਦਾ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਸੀ। ਫੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਮੰਟੋ ਦਾ ਇਹ ਐਲਾਨ ਸੁਣ ਕੇ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਰਹੇ ਤੇ ਨੂਨ.. ਮੀਮ.. ਰਾਸ਼ਿਦ ਏਨਾ ਹੀ ਕਹਿ ਕੇ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਏ ਕਿ ਇਹ ਸ਼ਖ਼ਸ ਕਿਸੇ ਵੀ ਥਾਂ ਸ਼ਰਾਰਤਾਂ ਤੋਂ ਬਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਹਿੰਦੀ-ਉਰਦੂ ਦਾ ਝਗੜਾ ਸਿਖਰਾਂ 'ਤੇ ਸੀ। ਮੰਟੋ ਨੂੰ ਇਕ ਅਜੀਬ ਸ਼ਰਾਰਤ ਸੁਝੀ। ਉਹਨੇ ਸਭ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਕਰਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਨਜ਼ਮ ਲਿਖੋ ਜੋ ਨਾ ਉਰਦੂ ਹੋਵੇ, ਨਾ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ, ਬਲਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਤੁਹਾਡਾ ਲਹਿਜਾ ਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਖ਼ੁਦ ਬੋਲੇ। ਬੇਮਤਲਬ ਘੜੇ ਹੋਏ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਸੁਣਨ ਵਾਲਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾ ਲਵੇ ਕਿ ਇਹ ਫ਼ੈਜ਼ ਦੀ ਨਜ਼ਮ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਰਾਸ਼ਿਦ ਦੀ ਤੇ ਇਹ ਉਪਿੰਦਰ ਨਾਥ ਅਸ਼ਕ ਦੀ। ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਤਾਂ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਰਾਸ਼ਿਦ ਨੇ ਵੀ, ਬੇਮਤਲਬ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਮਾਂ ਬੋਲੀਆਂ। ਇਕ ਨਜ਼ਮ ਮੈਂ ਵੀ ਜੋੜਲਈ। ਸਿਰਲੇਖ ਸੀ, ਭੰਵਰਾ........ਅਤੇ ਭੰਵਰੇ ਦੇ ਪਰਾਂ ਵਰਗੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਰਗੇ ਸ਼ਬਦ ਜੋੜ ਕੇ ਛੇ ਸੱਤ ਸ਼ਿਅਰਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਮ ਲਿਖ ਮਾਰੀ। ਫੇਰ ਇਹਨਾਂ ਨਜ਼ਮਾਂ ਦੀ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਦਾ ਪੜਾਅ ਆਇਆ। ਸਭ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਨਜ਼ਮਾਂ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਵਾਈਆਂ ਪਰ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਜਦੋਂ ਵੀ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਲਈ ਸਟੂਡੀਓ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਉਂਦੇ, ਬੇਤਹਾਸ਼ਾ ਹੱਸਦੇ ਹੋਏ ਬਾਹਰ ਦੌੜ ਆਉਂਦੇ। ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਚੰਦਰ ਅਤੇ ਉਪਿੰਦਰ ਨਾਥ ਅਸ਼ਕ ਉਹਨੂੰ ਫੜਕੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਸਟੂਡੀਓ ਦੇ ਅੰਦਰ ਲੈ ਗਏ, ਪਰ ਉਹ ਫੇਰ ਦੌੜ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਹਾਸਾ ਰੁਕਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਮੰਟੋ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ 'ਫੂਲ' ਬਣਾਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਮੰਟੋ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਮਾਰਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਬਰਾਡਕਾਸਟ ਕਰਕੇ ਉਰਦੂ-ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਝਗੜਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ 'ਫੂਲ' ਬਣਾਵਾਂਗਾ। ਆਖ਼ਰ ਕਾਰ ਫੈਜ਼ ਆਪਣੀ ਬੇਅਰਥ ਨਜ਼ਮ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਵਾਉਣ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ। ਮੈਂ ਪਿੱਛੋਂ ਸੁਣਿਆ ਕਿ ਇਹ ਨਜ਼ਮ ਦਿੱਲੀ ਰੇਡੀਓ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਹੋਈ ਤਾਂ ਬਾਬਾ-ਏ-ਉਰਦੂ ਮੌਲਵੀ ਅਬਦੁਲ ਹੱਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਵੀ ਸੁਣੀ ਤੇ ਕੋਈ ਗ਼ਲਤ ਅਰਥ ਲੈਣ ਦੀ ਥਾਂ ਉਹਨਾਂ ਮਜ਼ਾ ਲਿਆ।

ਮੈਂ ਦਿੱਲੀ ਸਾਂ, ਜਦੋਂ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਐੱਮ.. ਏ.. ਓ.. ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ

ਦੀ ਇਕ ਟੀਮ ਨੂੰ ਮੁਸਲਿਮ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਦਿੱਲੀ ਰੁਕੇ। ਮੇਰੇ

ਪਿਆਰੇ ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿਚ ਇਕ ਹੋਟਲ

ਵਿਚ ਇਕ ਡਰਿੰਕ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਉਸ ਦਾਅਵਤ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਮੰਟੋ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਆਪਣੇ ਲੇਖ ਵਿਚ ਦੱਸ ਚੁੱਕਾ ਹਾਂ ਜਿਹਦੇ ਵਿਚ ਗ਼ਜਲ ਅਤੇ ਨਜ਼ਮ ਦੇ ਮਸਲੇ 'ਤੇ, ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਚਿਰਾਗ਼ ਹਸਨ ''ਹਸਰਤ'' ਅਤੇ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ ਵਿਚਕਾਰ ਬੜੀ ਦਿਲਚਸਪ ਤੂੰ-ਤੂੰ, ਮੈਂ-ਮੈਂ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਫੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਲਗਾਤਾਰ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਰਹੇ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਇਸ ਟੰਟੇ ਤੋਂ ਸੁਆਦ ਲੈ ਰਹੇ ਹੋਣ। ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਚੰਦਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਫੈਜ਼ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਡਾਕਟਰ ਤਾਸੀਰ ਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਬੀਵੀ ਦੀ ਛੋਟੀ ਭੈਣ ਐਲਿਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ 'ਤੇ ਤੁਲੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਨ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਪੇਸ਼ਾਵਾਰ ਰੇਡੀਓ 'ਤੇ ਸਾਂ। 1984 ਈ.. ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਲਖਨਊ ਤੋਂ ਮੇਰੀਆਂ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਮੂੰਹ-ਬੋਲੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਹਾਜ਼ਰਾ ਮਸਰੂਰ ਅਤੇ ਖ਼ਦੀਜਾ ਮਸਤੂਰ ਆਪਣੇ ਸਭਨਾਂ ਅਜ਼ੀਜ਼ਾਂ ਸਮੇਤ ਲਾਹੌਰ ਆ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਤੋਂ ਲਾਹੌਰ ਆ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਖ਼ਾਲੀ ਮਕਾਨ ਅਲਾਟ ਕਰਵਾਉਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਫੇਰ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਆ ਗਿਆ। ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਅੰਜ਼ੁਮਨ ਤਰੱਕੀ

ਪਸੰਦ- ਮੁਸੱਨਫ਼ੀਨ (ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਲੇਖਕ ਸਭਾ) ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਜ਼ੋਰਾਂ 'ਤੇ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ

ਗੋਰਾ ਅੰਜੁਮਨ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਇਕਾਈ ਦਾ ਸਕੱਤਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਹਾਜ਼ਰਾ ਮਸਰੂਰ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਰਿਸਾਲਾ 'ਨੁਕੂਸ਼' ਕੱਢਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵੱਡੇ ਲੇਖਕਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਅੰਜ਼ੁਮਨ (ਸਭਾ) ਦੀਆਂ ਹਫ਼ਤਾਵਾਰੀ ਪੜਚੋਲੀਆ ਇਕੱਤਰਤਾਵਾਂ ਬਾਕਾਇਦਗੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਇਕ ਇਕੱਤਰਤਾ ਵਿਚ ਅੱਲਾਮਾ ਇਕਬਾਲ 'ਤੇ ਇਕ ਮਜ਼ਮੂਨ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਿਹਦੇ ਵਿਚ ਅੱਲਾਮਾ ਦੀ ਸਾਰਾਜ ਦੁਸ਼ਮਣੀ, ਕਠਮੁੱਲਾਪਣ ਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਅਤੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰਾ ਨਿਜ਼ਾਮ ਦੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਵਿਰੋਧਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਅੱਲਾਮਾ ਦੇ ਕੁਝ ਪਹਿਲੂਆਂ 'ਤੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਤਫ਼ਾਕ ਨਾਲ ਫ਼ੈਜ਼ ਉਸ ਇਕੱਠ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਲੇਖ ਦੇ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹ ਬਦਮਗ਼ਜ਼ੀ, ਬਲਕਿ ਜ਼ਾਹਿਰਾ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਬੋਲੇ ਅਤੇ ਫੇਰ ਮੇਰੇ ਲੇਖ ਦੇ ਉਸ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਵਿਰੋਧਤਾ ਕੀਤੀ ਜਿਹਦੇ ਵਿਚ ਮੈਂ ਅੱਲਾਮਾ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਸਰਗਰਮੀਆਂ 'ਤੇ ਬਹਿਸ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਵਲੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਵਿਰੋਧਤਾ ਤਾਂ ਸ਼ੁਭ ਸ਼ਗਨ ਸੀ, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਉਮਰ ਭਰ ਇਹ ਦੁੱਖ ਰਿਹਾ ਕਿ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਮੇਰੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਇਤਰਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਦੀ ਖੇਚਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਬਲਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ੋਰ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਦਿੰਦੇ ਰਹੇ ਕਿ ਸ਼ਿਅਰ-ਓ-ਅਦਬ ਦੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਦਾ ਗੁਣ-ਗਾਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਤੇ ਗ਼ਲਤੀਆਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਦੇਣਾ ਹੀ ਮੁਨਾਸਿਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰੀ ਬਹਿਸ ਕਿਸੇ ਰਿਸਾਲੇ ਜਾਂ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿਚ ਛਪੀ ਵੀ ਸੀ ਪਰ ਅਫ਼ਸੋਸ ਕਿ ਉਸ ਅਖ਼ਬਾਰ ਜਾਂ ਰਿਸਾਲੇ ਦਾ ਨਾਂ ਯਾਦ ਨਹੀਂ। ਅੱਲਾਮਾ ਬਾਬਤ ਮੇਰੇ ਉਸ ਲੇਖ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਰੋਜ਼ਨਾਮਾ, ''ਅਹਿਸਾਨ'' ਦੇ ਐਡੀਟਰ ਅਬੂ ਸਈਦ ਬਜ਼ਮੀ (ਮਰਹੂਮ) ਨੇ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਬੜੇ ਲੰਮੇ-ਚੌੜੇ ਸੰਪਾਦਕੀ ਲਿਖੇ ਸਨ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਤਾੜਿਆ ਸੀ। ਫ਼ੈਜ਼ ਸਭਾ ਦੀਆਂ ਹਫ਼ਾਤਾਵਾਰੀ ਇਕੱਤਰਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਲੈਂਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿਚ ਉਹ ਬਾਕਾਇਦਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਇਬਨੇ ਇੰਸ਼ਾ, ਇਬਰਾਹੀਮ ਜਲੀਸ, ਅਹਿਮਦ ਅਖ਼ਤਰ, ਅਬਦੁੱਲਾ ਮਲਿਕ, ਆਰਿਫ਼ ਅਬਦੁੱਲ ਮਤੀਨ, ਜ਼ਹੀਰ ਕਾਸ਼ਮੀਰੀ, ਅਹਿਮਦ ਰਾਹੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਕਈ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਰੱਖੀ। ਦਰਅਸਲ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਬੁਰਜਵਾ ਕਬੀਲੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹੀ

ਸੁਹਬਤ ਵਿਚ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਨਵੰਬਰ 1949 ਈ.. ਦੀ ਕੁੱਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਲੇਖਕ ਕਾਨਫਰੰਸ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਤਹਿਰੀਕ ਵਿਚ ਲੈਂਡ-ਮਾਰਕ ਦਾ ਦਰਜਾ ਹਾਸਲ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਅਸੀਂ ਰੂਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬਰਤਾਨੀਆ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਤਰੱਕੀ ਪਸੰਦਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸੱਦਿਆ ਪਰ ਸਿਰਫ ਰੂਸੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਇਕ ਚਾਰ ਮੈਂਬਰੀ ਡੈਲੀਗੇਸ਼ਨ ਹੀ ਲਾਹੌਰ ਆ ਸਕਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਦੇ ਖ਼ਾਤਮੇ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਮਦ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕੁਝ ਦਿਨ ਠਹਿਰਨਾ ਅਦਬੀ ਤਾਰੀਖ਼ ਦਾ ਇਕ ਯਾਦਗਾਰੀ ਵਾਕਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਲੇਖਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਤੇ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਲਈ ਰੂਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਤੁਹਫ਼ੇ ਲਿਆਏ ਸਨ ਜੋ ਮੈਂ ਸਭਾ ਦੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਵਿਚ ਬਰਕਤ ਅਲੀ ਮੁਹਮੰਡਨ ਹਾਲ (ਮੋਚੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਬਾਹਰ) ਇਕ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਜਲਸੇ ਵਿਚ ਵਸੂਲ ਕੀਤੇ 'ਤੇ ਪੁਸ਼ਕਿਨ,ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ, ਚੈਖ਼ੋਵ, ਗੋਗੋਲ,ਗੋਰਕੀ, ਮਾਇਕੋਵਸਕੀ,ਇਲੀਆ ਅਹਿਰਨਬਰਗ

ਵਗੈਰਾ-ਵਗੈਰਾ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤਰਜਮੇ ਮੈਂ ਸਭਾ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਪਹੁੰਚਦੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਪੁਲਿਸ ਦਫ਼ਤਰ 'ਤੇ ਛਾਪੇ ਦੇ ਪਰਦੇ ਵਿਚ ਸਮੇਟ ਕੇ ਲੈ ਗਈ। ਮੈਂ ਇਸ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਫੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਇਸ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਸਭ ਨੂੰ ਮੁੜਵਾ ਦੇਣ, ਕਿਉਂਕਿ ਕਰੀਬ ਕਰੀਬ ਹਰ ਦੌਰ ਵਿਚ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਹਾਕਮਾਂ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਖ਼ਾਸੇ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਉਹਨਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਵੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਪਰ ਰੱਬ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਖਜ਼ਾਨਾ ਕਿੱਥੇ ਦਫ਼ਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਪਸੰਦੀ ਤਾਂ ਕਿਸੇ

ਵੀ ਸ਼ੱਕ ਸੁਭਹੇ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਸੀ, ਪਰ ਤਰੱਕੀ ਪਸੰਦਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚ ਉਹ ਪੂਰੀ ਪੂਰੀ

ਦਿਲਚਸਪੀ ਘੱਟ ਹੀ ਲੈਂਦੇ ਸਨ, ਜਿਹਦੀ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਤਵੱਕੋ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਨਵੰਬਰ,

1949 ਦੀ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਦੇ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿਚ ਸਭਾ ਦੇ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਅਤੇ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਵਿਚ ਪੇਸ਼

ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਮਤਿਆਂ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਤਰੱਕੀ ਪਸੰਦ ਮਿਲ ਬਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਉਹਨਾਂ ਮਹਿਫ਼ਲਾਂ ਵਿਚ ਕਦੇ ਕਦਾਈਂ ਹੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਵਿਚ ਉਸ ਮਤੇ ਨੂੰ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਸੀ ਜਿਹਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਗ਼ੈਰ-ਤਰੱਕੀਪਸੰਦ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕੀਤੇ ਜਾਣ 'ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਤਫ਼ਸੀਲੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵੀ ਮਨਜ਼ੂਰ ਹੋਣਾ ਸੀ ਜੋ ਇੰਤਹਾਪਸੰਦੀ ਦਾ ਸਿਖ਼ਰ ਸੀ, ਪਰ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਹਦੇ ਵਿਚ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਾ ਲਈ। ਜਦੋਂ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਦੀਆਂ ਬੈਠਕਾਂ ਲਈ ਕਿਸੇ ਇਕ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੀ ਥਾਂ ਇਕ ਪ੍ਰੀਜ਼ੀਡੀਅਮ ਬਾਬਤ ਫੈਸਲਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਮੰਨ ਗਏ ਤੇ ਉਹ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਬੈਠਕਾਂ ਵਿਚ ਮਤਲਬੀ ਫ਼ਰੀਦਾਬਾਦੀ, ਮੁਮਤਾਜ਼ ਹੁਸੈਨ, ਫ਼ਾਰਿਗ, ਬੁਖ਼ਾਰੀ, ਰਿਆਜ਼ ਰਊਫ਼ੀ ਮੇਰੇ ਅਗਲਬਗਲ ਬੈਠੇ ਰਹੇ। ਜਦੋਂ ਕੁੱਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅੰਜੁਮਨ-ਏ-ਤਰੱਕੀਪਸੰਦ-ਮੁਸੱਨਫ਼ੀਨ ਦੇ ਅਹੁਦੇਦਾਰਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਹੋਈ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਕਿ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਮਤਲਬੀ ਸਾਹਿਬ ਵਰਗੇ ਸਤਿਕਾਰਤ ਵੱਡਿਆਂ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਅਹੁਦੇ ਲਈ ਨਾ ਚੁਣਿਆ ਜਾਵੇ। ਪਰ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਨੇ ਮੇਰੀ ਬੇਨਤੀ ਵਲ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਨਾ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਐਲਾਨੀਆ ਕਿਹਾ, ''ਅਸੀਂ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਦੌੜਨ ਨਹੀਂ ਦਿਆਂਗੇ।'' ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਅੰਜੁਮਨ ਦਾ ''ਖ਼ਜ਼ਾਨਚੀ'' ਚੁਣ ਲਿਆ ਗਿਆ ਜਿਸਦੀ ਸਪੁਰਦਗੀ ਵਿਚ ਇਕ ਰੁਪਿਆ ਤੱਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਗੋਂ ਕਰਜ਼ਾ ਹੀ ਕਰਜ਼ਾ ਸੀ।

ਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸੀ। ਮੈਂ ਨਿਸਬਤ ਰੋਡ ਦੇ ਮਕਾਨ ਦੀ ਤੀਜੀ ਮੰਜ਼ਲ ਦੀ ਛੱਤ 'ਤੇ

ਪਿਆ ਸੌਂ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਜਦੋਂ ਘੰਟੀ ਵੱਜਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ। ਰਾਤ ਦੇ ਬਾਰਾਂ ਵੱਜ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਪੁਲਿਸ ਘਰ-ਘਰ ਦੀਆਂ ਤਲਾਸ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ ਵਿਚ ਰੁੱਝੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ, ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਹੇਠਾਂ ਜਾ ਕੇ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ, ਤਾਂ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ, ਸਿਬਤੇ ਹਸਨ ਸਾਹਿਬ ਇੰਪੀਰੀਅਲ ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਕੰ.. ਦੇ ਰਹਿਮਾਨ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਹਮੀਦ ਅਖ਼ਤਰ ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਮੈਂ ਸਭਨਾਂ ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਿਲਾ ਕੇ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਬੋਲੇ, ''ਨਹੀਂ ਨਦੀਮ ਸਾਹਿਬ, ਇਹਦੀ

ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਗਾਣ ਆਏ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਵੀ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਭਟਕਦੇ ਫਿਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਮਜ਼ੇ ਨਾਲ ਸੌਂ ਰਹੇ ਹੋ। ਆਖ਼ਰ ਕਿਉਂ? ਸੋ

ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਗਾਣ........ਸਿਰਫ਼ ਜਗਾਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਤੁਸੀਂ ਜਾਗ ਪਏ, ਬਸ ਅਸੀਂ ਚੱਲਦੇ ਹਾਂ।''

ਉਹ ਸਭ ਹੱਸਦੇ ਹੋਏ ਮੁੜ ਪਏ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਵੀ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਾਰਾ ਕਸੂਰ

ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਰਾਤਾਂ ਦੇ ਜਗਰਾਤਿਆਂ ਦਾ ਹੈ। ਨਿਸਬਤ ਰੋਡ ਦੇ ਮਕਾਨ ਦੀ ਇਹ ਬੈਠਕ (ਜੋ ਹੁਣ ਖ਼ਾਲਿਦ ਅਹਿਮਦ ਦੀ ਸਪੁਰਦਗੀ ਵਿਚ ਹੈ) ਲੇਖਕਾਂ ਤੇ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਦਾ ਖ਼ਾਸ ਕੇਂਦਰ ਰਹਿ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਏਥੇ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਵਾਰ ਆਏ। ਅਕਸਰ ਖ਼ਦੀਜਾ ਭੈਣ ਦੇ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਲਿਖਣ ਆਉਂਦੇ। ਸਿਗਰਟ 'ਤੇ ਸਿਗਰਟ ਫੂਕੀ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਲਿਖਦੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ। ਇਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਜਿਗਰ ਅਤੇ ਮਿਜਾਜ਼ ਦੀ ਆਮਦ ਤੇ ਵਾਈ.. ਐੱਸ਼ ਸੀ.. ਹਾਲ ਵਿਚ ਮੁਸ਼ਾਇਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਦੀ ਲਿਸਟ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਲਿਆਏ। ਸਾਰੇ ਨਾਂ ਠੀਕ ਸਨ ਪਰ ਜ਼ਹੀਰ ਕਾਸ਼ਮੀਰੀ ਦਾ ਨਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਸ ਭੁੱਲ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਹਾ, ''ਨਹੀਂ, ਜ਼ਹੀਰ ਨੂੰ ਇਸ ਮੁਸ਼ਾਇਰੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗੇ।'' ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ''ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗੇ? ਜ਼ਹੀਰ ਤਾਂ ਤਰੱਕੀ ਪਸੰਦਾਂ ਦਾ ਇਕ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਅਤੇ ਸੀਨੀਅਰ ਸ਼ਾਇਰ ਹੈ?'' ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇਹ ਜ਼ਿੱਦ ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਮੈਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਹ ਜੋ ਐੱਮ.. ਏ.. ਓ.. ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਫ਼ੈਜ਼ ਅਤੇ ਜ਼ਹੀਰ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨੇ ਕਿਸੇ ਨੁਕਤੇ 'ਤੇ ਨੋਕ-ਝੋਕ ਦੀ ਅਫ਼ਵਾਹ ਸੁਣੀ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਵਿਚ ਕੁਝ ਸੱਚਾਈ ਵੀ ਸੀ। ਪਰ ਮੈਂ ਇਹ ਸੋਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਫ਼ੈਜ਼ ਏਨੀ ਤੰਗਦਿਲੀ ਦਾ ਮੁਜ਼ਾਹਰਾ ਕਰਨਗੇ। ਆਖ਼ਰ ਮੇਰੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ 'ਤੇ ਉਹ ਮੰਨ ਤਾਂ ਗਏ, ਪਰ ਸ਼ਰਤ ਇਹ ਰੱਖੀ ਕਿ ਜ਼ਹੀਰ ਨੂੰ ਸੱਦਣ ਬਾਬਤ ਕਿਸੇ ਸੂਰਤ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਨਾ ਆਵੇ। ਮੈਂ ਫ਼ੈਜ਼ ਦੇ ਏਸ ਰਵੱਈਏ ਨੂੰ ਹਾਲੀ ਤੱਕ ਹਜ਼ਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਸਵਾ ਸਾਲ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ (ਅਤੇ ਸੱਯਦ ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ ਆਦਿ) ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਦੇ ਤਹਿਤ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਏ ਗਏ ਅਤੇ ਮਈ 1951 ਵਿਚ ਮੁਲਕ ਦੇ ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਅਨੇਕਾਂ ਹੀ ਤਰੱਕੀਪਸੰਦਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇਹਤਿਆਨ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅੰਜੁਮਨ ਬੇਟਿਕਾਣਾ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ। ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਮਿਲ ਬੈਠਦੇ ਸਾਂ, ਤਾਂ ਸੋਚਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਾਂ ਕਿ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਵਰਗਾ ਨਾਜ਼ੁਕ ਮਿਜ਼ਾਜ ਸ਼ਾਇਰ ਫ਼ੌਜੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਤਖ਼ਤਾ ਪਲਟਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਿਵੇਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।ਨਵੰਬਰ, 1951 ਵਿਚ ਰਿਹਾਅ ਹੋ ਕੇ ਮੈਂ ਅੰਜੁਮਨ ਦੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਵਿਚ ਇਕ ਹੋਰ ਕੁਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ। ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਮੈਂ ਪੂਰੇ ਮੁਲਕ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਖ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ ਉਹ ਇੰਤਹਾਪਸੰਦੀ ਦਾ ਮਤਾ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਿਆ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੁਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ

ਹੋਈ। ਉਸ ਵਿਚ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਉਹ ਮਤਾ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਿਆ ਗਿਆ,ਬਲਕਿ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵੀ ਦੁਬਾਰਾ ਵਿਚਾਰਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਲਗਭਗ ਉਹੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜੋ ਅੰਜੁਮਨ ਦੇ ਆਰੰਭ

ਵਿਚ ਬਣਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਬੈਠਕਾਂ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਬਾਬਾ-ਏ- ਉਰਦੂ ਡਾ.. ਮੌਲਵੀ ਅਬਦੁੱਲ ਹੱਕ ਸਾਹਿਬ, ਮੌਲਾਨਾ ਅਬਦੁਲ ਹਮੀਦ ਸਾਲਿਕ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਪੀਰ ਹਿਸਾਮੂਦੀਨ ਰਾਸ਼ਿਦੀ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਵਿਚ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਹੀ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਜਦ ਕਿ ਮੈਂ ਜ਼ਹੀਰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਨਾਂ ਤਜਵੀਜ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਜ਼ਹੀਰ ਕੰਨੀ ਕਤਰਾ ਗਏ। ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਹੀ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ 'ਦਸਤੇ-ਸਬਾ' ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਤਰਤੀਬ ਹੋ ਕੇ ਪਬਲਿਸ਼ਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਖਰੜੇ 'ਤੇ ਇਕ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰ ਲਵਾਂ। ਮੈਂ ਕੁਝ ਇਕ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸ਼ੰਕਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕੀਤਾ। ਫੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਮੇਰੀਆਂ ਕੁਝ ਸ਼ੰਕਾਵਾਂ ਦੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਿਆ। ਕਿਤਾਬ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਅਬਦੁਰ ਰਹਿਮਾਨ ਚੁਗ਼ਤਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕੀਤੀ। ਮੈਂ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ 'ਤੇ ਇਕ ਪਰਚਾ ਚੜ੍ਹਿਆ 'ਤੇ ਫੇਰ ਆਪਣੀ ਉਹ ਨਜ਼ਮ ਪੜ੍ਹੀ ਜਿਸਦਾ ਇਕ ਸ਼ਿਅਰ ਸੀ -

ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਮਾਂਗਤੇ ਹਮ ਲੋਗ ਬਜੁਜ਼ ਇਜ਼ਨੇ-ਕਲਾਮ

ਹਮ ਤੋ ਇਨਸਾਨ ਕਾ ਬੇਸਾਖ਼ਤਾਪਨ ਮਾਂਗਤੇ ਹੈਂ।

ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਮੈਂ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਚਿੱਠੀਪੱਤਰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਦੋਸਤਾਂ ਅਤੇ ਅਜ਼ੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ

ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕਲਾਮ (ਸ਼ਾਇਰੀ) ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਰਿਹਾ ਜਿਹਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਵਿਸ਼ੇ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ

ਇਸ ਸ਼ਿਅਰ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ -

ਵੋ ਬਾਤ ਸਾਰੇ ਫ਼ਸਾਨੇ ਮੇਂ ਜਿਸਕਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ

ਵੋ ਬਾਤ ਉਨਕੋ ਬਹੁਤ ਨਾਗਵਾਰ ਗੁਜ਼ਰੀ ਹੈ।

ਜਦੋਂ ਫ਼ੈਜ਼ ਅਤੇ ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ ਦੀ ਬੇਗੁਨਾਹੀ ਸਾਬਤ ਹੋਣ ਉਪਰੰਤ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਰੋਹਾਂ ਅਤੇ ਦਾਅਵਤਾਂ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਹ ਵੱਡੀ ਦਾਅਵਤ ਯਾਦ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਨਵਾਬਜ਼ਾਦਾ ਲਿਆਕਤ ਅਲੀ ਖਾਂ ਦੇ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਨਵਾਬਜ਼ਾਦਾ ਇਮਤਿਆਜ਼ ਅਲੀ ਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਲਾਰੰਸ ਰੋਡ ਸਥਿਤ ਕੋਠੀ 'ਤੇ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਖਾਣੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਰਾਬ ਦਾ ਦੌਰ ਚੱਲਿਆ ਜਿਹਦੇ ਵਿਚ ਪੀਣ-ਪਿਲਾਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਖ਼ੂਬ ਚਹਿਕੇ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਮੰਨੇ-ਪ੍ਰਮੰਨੇ ਉਸਤਾਦ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਐਹਿਕ ਸਪ੍ਰੇਨ ਦਾ ਮੇਰੇ ਵਲ ਉਚੇਚਾ ਧਿਆਨ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਸ਼ਰਾਬ ਨਾ ਪੀਣ ਦਾ ਮਜ਼ਾਕ ਉਡਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਨਸ਼ੇ ਜਾਂ ਹਲਕੇ ਸਰੂਰ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਉੱਥੇ ਬੈਠੇ ਸਾਰੇ ਯਕੀਨਨ ਇਹਦੇ ਤੋਂ ਲੁਤਫ਼ ਲੈਂਦੇ ਰਹੇ। ਪਰ ਮੈਂ ਬਹੁਤੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ ਕਿ, ''ਮਿਸਟਰ ਨਦੀਮ, ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਵਿਸਕੀ ਨਹੀਂ ਪੀਂਦੇ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਹੁਕਮ ਕਰੋ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਨਲਕੇ ਦਾ ਪਾਣੀ ਲੈ ਆਵਾਂ?'' ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਨਹਾਇਤ ਸੱਭਿਅਕ ਦਾਨਿਸ਼ਵਰ ਸਨ, ਪਰ ਸ਼ਰਾਬ ਐਸੀ ਕਾਫ਼ਰ ਚੀਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਵੱਡੇ ਵੱਡਿਆਂ ਦੇ ਪੈਰ ਉਖੇੜ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਹਰ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਨਲਕੇ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਪੂਰਾ ਮਜ਼੍ਹਮਾ ਹਾਸੇ ਨਾਲ ਗੂੰਜ ਉੱਠਦਾ ਸੀ। ਆਖ਼ਰ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਰਿਹਾ ਨਾ ਗਿਆ। ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਜਦੋਂ ਫੇਰ ਮੇਰੇ ਲਈ ਨਲਕੇ ਦਾ ਪਾਣੀ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹੋਂ ਫੜਕੇ ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਬਾਹਰ ਲੈ ਆਇਆ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਲਾਅਨ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਨਲਕੇ ਦਾ ਪਾਣੀ ਪੀਣਾ ਪਸੰਦ ਹੈ, ਆਉ ਚੱਲੀਏ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਲਾਅਨ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਮੈਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਸਾਹਿਬ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਬੇਅਦਬੀ ਭਰਿਆ ਲਹਿਜਾ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਘੂਰ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਹੁਣ ਨਲਕੇ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਦੰਦ ਭੰਨ੍ਹ ਦਿਆਂਗਾ। ਨਸ਼ੇ ਵਿਚ ਧੁੱਤ ਸ਼ਰਾਬੀਆਂ 'ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧਮਕੀ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂਕਰਦੀ, ਪਰ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਸਾਹਿਬ ਇਕ ਦਮ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਅਜਿਹੀ ਚੁੱਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਈ ਕਿ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਸਿਬਤੇ ਹਸਨ ਦੇ ਛੇੜਨ 'ਤੇ ਵੀ ਕੁਝ ਨਾ ਬੋਲੇ। ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਉਹ ਸੁਵਖ਼ਤੇ ਹੀ ਨਿਸਬਤ ਰੋਡ 'ਤੇ ਮੇਰੇ ਘਰ ਆਏ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਬੀਤੀ ਰਾਤ ਦੀ ਵਧੀਕੀ ਦੀ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗੀ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜੱਫ਼ੀ ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਹ ਇਕ ਪਿਆਰੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਸਨ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਯਾਦ ਰਹਿ ਗਿਆ ਕਿ ਰਾਤੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਗ਼ਲਤ ਹਰਕਤ ਕੀਤੀ ਸੀ।

ਮੈਂ 1953 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਰੋਜ਼ਨਾਮਾ ''ਇਮਰੋਜ਼'' ਦਾ ਐਡੀਟਰ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਰਿਹਾਅ ਹੋਏ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਫਿਰ ਤੋਂ ''ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਟਾਈਮਜ਼'' ਦੀ ਐਡੀਟਰੀ ਸੰਭਾਲ ਲਈ। ''ਇਮਰੋਜ਼'' ਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਦਸ ਸਾਲ ਪੂਰੇ ਕਰ ਲਏ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਦੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਕ ਕੱਢਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿਚ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਮੈਂ ਜ਼ਹੀਰ ਬਾਬਰ, ਹਮੀਦ ਅਖ਼ਤਰ ਹਮੀਦ ਇਲਾਹੀ ਅਤੇ ਅਬਦੁੱਲਾ ਮਲਿਕ ਦੇ ਸੁਝਾਵਾਂ ਨਾਲ ਇਕ ਸਕੀਮ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ

ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਯਾਦਗਾਰੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਕ ਤਰਤੀਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਕੁਝ ਪਾਠਕਾਂ ਕੋਲ ਹਾਲੇ ਤੀਕ ਵੀ

ਸਾਂਭਿਆ ਚਲਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਅਤੇ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਕਿ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਮੀਆਂ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਅਹਿਮਦ ਗੋਰਮਾਨੀ ਦੀਆਂ ਤਕਰੀਰਾਂ ਲਿਖਦੇ ਰਹੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸਦਮਾ ਪੁੱਜਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪੂਰੇ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੀ ਤਵਾਰੀਖ਼ ਦੇ ਜ਼ਾਲਮ ਖਲਨਾਇਕ, ਬਰਤਾਨੀਆ

ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿਚ ਕਰਨਲ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਕਬੂਲ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਚਾਹੁਣ ਵਾਲਿਆਂ 'ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਤਾਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਹਾਕਮ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿਚ

ਭਰਤੀ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਖ਼ਤ ਸਦਮਾ ਪਹੁੰਚਿਆ ਜਦ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ੈਜ਼ ਦੇ

ਐਡਰੈੱਸ 'ਤੇ ਖ਼ਤ ਲਿਖ ਬੈਠਾ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਪਤਾ ਆਪਣੇ ਬਹੁਤ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਦੋਸਤ ਅਤੇ 'ਸ਼ੀਰਜ਼ਾ' ਵੀਕਲੀ ਦੇ ਐਡੀਟਰ ਮੁਹੰਮਦ ਫ਼ਾਜ਼ਿਲ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਲਿਆ ਸੀ। ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪਤਾ

ਇਹ ਸੀ -

ਕਰਨਲ ਫ਼ੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਫ਼ੈਜ਼ ਐੱਮ.. ਬੀ..ਏ।

ਡਿਪਟੀ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਮੋਰਾਲ

ਡਾਇਰੈਕਟਰੀ

ਜਨਰਲ ਅਡਜੂਟੈਂਟ ਬਰਾਂਚ, ਜਨਰਲ ਹੈੱਡ

ਕਵਾਟਰਜ਼, ਨ.. ਦਿੱਲੀ

ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਇਸ ਅਜੀਬੋ ਗਰੀਬ ਪਤੇ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਈ ਦਿਨ ਉਦਾਸ ਰੱਖਿਆ। ਮੇਰੀ ਉਹੀ

ਹਾਲਤ ਸੀ ਜੋ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਜਾਰਜ ਪੰਚਮ ਦੀ ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ ਦੇ ਜਸ਼ਨਾਂ ਵੇਲੇ ਅਲਾਮਾ ਇਕਬਾਲ ਦੇ

ਤਾਰੀਫ਼ੀ ਸ਼ਿਅਰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਹੋਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜੇਕਰ ਅਲਾਮਾ ਇਕਬਾਲ ਉਸ ਜ਼ਮਾਨੇ

ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਫ਼ਰੰਗੀ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਉਹ ਸ਼ਿਅਰ ਨਾ ਲਿਖਦੇ ਅਤੇ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ

ਅਧੀਨ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਗ਼ੈਰਮੁਲਕੀ ਹਾਕਮਾਂ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਕਿਹੜੀ ਪਰਲੋ ਆ ਜਾਣੀ ਸੀ। ਫਿਰ ਜਦੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਨ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਇਕ ਵੱਡੇ ਅਫ਼ਸਰ ਜਨਰਲ ਏ.. ਐੱਮ.. ਆਰਿਫ਼ ਦੇ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਤਾਂ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਸ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕਿਉਂ ਮੁਨਾਸਿਬ

ਸਮਝਿਆ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਰਚਣ ਵਾਲਾ ਨਾ ਫ਼ੌਜੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਗ਼ੈਰ ਫ਼ੌਜੀ.............. ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਰਚਨਾਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਇਕੱਲੇ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਹੀ ਗੁਨਾਹਗਾਰ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਸਾਡੇ ਬਹੁਤੇ ਵੱਡੇ ਮੰਨੇ-ਪ੍ਰਮੰਨੇ ਵੀ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਆ ਗਏ ਸਨ। ਨੂਨ.. ਮੀਮ.. ਰਾਸ਼ਿਦ ਕੈਪਟਨ ਰਾਸ਼ਿਦ ਅਖਵਾਣ ਲੱਗੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਉਸ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿਚ ਮਹੀਨਾਵਾਰ ''ਅਦਬੇ ਲਤੀਫ਼'' ਦਾ ਐਡੀਟਰ ਸਾਂ। ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਜੋਸ਼ ਮਲੀਹਾਬਾਦੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪਰਚੇ ਵਿਚ ਛਾਪਣ ਲਈ ਇਕ ਨਜ਼ਮ ਭੇਜੀ ਜਿਹਦਾਸਿਰਲੇਖ ਸੀ, ''ਚੰਦ ਰੋਜ਼ ਔਰ ਮੇਰੀ ਜਾਨ।'' ਇਹ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇਕ ਨਜ਼ਮ ਦੇ ਮਿਸਰੇ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਹੈ ਜਿਹਨੂੰ ਜੋਸ਼ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਵਰਤਿਆ। ਇਸ ਨਜ਼ਮ ਵਿਚ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਤਾਸੀਰ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਿਦ ਸਾਹਿਬ ਆਦਿ ਨੂੰ ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਹ ਨਜ਼ਮ ਪੜ੍ਹੀ ਤੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਜੇਕਰ ਇਹਨੂੰ ਛਾਪ ਦੇਵਾਂ, ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਇਹ ਸਤਿਕਾਰਤ ਦੋਸਤ ਖ਼ਫ਼ਾ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਇਸ ਨਜ਼ਮ ਦੀਆਂ ਨਕਲਾਂ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਭੇਜ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਕਹਿਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰੋ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਨਜ਼ਮ ਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਵੀ ਛਾਪ ਦਿਆਂਗਾ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਨਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਵੇਲੇ ਇਹ ਨਜ਼ਮ ਛਪ ਨਾ ਸਕੀ (ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਹੈ, ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਛਾਪ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ)। ਨਜ਼ਮ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਾਇਰ ਦੀ ਬੀਵੀ ਆਪਣੇ ਮੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਹਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ

ਉਹਦੇ ਸਾਰੇ ਦੋਸਤ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਕੇ ਮਜ਼ੇ ਲੁੱਟ ਰਹੇ ਹਨ

ਅਤੇ ਬੀਵੀਆਂ ਉਨਕੀ ਲਵੰਡਰ ਮੇਂ ਬਸੀ ਰਹਤੀ ਹੈਂ ,ਸ਼ੈਂਪੇਨ ਪੀਤੀ ਹੈਂ, ਸੋਫ਼ੋ ਮੇਂ ਧੰਸੀ ਰਹਤੀ ਹੈਂ

ਉਨਕੀ ਜ਼ੁਲਫੇਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਮਸਤ-ਓ-ਮੁਅੱਤਰ

ਪਿਆਰੇ ਉਨਕੇ ਗਾਲੋਂ ਮੇਂ ਭੀ ਚਰਬੀ ਕੇ ਹੈਂ ਚੱਕਰ ਪਿਆਰੇ

ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਰ ਬੀਵੀ ਨੂੰ ਤਸੱਲੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ

ਕਿਚੰਦ ਰੋਜ਼ ਔਰ ਮੇਰੀ ਜਾਨ, ਫ਼ਕਤ ਚੰਦ ਹੀ ਰੋਜ਼

ਨਜ਼ਮ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਸ਼ਾਇਰ ਆਪਣੀ ਬੀਵੀ ਨੂੰ ਸਰ ਅਬਦੁਲ ਕਾਦਿਰ ਵਲੋਂ ਰੱਖੀ ਗਈ

ਦਾਅਵਤ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਲਈ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ -

ਉਠ ਖੜੀ ਹੋ ਕੇ ਦਾਅਵਤ ਕਾ

ਯੇ ਮੌਕਾ ਨਾਦਿਰ

ਰਾਸਤਾ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹੋਂਗੇ

ਸਰ ਅਬਦੁਲ ਕਾਦਿਰ

ਅਤੇ 'ਸਰ ਅਬਦੁਲ ਕਾਦਿਰ' ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਲਾ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਇਕ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ -

ਇਸ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਹਸਤੀਆਂ ਯਕੀਨ ਦੇ ਰੁਤਬੇ ਤੋਂ ਡਿੱਗ ਰਹੀਆਂ

ਹਨ, ਸਰ ਅਬਦੁਲ ਕਾਦਿਰ ਦੀ ''ਐਨ'' ਦਾ ਡਿੱਗਣਾ ਕੋਈ ਏਡਾ ਵੱਡਾ ਹਾਦਸਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਮੈਂ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਜੋਸ਼ ਦੀ ਇਸ ਨਜ਼ਮ ਦੀ ਯਾਦ ਕਰਵਾਂਦਾ, ਪਰ ਉਹ

ਅਣਡਿੱਠ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਮੁਸਕਰਾ ਛੱਡਦੇ।

ਕਦੇ-ਕਦੇ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਗੰਭੀਰ ਸਿਆਸੀ ਮਸਲਾ ਦਰਪੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਮੀਆਂ

ਇਫ਼ਤਖਾਰੁਦੀਨ ਵੀ ਮੁਲਕ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਉਸ ਮਸਲੇ 'ਤੇ ਸੰਪਾਦਕੀ ਲਿਖਣ ਦੇ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਮਸ਼ਵਰਾ ਦੇਣ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਮਸਲੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ੀ ਦਰਸਾਣ ਲਈ ਆਪਣਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਉਹ ਏਨਾ ਮੱਧਮ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਬੋਲਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸਿਰਫ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਲਕੀ ਹਲਕੀ ਹਰਕਤ ਤੋਂ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕੁਝ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਕਈ ਵਾਰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਕਿ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਜ਼ਰਾ ਉੱਚੀ ਬੋਲੋ। ਉਹ ਦੋ-ਚਾਰ ਸ਼ਬਦ ਉੱਚੀ ਬੋਲ ਕੇ ਫੇਰ ਉਹੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਸੰਪਾਦਕੀ ਲਿਖ ਕੇ ਕਾਤਿਬ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਸਾਂ। ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਮੇਰਾ ਸੰਪਾਦਕੀ ਪੜ੍ਹਕੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਉਂਦੇ, ਅਤੇ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਰਦੇ ਕਿ ਮਸਲੇ ਸੰਬੰਧੀ ਉਹਨਾਂ ਜੋ ਗੱਲ ਦੱਸੀ ਸੀ, ਉਹ ਤਾਂ ਸੰਪਾਦਕੀ ਵਿਚ ਹੈ ਈ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਫੇਰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਕਿ ਫੈਜ .. ਸਾਹਿਬ,ਤੁਹਾਡੀ ਗੱ ਲ  ਕਿਸ ਕਾਫ਼ਰ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਕਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹੋ। ਕੁਝ ਵੀ ਪੱਲੇ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਸਮਝ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਸੰਪਾਦਕੀ ਲਿਖ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਸਨ ਕਿ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਸ਼ਾਇਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਦਰੁਸਤੀ ਕਰਵਾਉਣ ਆ ਟਪਕਦੇ ਹਨ। ਏਧਰ ਮੈਂ ਵੀ ਏਸੇ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਸਾਂ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਨੌਜਵਾਨ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਇਸ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਆਉਂਦਾ ਸੀ, ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਭੇਜ ਦਿੰਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਉਹ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਸੀਨੀਅਰ ਵੀ ਹਨ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਵੀ ਵਿਹਲੇ ਹੀ ਬੈਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਲ ਵਿਚ ''ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਟਾਈਮਜ਼'' ਦੇ ਦੋ-ਚਾਰ ਹੀ ਐਡੀਟੋਰੀਅਲ ਲਿਖਦੇ ਹਨ। ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਮੇਰੇ ਦਫ਼ਤਰ ਦਾ ਰਸਤਾ ਦਿਖਾ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਮੈਂ ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਖਬਾਰ ਦਾ ਐਡੀਟਰ ਹਾਂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਹੀ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹਾਂ। ਨਦੀਮ ਕੋਲ ਜਾਉ, ਉਹ ਉਰਦੂ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਐਡੀਟਰ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਉਰਦੂ ਵਿਚ ਸੋਚਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਸਾਡੇ ਦੋਨਾਂ ਕੋਲ ਇਹ ਭੇਦ ਖੁੱਲ੍ਹਿਆ, ਤਾਂ ਇਕ ਦਿਨ ਦੋਨਾ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਇਕ ਤਜਵੀਜ਼ ਸੋਚੀ। ਸੂਫ਼ੀ ਗੁਲਾਮ ਮੁਸਤਫ਼ਾ 'ਤਬੱਸਮ' ਸਾਹਿਬ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਏ ਸਨ ਅਤੇ ਸੰਤ ਨਗਰ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਸ਼ਗਿਰਦੀ ਅਤੇ ਮਸ਼ਵਰੇ ਦੇ ਖਾਹਸ਼ਮੰਦਾਂ ਨੂੰ ਸੂਫ਼ੀ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਇਆ ਕਰੇ। ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ ਪਿੱਛੋਂ ਇਕ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਕਿਸੇ ਸਮਾਗਮ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਲਈ ਗਏ, ਤਾਂ ਸੂਫ਼ੀ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ। ਸਲਾਮ ਦੁਆ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾ ਸਮਾਂ ਕਿਵੇਂ ਗੁਜ਼ਾਰਦੇ ਨੇ? ਬੋਲੇ, ''ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਕੁਝ ਅਧੂਰੇ ਸਾਹਿਤਕ ਕੰਮ ਪੂਰੇ ਕਰਨ ਦਾ ਵਕਤ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਇਕ ਬਹੁਤ ਸਖ਼ਤ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਹੈ, ਨੌਜਵਾਨ

ਆਪਣੀਆਂ ਕੱਚੀਆਂ-ਪੱਕੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਲੈ ਕੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਕਤਾਰਾਂ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ ਅਤੇ ਇਕ ਪਲ ਵੀ ਚੈਨ ਨਹੀਂ ਲੈਣ ਦਿੰਦੇ।'' ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸੂਫ਼ੀ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਇਹ

ਸ਼ਬਦ ਸੁਣ ਕੇ ਬੇਤਹਾਸ਼ਾ ਹਾਸਾ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਖਿੜ-ਖਿੜ ਹੱਸਦੇ ਹੋਏ, ਬਲਕਿ ਹਾਸੇ 'ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿਚ ਢਿੱਡ ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਦੂਰ ਚਲੇ ਗਏ, ਪਰ ਮੈਂ ਕੁਝ ਪਲ ਜ਼ਬਤ ਕਰੀ ਖੜ੍ਹਾ ਰਿਹਾ। ਫੇਰ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਹਾਸੇ ਨਾਲ ਬੇਚੈਨ ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੇ ਕਾਬੂ ਨਾ ਰੱਖ ਸਕਿਆ ਅਤੇ ਹੱਸਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਸੂਫ਼ੀ ਸਾਹਿਬ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਕੇ ਬੋਲੇ- ''ਬਈ ਗੱਲ ਕੀ ਹੈ? ਕੀ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੋਈ ਚੁਟਕਲਾ ਸੁਣਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਖੀ ਖੀ ਕਰੀ ਜਾਂਦੇ ਹੋ?''

ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਮੈਂ ਵੀ ਜ਼ਬਤ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਸੂਫ਼ੀ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਾਹਿਰਾ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਵਲ ਭੇਜਦੇ ਹਾਂ। ਤਾਂ ਹੁਣ ਤਿੰਨਾਂ ਨੇ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਬਿਦ ਅਲੀ ਆਬਿਦ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਘਰ ਦਾ ਪਤਾ ਦੱਸ ਕੇ ਕਹਿ ਦਿਆ ਕਰੀਏ ਕਿ ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਵਿਹਲੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਮਸ਼ਵਰੇ ਹੋਣ ਦਾ ਬਥੇਰਾ ਵਕਤ ਹੈ। ਹੁਣ ਆਬਿਦ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਕੀ ਬੀਤੀ..........ਇਹ ਅਲੱਗ ਕਿੱਸਾ ਹੈ।

ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਰੋਜ਼ਨਾਮਾ ''ਇਮਰੋਜ਼'' ਕਰਾਚੀ ਤੋਂ ਵੀ ਛਪਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਉਸਦੀ

ਸਰਕੂਲੇਸ਼ਨ ਅੱਠ-ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵਧਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪ੍ਰੌਗਰੈਸਿਵ ਪੇਪਰਜ਼ ਲਿਮਿਟਡ ਨੂੰ ਇਸ ਕਾਰਨ ਖਾਸਾ ਨੁਕਸਾਨ ਉਠਾਉਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਇਸ ਲਈ ਮੀਆ ਇਫ਼ਤਖਾਰੁਦੀਨ ਸਾਹਿ ਅਤੇ ਸੱਯਦ ਅਮੀਰ ਹੁਸੈਨ ਸ਼ਾਹ ਸਾਹਿਬ (ਮੈਨੇਜਿੰਗ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਨੇ ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ''ਇਮਰੋਜ਼'' ਦੀ ਹਾਲਤ ਦਾ ਜਾਇਜ਼ਾ ਲੈਣ ਲਈ ਕਰਾਚੀ ਭੇਜਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਦਫ਼ਤਰ ਵਲੋਂ ਸਾਡੇ ਦੋਵਾਂ ਲਈ ਰੇਲਵੇ ਦੀਆਂ ਫਸਟ ਕਲਾਸ ਏਅਰ ਕੰਡੀਸ਼ਨਡ ਸੀਟਾਂ ਬੁਕ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਫ਼ੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ

ਨੇ ਤਾਂ ਖ਼ੈਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਸਫ਼ਰ ਕੀਤੇ ਹੋਣਗੇ, ਪਰ ਏਅਰ ਕੰਡੀਸ਼ਨਡ ਡੱਬੇ ਵਿਚ ਸਫ਼ਰ

ਕਰਨ ਦਾ ਇਹ ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਤਜ਼ਰਬਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਡੱਬੇ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚੇ, ਤਾਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਉਥੇ ਦੋ ਸੀਟਾਂ ਆਹਮੋ-ਸਾਹਮਣੇ ਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਦੋ ਉਪਰ ਦੀਆਂ। ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲੀ ਹੇਠਾਂ ਅਤੇ ਉੱਪਰ ਵਾਲੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਫ਼ਿਲਮੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਦੋ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਾਹਿਬਾਨ

ਆਗ਼ਾ ਗੁੱਲ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਚੌਧਰੀ ਈਦ ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਲਈ ਬੁਕ ਸਨ ਅਤੇ ਦੋ ਸਾਡੇ ਦੋਵਾਂ ਲਈ। ਰਾਤ ਦਾ ਵਕਤ ਸੀ ਖਾਣ ਪੀਣ ਤੋਂ ਵਿਹਲੇ ਹੋ ਕੇ ਸੌਣ ਤੋਂ ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਹਿਲੋਂ ਅਸੀਂ ਚਾਰੋਂ ਇਧਰ ਉਧਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬਾਤਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਸਾਂ।.(ਚਲਦਾ)

Has Communism a Future? -- K.N. Raj

This discussion has been organized here in Thiruvananthapuram on the 150th anniversary of the publication of the Communist Manifesto. The Communist Manifesto was published in February 1848, and therefore—strictly speaking—the 150th anniversary should have been commemorated in February 1998. Ten months have slipped by since then and, if we allow another two months to slip by, the opportunity will be altogether lost. Of course, the subject chosen for discussion will continue to be relevant, and of wide interest, for many more years to come. Still it is appropriate that it takes place before the year 1998 is over. From the two persons who came and invited me to speak on this occasion, I gathered (what I had already suspected) that Mohit Sen was the moving spirit behind it. I was not surprised by this information, as Moht is now one of the very few Marxists who have had adequate training in the literature on the ideas and events associated with Marxist thought. The rest of the so-called “Communist (Marxists)” are, by large, familiar with only some slogans that have gained wide popularity among them as they march in numerous protest demonstrations. Mohit was not only trained in history in the University of Cambridge but, like the older generation of Communists in this country such as S.A. Dange and Mohan Kumaramangalam, is well-versed in traditional Marxist literature.

for full article

Glimpses of the History - Mohit Sen

Indian Communist movement (1925-1995)

United Communist Party Of India

An Introduction

The United Communist Party Of India(UCPI) looks back on the seven decades of the existence of the organized formation of the communist movement in our country with both happiness and sorrow, pride and regret. The Indian communists have done much and sacrificed greatly for the Motherland, for our people and especially for the working class and the oppressed  and the exploited. They have formed part of the gallant company worldwide which have done more than any other party or movement to emancipate  nations and free peoples. Yet both in India and in the world as a whole they have missed great opportunities and done damage to the masses as well as their cause and themselves.

On the occasion of its seventieth birth anniversary,the UCPI  greets all communists, sympathisers and fellow fighters for the freedom and advance of India and the emancipation and progress of all the peoples and nations of the world. It wishes them well and appeals to them to come together to reflect on the past, shed all that was wrong and wicked and chart out a course of action to do better work for the country , people and the cause of communism.

I

The Beginning (1920-34)

The leap forward of the national revolution in our country under the leadership of Mahatma Gandhi in the form of the nation wide Non-cooperation struggle of 1919-22 radicalizedthe masses, especially the youth and intelligentsia. An important part of this radicalization was the impact of the Great Socialist Revolution of 1917 in Russia and Tsarist Empire under the leadership of the Bolsheviks headed by the immortal Lenin. This great revolution caught the imagination of  many  nationalist revolutionaries whose heart and mind had been stirred by the Non-cooperation movement  led by the Mahatma. Some of them wanted to go quicker and further than the Congress and its great leader. From among this section of nationalist revolutionaries came the founders of the orgainsed communist in our country.

Four trends can be identified of such naitionalist revolutionaries:



( I )  Those operating from Germany,the USA, Turkey and Afghanistan-Virender

Chattopadhyay,elder  brother of Sarojini Naidu, M. Barkatullah, M.P.B.T Acharya, M.N.Roy and Ambani mukherjee

( II )  Those from the pan-islamic Khilafat movement who went abroad in  1914-16  and the Hizrat movement of the post First World War period-Mohannad Ali Sepassi,Rhamat Ali Khan,Firozuddin Mansoor,Abdul Majid and Shaukat Usmani.

( III )  those from the Ghadar party formed from among emigrtant Sikhs and other Punjabis in the USA – Rattan Singh and Santokh Singh.

( IV )  Those in India-from the congress, the national revolutionaries who believed in individual or group; armed action, the khilafat and Babbar Akali movement, the trade union struggles of the working class-Dange in Bombay, Singarvelu Chettiar in Madras, Muzaffar Ahmad in Calcutta and Inqilab group of Ghulam Hussain in Lahore.

All the representative of  these four trends were ardent anti-imperialist  revolutionaries, determined to be followers of Lenin and devoted to the cause of the Red Flag in India and the world. But most of them had weak link with the mass anti-imperialist movement in India and little as well as distorted knowledge of the role  and position of the Congress and Gandhiji. S.A.Dange was an exception, a brilliant exception. So was Singaravelu Chettiar. The rest were “left” sectarian and anti-Congress.

What is most remarkable was thatLenin himself had views and had worked out a theory of the national revolution in general and in India in particular with which the  views and  theory of Dange coincided.

In his controversy with M.N.Roy in 1920-21, Lenin insisted that the revolution in colonial, semi colonial  and dependent countries was different from the socialist revolution which had triumphed in Russia and which was taking shape in the developed capitalist countries. The revolution in these countries was a national revolution in which all national classes were objectively interested and bound to be involved.It was a revolution to free the nation as a whole from foreign rule and domination and not against capitalism as such. In India a mass national revolutionary movement was already in existence headed  by the Congress and its leader Gandhiji.The latter had based himself on the traditions of India, including religion, and succeeded in drawing vast millions, especially the peasantry, into the national revolution. The task of the communists was: to form themselves into an independent party, maintain that independence, struggle against and establish a close alliance with the Congress, struggle against attempts to give a communist colouring to bourgeois-democratic trends in the national liberation movement, seize the possibility of avoiding the capitalist stage of development and going over to socialism through definite stages of development, establish an alliance between national liberation movements, the Soviet Union and the working class movements in the imperialist countries. It is significant to note that  Lenin did not insist that the working class, much less the communist parties, should establish its leadership of the national revolution without which the latter would not succeed

M.N.Roy opposed the very concept of a multiclass national  revolution. According to him the struggle against imperialism could only succeed as a socialist revolution led by the working class headed by the communist party and based on the worker, peasant alliance. In India the first task for the communists was to break the influence over the masses of the congress and Gandhiji whom he regarded as the representative of  Indian bourgeoisie which collaborated with and was bound to surrender to imperialism.

It was tragic that though M.N.Roy was later expelled from the communist international, his views replaced those of Lenin in that body from 1928 onwards when Stalin took over its leadership. Only when this view was replaced by a return to and development of the ideas and theory of Lenin could communist parties make their proper contribution to the national revolution and even emerge as its leader. This happened, above all, in China and Vietnam where Mao Dzedong and Ho Chiminh headed the communist parties.

This could have happened in India had S.A.Dange headed the communist party in India. As far back as 1921 he wrote Gandhi Vs Lenin-a misleading title which he himself  used to admit in later years. From August 1922 he published an English weekly called The Socialist. He  criticized what he considered were the limitation of Gandhism and advanced the idea of combining the non-cooperation movement with the workers’ general strike in towns and peasent uprisings in the villages. He also insisted on the need to maintain the independence of the communists in India from any kind of external control.They were to be the communists of their country and people and not imitation Bolsheviks. From those early days he stressed the need for communists in India to know the history and traditions of their country. At the same time he advanced a comprehensive programme of radical socio-economic reforms with nationalization of railways, mines and big factories, ceiling on individual incomes, breaking up of large landed estates andestablishment of a system of peasant proprietors. Along with Singaravelu Chettiar he established close relation with the congress and attended its sessions. Very early on he played a leading role in the establishment of the AITUC in 1920 which was the first mass organization based on the class principle. It was precisely this class organization which had as its first president Lala Lajpat Rai and counted Jawaharlal Nehru and Subhas Chander Bose as subsequent presidents.

It was tragic that the principle of integrating the class struggle with the national movement in the form of the national revolution worked out by Lenin and independently by Dange was more or less brushed aside by Stalin and the communist international which he controlled. It took decades for this principle to become the basis of a section the communist movement in India-the UCPI whose founder chairman was none other than  S.A.Dange.

As it happened after several experiments it finally came about that the communist party of India was founded in Kanpur on 25-26 December 1925. It is, however, worthrecalling that the attempt was made before that to form the workers’ and peasants’ party as an open party.Com Dange put forward the idea of a labour socialist party, M.N.Roy of a peoples party,Singaravellu set up a labour kisan party of Hindustan and labour swaraj party of the Indian national congress was established with blessings of C.R.Das and the active participation of the poet Kazi Nazrul Islam.It is an open question whether more time should have been allowed for these experiments to proceed and be reviewed so as to work out a proper orgainsational form for the communist movement in India.

Among those who came together in Kanpur was Satyabhakta who advocated that a legal,open and national communist party should be set up in India which should not be affiliated with the communist international. His views were rejected. Because S.A.Dange was in jail as one of the accused in the Kanpur Conspiracy case of 1924 he was not physically present on the occasion. Singaravellu Chettiar was elected presisent and S.V.ghate as one of the secretaries. Muzaffar Ahmad, also in prison in the same case with

Dange, was among  the committee members.Later in May 1927 at Bombay-S.V.Ghate was elected the general secretay of CPI-the first general secretary. He was and remained till the end of his life more than five decades later one of the closest friends and comrades of S.A.Dange. among the officer bearers elected at the same time were Muzaffar Ahmad,Singaravellu Chettiar, K.N. Joglekar,K.S.Lyengar,Zoumyendranath Tagore and Abdul Halim.

As at the founding congress so also at Bombay the directive given to communists was to work within the congress and form as strong as possible a leftwing within it.Though it consisted of a small membership and cou,d not function legally the communist party of India from 1925 to 1927 had begun to work with the skeleton type of organization all over the country loosely linked up. International connections were also established with the communist international through correspondence with M.N.Roy. The communist party of Great Britain and its trade union leaders also kept in contact. These connections and contacts were not easy because of illegal conditions in which the communists had to work, censorship and the activity of the British colonial intelligence services.

It would, perhaps, be useful at this stage to write something about these international connections and contacts. Thesearean important positive side. It was not financial or other forms of material help that mattered. These were practically nonexistent to start with and  some importance only from the early 1950s. Otherwise such forms of help were in the first two and a half decades about the same that the national revolutionary anarchists tried for and secured and less than what the congress received from sympathizers outside India. The motivation was the same-it was help for the struggle to free the nation and mobilize the masses.

Whatever gold there may have been in Mascow  remained there and certainly did not reach the communist pioneers in our country.

What did reach them but in a trickle till the mid 1940s were ideas through books and periodicals. Some of the works of Marx,Engels,Lenin,Trotsky and  Bukharin as well as writings of M.N.Roy, R.Palme Dutt and the publications of the communist international. Correspondence was largely intercepted by the colonial police. For example, it was only decades later that a letter from M.N.Roy was found in the national archives to Dange where the latter was asked to  Moscow as soon as possible since the ‘old man’(Lenin) was keen to meet him.The letter never reached Dange.

The method and theory of Marxism-Leninism came together with the inspiration of the triumph  and advance of the Russian Revolution. Both attracted and enthused not only communists in India. Mao Dzedong stated that it was the salvoes of the October Revolution that brought Marxism-Leninism to China. Ho Chiminh was similarly inspired when in exile in Paris. Pandit Nehru has written glowingly about the impact of the ideas of Marx,the deeds of Lenin and the new vistas opened up by the Russian Revolution. Mahatma Gandhi opposed what he  considered to be the violence inherent in the theory of Lenin but stated that his deeds and those of his comrades would be written in gold in the pages of history.  Earlier Balgangadhar Tilak,C.R.Das,Motilal Nehru.Lala Lajpatrai and later Netha ji Subhas Bose, Bhagat Singh and Sarojini Naidu were among the great national leaders who admired and respected communism, communists and the Soviet Union. Great cultural figures like Rabindranath Tagore,Subramania Bharati, Iqbal,Premchand,Nirala and scientists like Meghnad Saha,C.V.Raman, Jagdish Bose, P.C. Mahalanobis were part of the galaxy similarly affected. Thses great personalities apart  the workers,peasants,working intelligentsia.women and youth who got to know the emancipating ideas of  Marxism-Leninism and the achievements of the Soviet Union felt the glow of the possibility of a new, juster life and intensified their struggle for it.

The British communists were uncompromising champions of India’s freedom and fearlessly fought the British colonialists. No other party in the U.K. did so. Some of their trade unionists came to India at great personal risk to and sacrifice to help their Indian comrades.Their British citizenship did not save them from surveillan ec, harassment and arrest. George Allison, Ben Bradley, Lester Huthinson, Phillip Spratt came to our country and some of them were arrested along with Indian communists in the Meerut conspiracy case (1929). Shapurji Saklatvala , an Indian parsee distantly related to the Tatas and the first British communist member of parliament,toured India in 1927 and indicted British colonialism. He carried on a debate through correspondence with Gandhi ji which attracted great attention. All this was anti imperialist proletarian internationalism in  flesh and  blood.

While never forgetting these positive aspects of the international relations of the communist movement in our country, the negative aspects also cannot be overlooked. These aspects became particularly, pronounced after the sixth world congress of the communist international in 1928 when Stalin won monopoly of leadership and power in the communist international as the result of winning a similar position in the Soviet state and the communist party of the Soviet Union. But the negative aspects were an inherent aspect of these relations.

While the method and basic ideas of the theory of Marxism-Leninism have universal aspects their application to specific nations and specific situations is specific also. This requires  detailed concrete, factual knowledge which is best acquired  by those who are themselves a part of it. Attempting a global analysis of the stage and processes of different types of revolution in different categories of countries is not only a legitimate but a necessary  endeavour. But to go beyond that and prescribe solutions for concrete problems and situations in different countries at different times is unscientific and flies in the face of the basics of Marxism-Leninism and its method. The fact that all communist parties had first to be recognized by the communist international and function as its branches subject to the discipline of its central executive committee made error inevitable. This happened in the case of all communist parties which, basing themselves on the basics of Marxism-Leninism and its methods, were able to combine loyalty to the comintern  with working   out their own approach to their own problems made significant advance, e.g. China ,Vietnam, Yugoslavia and Italy. The communists in India did not have such a leadership though they had some leaders who triedto work out solutions independently, e.g. S.A.Dange and P.C.Joshi.

The negative aspects of the international connections of the communists had another source. Perhaps the most important problem of the application of the Marxist-Leninist theory and the method is to determine what is the specific unity and struggle of opposites to which such application  is to be made and what are the interconnections. The comintern concept was that it was the world revolutionary process as a whole which was the sphere of such application while national developments were subordinate to it and formed the sphere of interconnection. The same was its approach to classes within the nations. Class relations and struggle were regarded as primary within the nation and the nation itself was not regarded as the unit in which the unity and struggle of opposites operates for a long stretch of history which still continues. In any event whatever  may be the soundness or otherwise of what has been written above, there can be no denying the fact that the comintern by its very existence meant the under estimation of the national factor.

Finally, by the time the communist party of India had begun to function as an organized entity from the end of the 1920s and mid 1930s the comintern had passed under the total control of Stalin. The result was its increasing conversion into an instrument serving the direct and immediate needs of the Soviet foreign policy. Even more damaging was the imposition on the cominternof the dogmatic sectarian outlook and the dictatorial organizational methods which were the hall mark of his leadership.

The disastrous impact of Stalinism on the communistmovementin India was felt immediately following the 1928 sixth congress of the communist international.

This was particularly tragic because the mass activities of the CPI as well as its role inside the congress had significantly increased.

The highlight of its mass activities was the historic six month’s  strike of the textile workers in Bombay which began in April 1928. The Red Flag was accepted as their flag by more and more sections of the working class. At the end of the strike in October, 1928 was born the historic Girni Kamgar Union which was the largest trade union at that time in the whole of Asia and a model for militant trade unions in our country for close to two decades. The leader of this mighty movement and trade union was S.A. Dange.

He also played the leading role in heading the work of the communists in the congress. It is worth remembering that as long back as in 1921 in the name of communist party Maulana Hasrat Mohani had moved a resolution at the Ahmedabad  session of the Indian national congress that the goal of India’s independence should be complete independence. This was then defeated because of the vehement opposition of Mahatma Gandhi. The communist party participated in the gigantic nationwide mass demonstrations to boycott the Simon commission which had come to India to prepare a constitution for our country. At the Madras session of the congress in 1927 along  with Pandit Nehru and Subhas Bose the communist delegates, Nimbkar and Joglekar, sponsored a resolution calling the people to fight for complete independence. Gandhiji was not present but continued to oppose the demand. It was at the Calcutta session of the congress in 1928 that he worked out the compromise that if dominion status was not won in a year he would accept the demand. This was what happened when in the 1929 session of the congress at Lahore the pledge for complete independence was adopted when Pandit Nehru became the congress president for the first time. What the communists demanded in 1921 became the nation’s demand in 1929 when the congress and Mahatma Gandhi accepted it. The communists at that time worked independently and within the congress to popularize the demand and eventually won. They neither gave up their d emand nor became anti-congress because it was not being accepted.

In 1928-1929 the communist leadership with the agreement of the cominter tried the experiment of establishing workers and peasants party (in Punjab known as the Kirti Kisasn Party). These were to be broad based independent parties functioning legally and acting within the congress as part of its leftwing. They were not to substitute for the communist party which had also to be built up in addition to the AITUC as the militant class based mass organization of the workers. The Workers and Peasants Party was formed in the Punjab.U.P. Bengal and Bombay. Its all India conference was  held in Calcutta in December 1928. Among its prominent leaders were S.A.Dange, Sohan Singh, Muzffar Ahmad,Firozeuudin Mansur and P.C.Joshi.

The lively and growing communist movement in India was repressed with great savagery by the British colonialists. Their attack culminated in the all-india arrest of all important communist leaders and the launching of the Meerut conspiracy case in June 1929, though the arrests had taken place in March 1929. The case itself went on for four years with almost all the accused receiving long years of jail sentences thereafter. Prominent among the Meerut conspiracy case accused were S.A.Dange. P.C.Joshi, Muzaffar Ahmad,  S.V.Ghate, Sohan Singh  Josh, Dharani Goswami and G. Adhikari. In the dock along with the communists of India stood three British communists-Ben Bradley,Lester Hutchinson and Phillip Spratt. This was an unforgettable manifestation of anti-imperialist solidarity and proletarian internationalism.

The entire national movement  rallied in support of the Meerut accused. Defence committees were set up in the country and abroad as well. Pandit Motilal Nehru, Pandit Jawahar lal Nehru, Dr. Ansari were among the members of the central defence committee. Albert Einstein was a prominent signatory of the internationalappealcalling for the release. Solidarity contacts and messages were exchanged between the Meerut accused and the national revolutionary anarchists facing trial in the Lahore conspiracy case who  included Bhagat Singh, Rajguru, Sukhdev and Ajoy Ghosh-the latter was later to become the general secretary of the communist party of India.

Mahatma Gandhi visited the Merrut case prisoners on the eve of the historic  Lahore session of the congress which was to adopt the pledge of  complete independence.

He told the communists about this and said that now there were no important difference between them and the congress. He called for their cooperation in the next round of the freedom struggle-the civil disobedience movement of 1930-33. He assured them in reply to a question put by S.A.Dange that this time there would be no

Withdrawal of  the movement because of sporadic acts of violence by the masses as had happened in 1922 when he had called off the non-cooperation movement because some policmen had been burnt alive in Chauri Chaura.

Unfortunately, even tragically, precisely at this time the communist movement in India adopted a damagingly sectarian line. It was not alone in doing so. It happened throughout  the world. This was the result of the disastrous sectarian and adventurist line adopted by the sixth congress  of the comintern in 1928. This line became known to the communists in India just about the same time as when the Meerut conspiracy case was launched. This line was binding on them as their party was,as well all communist parties in the world, a branch of the communist international. This line instructed the communists in India to, first and foremost, establish their leadership of the anti-imperialist movement in the country.

This, the comintern theses stated, could only be done by destroying the mass influence of the congress, of Gandhji and of its left-wing represented by Pandit Nehru and Subhas Bose. Objectively this was stated to be both necessary and possible because the congress and its leaders represented the Indian capitalist class which was compromising with imperialism and bound to surrender to it. The class struggle with in the Indian nation was taken to be more intense  and important than the  struggle of all the classes of the Indian  nation against foreign domination. The comintern’s sectarian  slogan of class against class was made more sectarian in the case of our country, in the shape of the implicit slogan of class struggle against national struggle. The revolution in Russia was also presented as the model for all other revolutions irrespective of the history, traditions and socio-economic conditions of the country concerned. The victory of all revolutions was made dependent on armed struggle and civil war as had taken place in Russia in November 1917.

As a result of the adoption of this line by the communists of India they were cut off from the congress and the anti-imperialist national movement.  They lost heavily in mass influence and prestige. The experiment of the workers and peasants party was abandoned. The AITUC was split by breaking from the socalled  reformists. The communist party itself was split, including  inside the Merrut jail, by expelling all those considered to be reformists and the agents of the congress. By the early 1930s only a small number of communists remained and there was,in reality,no communist party organization in the country.

II



REBIRTH  AND ADVANCE (1934-1937)



From August 1933 onwards the communist leaders started coming out of jail and meeting one another as well as those who had not been arrested. They were bitterly divided among themselves. Despite this a provisional central committee was set up in December 1933 and P.C. Joshi began to function as the general secretary from 1934 onwards. The party was illegal and had to function from the underground. Step by step, province by province and even member by member the party was rebuilt and an all-India centre began to work. P.C.Joshi did a Herculean job and literally breathed life back  into the party.

New trends and currents had begun to emerge in the national struggle and its premier organization and leader, the congress. Mass struggles and constructive work further rooted the congress practically in every village and town of India and among all classes and communities of our people. Clearly pronounced left and socialist trends emerged in it. Pandit Jawaharla Nehru was the recognized leader of the leftists and socialists. He did tremendous work in taking socialist ideas to the masses. At the same time he remained firmly in the congress, became its second most important leader, the closest disciple and later the acknowledged heir of the  Mahatma.  Subhas Chander Bose was another immensely popular mass leader belonging to the left trend. Acharya Narender Deva , Jayaprakash Narayan, Achut Patwardhan, Asoka Mehta and others who considered themselves  to be the disciples of  Pandit  Nehru formed the congress socialist party in 1934 as an integral part of congress. Whatever  may have been  their differences with the communists they considered themselves  to be and were in fact their friends, either accepted Marxism-Leninism or  were sympathetic to its teachings and had great respect and admiration for the Soviet Union.

Fortunately for the communists a significant and positive change took place in the line of the comintern at this time. The victory of fascism in Italy in the late 1920s of the Nazis in Germany in 1933, the Japanese fascist invasion of China created situation in which the cominter leadership was compelled to revise its sectarian lint. In 1935 the seventh world congress of the comintern took place. It proclaimed the strategy of the anti-fascist and anti-imperialist united front of all classes, parties and persons who could be united to fight the fascists and imperialists. The communists in India were advised to maintain their independence, to work with all anti-imperialists, to take part in the Indian national congress, facilitate the process of formation a national revolutionary wing within it for the purpose of further developing the national-revolutionary movement of the Indian people against British colonialism. In February 1936 this line was further concretized in the document prepared by R.P.Dutt and Ben Bradley  which  called upon the communists in India to work for an anti-imperialist people’s front to establish which the congress would play a great and foremost part. Through  further transformation of its organisation the congress itself could become the form of realization of the front. It was also visualized that the congress socialist party could bring together all the radical elements in the congress including the communists. The latter while working with this perspective should take up the urgent demands of the masses, advance a programme of radical socio-economic transformations and advance the slogan of convening a  constituent assembly based upon universal adult suffrage to draw up the constitution of a free India

From 1936 onwards the commnists in India under the inspiring and dynamic leadership of P.C.Joshi adopted the line of working for a united national front. It called upon its members to join the congress and enroll masses under their influence to the congress. It called for the collective affiliation of trade unions and kisan organizations to the congress. It worked to give a push to the revolutionary direction of the national movement by concrete action of the left forces within the congress as well as by independent mass action outside it. In semi-legal conditions the communists from 1938s onwards brought out a paper significantly called National Front. Its editorial board consisted of P.C.Joshi, S.A.Dange, Ajoy Ghosh, B.T.Ranadive and Mohammed Zafar. They worked actively inside the congress keeping particularly close contact with Pandit Nehru, Z.A.Ahmad and Dr. K.M.Ashraf worked as secretaries in the AICC office when he was the president of the congress. Communists also worked within CSP with EMS Namboodripad being one of the favourites of  Sri  Jayaprakash Naryan. There were in the late 1930s and the early 1940s some seventeen AICC members who were at the same time recognized leaders the CPI. When congress sessions took place the communist delegates actively participated in them moving resolutions and amendments as well as issuing public appeals.

The communists in this period took the initiative to rebuild the unity of AITUC. They established the All India Kisan Sabha in 1936 with the help of prominent non-communist leaders like Swami Shahjanand Sarsawati and of which Sardar Vallabhbhai Patel was a president. They established the All India Students Federation in 1936 of which Pandit Nehru was the patron. The progressive writers’ Association was established with Rabindernath Tagore as the patron, Premchand  as the president and Sajjad Zaheer as the general secretary. The PWA drew into its fold most of the leading writers in all Indian languages.

Apart from leading the struggles of the working class, peasants and students for their day to day  demands the communists organized sweeping struggles against India being made  a participant in the second world war by the British colonialists. This included the general strike of the workers in Bombay against the war. They were critical, alongwith Subhas Bose and other congress leaders, of the Mahatma for refusing to lead a nation wide mass struggle against the war and only agreeing in 1940 to launch an individual civil disobedience movement for the civil liberty to speak out against participation in the war.

An important event was the communist mobilization of support for Subhas Chander Bose being re-elected as the congress president in 1939. The CSP and other left congressmen participated in the campaign for Subhas against the candidate of rightwing Dr. Pattabhi Sitaramayya who was also said to have the blessings of the Mahatma. Bose was re-elected and the rightwing refused to co operate with him. Eventually he had to resign and Rajendra Prasad became the new president. In protest Bose started organizing the Froward Bloc which he eventually converted into a separate party outside the congress in mid-1939. The communists joined the left consolidaton committee formed on the initiative of Subhas Bose but along with Pandit Nehru refused to break away form the congress and sever ties  with Mahatma Gandhi.

The prestige,mass follwing and organization of the communists reached a new qualitative level  by 1941. They were held in high esteem as consistent and revolutionary anti-imperialists had admired for their sacrifice, integrity, comprehensive philosophy and organization skill. They also gained in stature because of the respect for and solidarity with the Soviet Union on the part of the congress and all other patriots.

A severe test for the  communists of India came with the Nazi invasion of the Soviet Union on 22 June 1941.The British colonialists were the allies of the Soviet Union against the Nazis. After long debated and with the direct intervention of the cominter acting through the communist party of Great Britain the communist party decided that the character of the war had basically changed. It decided that the best way to continue the struggle for freedom was to participate in the war. The best and most effective participation in this war would be a free India but it felt that the demand for a national government and for freedom would be strengthened and best fought for by first participating in the world wide war against fascism. This feeling was strengthened when the Japanese fascists defeated the allied armies and moved their army to the borders of our country.

China’s battle against the Japanese invasion had already evoked widespread support among our people. The congress had sent a medical mission to that country as a token of solidarity. The mission had gone to the area of China where the Chinese communists had established their power. Solidarity with the Soviet Union had already become a long established and time- tested  tradition in our country. The congress made it clear beyond the shadow of doubt that its sympathies were with the Soviet Union and China. The national government would join the allies against Nazi Germany, fascist Italy and imperialist Japan as an equal partner. It did not agree with Subhas Bose’s thesis that “our enemy’s enemy is our friend”. It respected his patriotism and courage in escaping from detention and going to Germany and the Japan to fight for our freedom. But it disagreed with him.

At the same time it did not agree with the communists that there could be co-operation with the British colonialists in the war effort without a national government or at least, effective control of the country’s governance by having key portfolios in the existing government and without the over riding authority of the Viceroy. The communists, on the other hand, thought that by cooperating with the war effort the demand for a national government or one in which the British colonialists would not have the over riding authority would be one. What the communists did was wrong was to go ahead and cooperate the British colonialists on their own. This error was made much worse when they not only opposed the August 1942 Quit India Resolution  but opposed the movement once it was launched. The communists campaigned, it is true, against the repression launched against the movement and for the release of Mahatma Gandhi and other congress leaders. But by opposing the movement and criticising  some of its leaders as fifth columnists and Japanese agents the communists alienated themselves from the national revolution. Only a few leaders like S.A.Dange expressed the view that even after disagreeing with the August 1942 resolution of the congress the communists should have joined the struggle once it was launched.

Despite this grave error the communists grew in numbers and used legal conditions to set up units in all the provinces of India . The first congress of the CPI was held in Bombay in 1943. P.C.Joshi was  re-elected the general secretary and G.Adhikari, B.T.Ranadive, R.D.Bhardwaj and Ajoy Ghosh were elected to the polit bureau.Among others selected to the central committee were C.Rajeshwar Rao, P.Sundarayya, E.M.S. Namboodripad, Bhowani Sen, N.K. Krishanan,Sohan Singh Josh, Mohan Kumaramanglam, Arun Bose. Som Nath Lahiri and Bhagwati Charan Panigrahi.

Weekly papers were published in English and all Indian languages-a pioneering achievement. So were the writings of Marx, Engles and Lenin.The Indian People’s Theatre Association was set up with the slogan-culture to the people and the people to the culture. Some of those who became celebrated artistes later-Balraj Sahni, Ravi Shankar, Sanjeev Kumar, Dina Pathak, Shankar Jaikishan and others-began their career in IPTA. Great writers like Jeevanandham, vallathol, Bishnu Dey, Makhdoom Mionuddin, Rahul Sankrityana, Majrooh Sultanpuri, Sri Sri, K.A.Abbas and others either joined the party or were its simpathisers. Scientists like Homi Bhaba, and P.C.Mahalnobis historians like D.D. Kosambi, Susohan Sarkar, Mohammad Habib came close to the party. So did the graphic artist Chittaprasad and the photographer Sunil Janah.

The AITUC spread to all parts of the country as did the AIKS and  AISF, Women’s organisatios and children’s organizations were set up.

The communists rendered sterling service to the lakhs of victims of the Bengal famine of 1943. Their simplicity, sacrifice and dedication earned them the respect of all the patriots including those who disagreed with them. In fact, despite their grave mistake in opposing the August 1942 resolution the communists emerged as among the intellectual and moral leaders of the nation. Relations between comrades and sympathizers at all levels were characterised   by warmth and closeness-the party was regarded as a close knit family.

Unfortunately all thses great qualities did not prevent the communists from committing another grave error. This was their attitude to the two nation theory and the demand for Pakistan advanced by the Muslim league. The communists had a glorious record in fighting against communalism and for the unity of the people, especially the working people. Unfortunately they, together with other leftists and progressives, had not given it the importance that it deserved. To begin with the communists were second to none in opposing the communalism of the Muslim league along with  opposing Hindu and all other forms of communalism. This position, however, began to change in 1942. National unity and communal unity was equated with congress-league unity. The congress was characterized as the freedom organization of all the India peoples and the Muslim league as the representative of the “Muslim nationalities” .Not only was the erroneous theory adopted of basing nationalism on religious grounds but India was mechanically equated with the Soviet Union.  India was characterized not as a nation but as a collection of nationalities, some of which had a Muslim majority. All nationalities, in the CPI’s view were to have the right of secession. Not only this was a surrender to Muslim communalism. It was a denial of the reality of India as a nation. The “Muslin nationalities” concept was corrected fairly soon, i.e. by 1946. The acceptance of the reality of the Indian nation come later, i.e. by 1951 in the CPI programme.

In 1944 Mahatma Gandhi was released and there was a historic correspondence between him and P.C.Joshi. It revealed Gandhiji’s firm opposition to the people’s war line of the CPI as well as more general misconceptions about the party. But he repeatedly stressed that he valued the discipline and dedication of the communists and would not like to loose their cooperation. This was the typical of  the great leaders generous approach. Even when at the 8 August session of the congress the CPI members opposed the Quit India resolution. He expressed both his  disagreement with them and admiration for their courage of conviction. P.C.Joshi expressed both his respect and polite but firm disagreement with some the views of the Mahatma. It was in the course of this correspondence that the CPI’s general secretary called Gandhiji ‘the nation’s father’-certainly one of the earliest occasions on which such a term was used.

When the war ended there was a national mass upsurge in India. There was a big wave of actions by all sections of the people all over the country. Some of the peak points were : demonstration in support of the demand to release the Indian National Amy officers who were put on trial: the Tebhaga movement in Bengal :  the Punapurra-vayalar  bettle in Kerla :  the Quit Kahmir upsurge:  strike actions of the police and army. The highest points were the Telegana armed struggle and the uprising of the RIN. Both took place in 1946.

The Telegana armed struggle started in 1946 in the Teugu-speaking areas of Hydrabad state. It  combined the struggle against British colonialism. The Nizam’s autocracy, feudal landlordism and the suppression the language and culture of the Andhras. It was great mass armed struggle of the men and women of thousands of villages led by the communist party.

Ravi Narayan Reddy was its legendry leader along with Badam Yella Reddy, D.Venkteshwar Rao, C.Rajeshwar Rao and P. Sundrayya and others. From 1946 to 48 it went from victory to victory. It was one of the greatest contributions of the communists to our national revolution.

The RIN uprising was the most advanced mass action of the armed forces against British colonialism. The naval ratings pulled down the Union Jack and hoisted the flags of the Congress, The Muslim league and the Communist party as the symble of national unity. It was the communist party which played the leading role in mobilizing the working class and the people of Bombay through a general strike and hartal and standing upto savage repression in which in the course of three days nearly 300 were shot dead and 1700 wounded. The communist party was alone in standing by the naval ratings till they called off their struggle in response to the Congress leadership.

The active participation of the communists in the postwar  upsurge of the national revolution  to some extent helped to repair the broken links between it and the mainstream of that revolution. It should be emphasized that such participation of the communists was carried out under the leadership of P.C. Joshi.

Under his leadership,too, the communists played an outstanding role together with the cogress in combating the terrible holocaust of communal killings and enormous transfer of population which took place prior to the partition of the country and on an even larger scale thereafter. In areas where the Red Flag had significant mass support communal riots did not take place at all. The communists appealed and worked for the establishment of the broadest possible front against communal offensive rightly seeing it as the  spearhead of the counter revolutionary counter attack by imperialism and its allies against the freedom struggle as it was moving to a triumphant climax.

Under his leadership, also, the communists in India were the first among communists anywhere in the world to recognize the on 15 August 1947 our country had become free. This was not an easy thing to do. At that time the reigning Stalinist dogma was no national liberation movement could win unless it was led by the working class headed by the communist party. In our case this movement had been led, according to the understanding prevalent at that time by the capitalist class represented by the congress. It was, above all, P.C.Joshi’s profound nationalism and strong common sense and the immense prestige that he enjoyed in the communist party that enabled the latter to take such a correct stand. It was a tragedy for the communist movement that this stand was soon reversed.

The communists in India had made an outstanding contribution to the national revolution in diverse ways-programmatically, setting up mass organizations based on the class principle, placing it in the international context, propagating the ideology of Marxism-Leninism, popularising socialism, developing Indian culture, conducting mass armed struggle. They were rightly respected for that patriotism, dedication, sacrifice and discipline. But the communists could have done much more had they not been imprisoned by Stalinist dogmatism from 1928 onwards.

This negative dogmatism prevented the communists from trying to understand the specific features of the history and traditions of their country and people, particularly the national revolution as it had taken shape historically. The insistence and top most priority given to establishing working class leadership of this revolution through the communist party led to the communists taking anti-congress positions, though this was partially offset be the personal understanding of  P.C. Joshi. Unfortunately he never gave this understanding to theoretical foundation nor did S.A. Dange and other pioneers build on their correct perceptions and search of the 1921-28 period. P.C.Joshi did  not work out the implications of his statement that in India that biggest class struggle was the national struggle.

An integral part of this dogmatism was the understanding that the Soviet revolution was the only way in which any revolution can succeed, i.e. through one or another form of armed struggle. Since the chief form of our national revolution was that of democratic  mass movements including hunger strikes, hartals, demonstrations, satyagraha,jailgoing and meetings, the communists in India and the world did not consider it as revolutionary at all. In fact even today many communists do not agree that our freedom struggle was a revolution at all.

The result was that despite all their contribution the communists in India remained a small force when the national revolution triumphed with the establishment of the national state following the over throw of the colonial state.