ਕਾਲਿਦਾਸ ਦੇ ਮੇਘਦੂਤ ਦਾ ਬਾਬਾ ਨਾਗਾਜੁਰਨ ਵਾਲਾ ਹਿੰਦੀ ਅਨੁਵਾਦ

ਯੂਰਪ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਾਲਿਦਾਸ ਦੀ ਇਸ ਅਨੁਪਮ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਸੇਹਰਾ ਹੋਰੇਸ ਹੇਲਮਨ ਵਿਲਸਨ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸਦਾ ਅੰਗ੍ਰੇਜੀ ਅਨੁਵਾਦ ਕਲਾਉਡ ਮੈਸੇਂਜਰ ਸੰਨ 1813 ਵਿੱਚ ਕਲਕੱਤਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ । ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋਏ ਹਨ। ਕਰੀਬ ਅੱਠ ਨੌਂ । ਪਰ  ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਵੀ ਅਤੇ ਨਾਵਲਕਾਰ ਬਾਬਾ ਨਾਗਾਜੁਰਨ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਪਿਆਰਾ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਾਡੀ ਸਹਿਜ ਸਰਲ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਮੁਹਾਵਰਿਆਂ ਨਾਲ ਤਰੋ ਤਾਜਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਯਕਸ਼ ਅਜੋਕੇ  ਕਿਸੇ ਵੀ ਬਿਰਹੋਂ ਵਿੰਨੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਵਰਗਾ ਹੀ ਹੈ ।

ਉਹ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ –
ਸ਼ਰਾਪਗਰਸਤ ਇੱਕ ਬਿਰਹਾ ਯਕਸ਼ ਨੇ ਬਰਸਾਤ ਦੇ ਉਮੜਦੇ ਬੱਦਲਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਬੇਚੈਨ ਹੋ ਉੱਠਿਆ । ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਿਅਤਮਾ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਘਬਰਾ ਕੇ ਉਹਨੇ ਮੇਘ ਦੀ ਮਿੰਨਤ ਕੀਤੀ ਕਿ ਤੈਨੂੰ ਮੇਰਾ ਦੂਤ ਬਨਣਾ ਪਵੇਗਾ ਮੇਘ ਭਰਾਵਾ ! ਆਪਣੀ ਭਰਜਾਈ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਜਾਣਾ ਹੋਵੇਗਾ ਚਾਹੇ ਜਿਵੇਂ ਵੀ ਜਾਓ ਜਾਣਾ ਮਗਰ ਹੋਵੇਗਾ ਹੀ ਤਕਲੀਫ ਤਾਂ  ਤੈਨੂੰ ਇਸ ਵਿਚ ਜਰੂਰ ਹੋਵੇਗੀ ਲੇਕਿਨ ਭਰਾ ਦਾ ਕੰਮ ਭਰਾ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ ਤਾਂ ਕੌਣ ਕਰੇਗਾ ? …

ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ ਦੀ ਇਹ ਅਨੂਠੀ ਵਿਚਾਰ ਸੀ । ਵੇਦ ‚ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਜਿੱਥੇ ਤੱਕ ਛਲਾਂਗ ਮਾਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਪਹਿਲੀ ਦਫਾ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਉਥੋਂ ਅੱਗੇ ਉੱਡੀ  । ਬਰਸਾਤ ਦਾ ਮੇਘ ਆਪਣੀ ਮਸਤੀ ਵਿੱਚ ਸੀ‚ ਧੀਰ ਲਲਿਤ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਅਕਾਸ਼ ਦੀ ਸੈਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਉਹ । … ਪਰ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤ ਵਿੱਚ ਪੈਕੇ ਗਿਆਨ-ਰਹਿਤ ਤਤ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਠਿਠਕ ਗਿਆ । ਕੁੱਝ ਬਸ ਨਹੀਂ ਚਲਿਆ ਮੇਘ ਦਾ‚ ਪੂਰੀ ਦੀ ਪੂਰੀ ਗੱਲ ਯਕਸ਼ ਦੀ ਉਸਨੂੰ ਸੁਣਨੀ ਪਈ । ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਬੰਧਨ ਕੋਈ ਮਾਮੂਲੀ ਬੰਧਨ ਥੋੜ੍ਹੇ ਹੀ ਹੈ ?–

ਸੋ ਮੇਘ ਭਰਾ ਨੂੰ ਅਖੀਰ ਦੂਤ ਬਨਣਾ ਹੀ ਪਿਆ ।

ਨਾਗਾਜੁਰਨ ਜੀ ਨੇ ਬੜੇ ਹੀ ਸੁੰਦਰ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਅਨੂਠੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਕਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲਿਖੀ ਬਲਕਿ ਪੇਸ਼ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਉਹ ਅੱਗੇ ਲਿਖਦੇ ਹਨ – ਮੇਘਦੂਤ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੀ ਮੌਲਕ ਕਲਪਨਾ ਸੀ‚ ਬਿਲਕੁਲ ਆਪਣੀ ਵਿਚਾਰ । …ਆਪਣੇ ਹਿੰਦ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਕੁੜੀਆਂ‚ ਅੱਜ ਵੀ ਤਾਂ ਇਹੀ ਕੰਮ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ਬੱਦਲਾਂ ਤੋਂ !

ਦੂਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੇਘ ਨੂੰ ਯਕਸ਼ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਮੌਲਕ ਤਾਂ ਸੀ ਹੀ‚ ਕਵੀ ਕਲਪਨਾ ਦਾ ਭਾਰਤੀ ਸੀਮਾਂਤ ਵੀ ਸੀ ਇਹ । ਸਾਉਣ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਗਰਦ ਗੁਬਾਰ ਅਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਾਲੇ ਕਜਰਾਰੇ ਬੱਦਲ ਵੇਖਦੇ ਹੀ ਸਾਡਾ ਦਿਲ ਮਚਲਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਕਿਤੇ‚ ਪ੍ਰੇਮੀ ਨਜ਼ਦੀਕ ਨਾ ਹੋਏ ਤਾਂ ਮਨ ਦੀ ਹਾਲਤ ਬਦਤਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ; ਜੀ ਮੂਲੋਂ ਉਚਾਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ‚ ਉਸ ਬਦਹਾਲੀ ਦਾ ਭਲਾ ਕੀ ਪੁੱਛਣਾ !
ਉਂਝ ਵੀ ਤਾਂ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ –ਮਨ ਤੇ ਮੇਘ ਛਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਸਾਡੀ ਖੇਤੀ–ਗ੍ਰਿਹਸਤੀ ਉਸੇ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਮੇਘ ਕੇਵਲ ਅਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ‚ਰਿਚਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮੰਤਰਾਂ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਉਸਨੇ । ਮੇਘਦੂਤ ਵਿੱਚ 117 ਪਦ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੇਵਲ 14 ਸ਼ਲੋਕ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਨ । ਬਾਕੀ ਕੁਲ ਕਾਵਿ ਯਾਤਰਾ ਅਤੇ ਯਾਤਰਾ ਸੰਬੰਧੀ ਫੈਲੇ ਦਿਸ਼ਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਹੈ । ਰਾਮਗਿਰੀ ਅੱਜ ਛੱਤੀਸਗੜ ਦੀ ਹੱਦ ਉੱਤੇ ਨਾਗਪੁਰ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਉਥੇ ਹੀ ਯਕਸ਼ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਰਾਪ ਮਿਆਦ ਪੂਰੀ ਕਰਨੀ ਸੀ । ਤਾਂ ਰਾਮਗਿਰੀ ਤੋਂ ਕੈਲਾਸ਼ ਤੱਕ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਵਰਣਨ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਦ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਅੱਠ ਪਦ ਲੱਗਦੇ ਹਨ‚ ਅਲਕਾ ਨਗਰੀ ਦੇ ਵਰਣਨ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਕਰੀਬ ਪੰਦਰਾਂ ਪਦ ਵਿਰਹਿਣੀ ਯਕਸ਼ਨੀ ਦੇ ਵਰਣਨ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਨਾਗਾਜੁਰਨ ਲਿਖਦੇ ਹਨ – ਪ੍ਰੇਅਸੀ–ਬਿਰਹ ਦੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਅਨੁਭਵ ਦਾ ਇਹ ਟੀਕਾ ਕੋਰਾ ਕਵੀ–ਕਰਮ ਨਹੀਂ‚ ਸਗੋਂ ਕਾਲਿਦਾਸ ਜੀ ਦੀਆਂ ਨਿਜੀ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸਹਿਜ ਪਰਿਪਾਕ ਸੀ । ਯਾਤਰਾ–ਨਿਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੇਘਦੂਤ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਆਈਆਂ ਹਨ‚ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਵੀ ਸੁਭਾਵਕ ਸੌਰਭ ਨਾਲ ਰੰਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ । ਇੱਕ–ਇੱਕ ਸਤਰ ਵਿਚੋਂ ਭਾਰਤੀ ਆਤਮਾ ਦੀਆਂ ਧੁਨੀਆਂ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਧਰਤੀ‚ ਅਕਾਸ਼‚ ਨਦੀਆਂ‚ ਪਹਾੜ‚ ਜੰਗਲ‚ ਮੈਦਾਨ‚ ਖੇਤ ਖਲਿਹਾਨ ‚ ਰੁੱਖ ਬਨਸਪਤੀ‚   ਘਾਹ ਫੂਸ‚ ਪਿੰਡ ਨਗਰ ਉਪਨਗਰ‚ ਬਾਗ਼ ਬਗੀਚੇ ‚ ਨਰ ਨਾਰੀ‚ ਪਸ਼ੂ ਪੰਛੀ‚ ਦੇਵ ਦੇਵੀ…ਕੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਮੇਘਦੂਤ ਵਿੱਚ ?
ਕਾਲੀਦਾਸ ਦਾ ਮੇਘ ਰਾਮਗਿਰੀ ਤੋਂ ਅਲਕਾ ਜਾਣ ਲਈ ਸਿੱਧਾ ਰਸਤਾ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦਾ‚ ਉਹ ਕਈ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਸੈਰ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਕੈਲਾਸ਼ ਤੱਕ ਪੁੱਜਦਾ ਹੈ । ਅਤੇ ਅਨੇਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨਿਹਾਰਦਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ । ਨਾਗਾਜੁਰਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ – ਕਵੀ ਨੇ ਜਾਣ ਬੁਝ ਕੇ ਖੁਲ੍ਹੇ ਡੁਲ੍ਹੇ ਟੀਕੇ  ਦੀ ਛੋਟ  ਲੈ ਰੱਖੀ ਹੈ । ਉੱਜੈਨੀ ਨੂੰ ਭਲਾ ਉਹ ਕਿਉਂ ਛੱਡਦਾ ? ਸ਼ਿਪ੍ਰਾ ਦੀਆਂ ਚਪਲ ਲਹਿਰਾਂ ਭਲਾ ਕਿਵੇਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀਆਂ ? ਮਹਾਕਾਲ ਨੂੰ ਭਲਾ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਭੁੱਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ? ਮਾਲਵਾ ਦੀ ਭੂਮੀ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਮੋਹ ਸੀ ਕਵੀ ਨੂੰ ! ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕਰਮਭੂਮੀ  ਜੋ ਸੀ ਉੱਜੈਨੀ ।

ਮੇਘ ਚਾਹੇ ਗਰਜਦਾ–ਤਰਜਦਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸੰਘਣਾ ਪੁੰਜ ਸਹੀ ਕਵੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਮਾਨਵੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਓਤਪ੍ਰੋਤ ਕਰ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ਆਪਣੀ ਸੰਪੂਰਣ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ । ਮੇਘ ਹੁਣ ਕੋਈ ਮੇਘ ਨਹੀਂ ‚ ਯਕਸ਼ ਦਾ ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਭਰਾ ਹੈ । ਭਰਾ ਦੀ ਖਬਰ ਸਾਰ ਭਰਜਾਈ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਖੀਰ ! ਥੱਕਿਆ ਤਾਂ ਪਹਾੜਾਂ ਤੇ ਸੁਸਤਾ ਲਿਆ । ਪਿਆਸ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਨਦੀਆਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਪੀ ਲਿਆ । ਪਾਣੀ ਪੀ ਪੀ ਆਫਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਬਰਸ–ਬਰਸ ਕੇ ਹਲਕਾ ਹੋਣ ਦੀ ਛੋਟ ਹੈ ਉਸਨੂੰ । ਮਾਨਸਰੋਵਰ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਉੱਡਣ ਵਾਲੇ ਰਾਜਹੰਸ ਉਸਦੇ ਸਹਯਾਤਰੀ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜੀਵ ਜੰਤੂ ਉਸਨੂੰ ਰਸਤਾ ਦੱਸਦੇ ਹਨ । ਨਦੀਆਂ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਪ੍ਰਣਏ ਹੈ‚ ਯਕਸ਼ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ‚ ਕਿ ਚਾਹੇ ਜਿੰਨੀ ਦੇਰ ਲੱਗੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੇਅਸੀਆਂ ਨੂੰ ਬੇਇੱਜਤ ਨਾ ਕਰੇ । ਬਿਰਹਾ ਨਾਲ ਉਹ ਪਤਲੀਆਂ ਧਾਰ ਜਿਹੀਆਂ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਹੋਣ ਤਾਂ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰੇਮ ਬਰਸਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਿਆਸ  ਮਿਟਾ ਆਉਣਾ ।

ਉੱਜੈਨ ਵਿੱਚ ਪਾਲਤੂ ਮੋਰ ਨੱਚ ਨੱਚ ਕੇ  ਮੇਘ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕਰਨਗੇ । ਮਹਿਲਾਂ ਦੇ ਝਰੋਖਿਆਂ  ਵਿੱਚ ਉਹ ਥੋੜਾ ਸੁਸਤਾਏਗਾ ਫਿਰ ਮਹਾਕਾਲ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰੇਗਾ । ਸ਼ਾਮ ਦੀ ਆਰਤੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੋਵੇਗਾ ਉਹ ਤੱਦ ਉਸਦੀ ਧੀਰ–ਗੰਭੀਰ ਗਰਜਣਾ ਡੰਕਿਆਂ –ਨਗਾਰਿਆਂ ਦਾ ਸਥਾਨ ਲੈ ਲਵੇਗੀ । ਹਨੇਰੀ ਰਾਤ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਸੰਗਿਨੀ ਬਿਜਲੀ  ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਭਿਸਾਰਿਕਾਵਾਂ ਦਾ ਰਸਤਾ ਪ੍ਰਸ਼ਸਤ ਕਰੇਗਾ ।

ਅੱਗੇ ਜਾਕੇ ਗੰਭੀਰੀ‚ ਚੰਬਲ ਆਦਿ ਨਦੀਆਂ…ਅਤੇ ਖੇਤਰ‚ ਪਹਾੜ ਆਦਿ…ਫਿਰ ਕੁਰੁਕਸ਼ੇਤਰ‚ ਫਿਰ ਕਨਖਲ ਵਿੱਚ ਗੰਗਾ ਵਿਖਾਈ ਦੇਵੇਗੀ । ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਹਿਮਾਲਾ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਹੋਣਗੇ । ਹਿਮਾਲਾ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀ ਅੱਗ ਨੂੰ ਮੇਘ ਆਪਣੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਬੁਝਾ ਦੇਵੇਗਾ । ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਜਾਕੇ ਉਸਨੂੰ ਕੈਲਾਸ਼ ਵਿਖਾਈ ਦੇਵੇਗਾ ਬਲੌਰ ਜਿਹਾ ਧੌਲ  । ਮਹਾਸ਼ਿਵ ਦਾ ਨਿਵਾਸ । ਉਸੀ ਕੈਲਾਸ਼ ਦੇ ਕੁੱਖ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਯਕਸ਼ ਨਗਰੀ ਅਲਕਾਪੁਰੀ‚ ਮੇਘ ਨੇ ਇੱਥੇ ਆਉਣਾ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਦੀ ਵਿਰਹਿਣੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਕੋਲ ।

ਨਾਗਾਜੁਰਨ ਜੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ – ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇਹ ਕਾਵਿਕ ਭੂਗੋਲ ਸਿਵਾ ਕਾਲਿਦਾਸ ਦੇ ਹੋਰ ਕਿੱਥੇ‚ ਕਿਸਨੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ਆਪਣੀ ਜਨਤਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ? ਇੰਨੀਆਂ ਨਦੀਆਂ‚ ਇੰਨੇ  ਪਹਾੜ‚ ਇੰਨੇ ਆਂਚਲ‚ ਇੰਨੀਆਂ ਵਿਵਧਤਾਵਾਂ ਸਾਨੂੰ ਹੋਰ ਕਿੱਥੇ ਮਿਲਣਗੀਆਂ ?

ਅਲਕਾਪੁਰੀ ਪੁੱਜਣ ਤੇ ਮੇਘ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗਾ । ਉਚੀਆਂ  ਅੱਟਾਰੀਆਂ  ਵਾਲੇ ਮਹਲ‚ ਚਮਕ ਦਮਕ‚ ਸੰਗੀਤ ਮਈ ਜੀਵਨ । ਸਦਾਬਹਾਰ ਮੌਸਮ‚ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਫੁੱਲਾਂ ਫਲਾਂ ਨਾਲ ਲੱਦਿਆ ਉਪਵਨ‚ ਕੁਮੁਦਾਂ–ਕਮਲਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਟੋਭੇ ਤੇ ਤਲਾਅ ‚ ਮਹੀਨੇ  ਦੀ ਹਰ ਰਾਤ ਪੂਰਨ ਮਾਸੀ  । ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਹੀ ਹੰਝੂ ਆ ਜਾਣ ਤਾਂ ਆ ਜਾਣ ‚ ਪੀੜਾ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾਮੋ ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ । ਵੇਦਨਾ ਹੈ  ਵੀ ਤਾਂ ਬਸ ਇੱਕ : ਮਦਨ ਵੇਦਨਾ‚ ਜਿਸਦਾ ਇਲਾਜ ਪਿਆਰਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਗਮ । ਸਨੇਹਿਲ ਤਕਰਾਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੋਈ ਲੜਾਈ ਨਹੀਂ ।ਅਤੇ ਯਕਸ਼ਨਗਰੀ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਹੀ ਜਵਾਨੀ ।

ਪਰ ਯਕਸ਼ ਦੀ ਪਤਨੀ ਵਿਰਹਿਣੀ ਹੈ । ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ ਸਰਾਪ ਮਿਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ‚ ਸੋ ਬੇਚੈਨੀ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹੰਝੂ ਵੀ । ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਪਤੀ ਦੇ ਪਿਆਰੇ ਮਿੱਤਰ ਤੋਂ ਪਤੀ ਦੀ ਖੈਰੀਅਤ ਜਾਨਣ ਤੋਂ ਵਧ ਸੁਖਦਾਈ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਉਹ ਵੀ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸਭ ਦੇ ਦੁੱਖ ਹਰਣ ਵਾਲਾ ਮੇਘ‚ ਸਨੇਹਿਲ ਅਤੇ ਆਰਦ ` ।

ਬਰਸਾਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਮੇਘ ਨਾਲ ਬਿਰਹਨੀ ਦਾ ਇਹ ਸਹਿਜ ਕਾਵਿਕ ਸੰਵਾਦ ਕਾਲੀ ਦਾਸ ਦਾ ਹੀ ਕਵੀ  ਮਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੀ ਮਹਿਮਾਸੰਪਨ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਸਹਿਜ ਅਤੇ ਜੀਵੰਤ  ਅਨੁਵਾਦ ਆਂਚਲਿਕ ਕਵੀ‚ਨਾਵਲਕਾਰ ਸਵ॰ਬਾਬਾ ਨਾਗਾਜੁਰਨ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੌਣ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ?

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੇ ਕੁਝ ਨਵੇਂ ਪਹਿਲੂ-- ਮਦਨ ਗੋਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਲੇਖ

ਸੰਗੀਤ ,  ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਸਿਨੇਮੇ  ਨਾਲ  ਗਹਿਰਾ ਮੋਹ  ਹੋਣ  ਦੇ ਨਾਤੇ ਮੈਨੂੰ ਜਿਗਿਆਸਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਮੈਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ  ਨੂੰ ਇਤਹਾਸ  ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਲਈ ਉਧਾਰ ਲੈ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੀ   ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਵੇਖ ਸਕਦਾ ਹਾਂ .

ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਗਈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ  ਦੀ ਨੋਟਬੁਕ ਨੂੰ ਪਲਟਦੇ ਹੋਏ ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ  ਉਮਰ ਖਯਾਮ ਦੀਆਂ  ਕੁੱਝ ਰੁਬਾਈਆਂ   ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਨੁਵਾਦ ਤੇ  ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਕੁੱਝ ਇਵੇਂ ਬਣਦਾ ਹੈ  -

ਓ ਮੇਰੀ ਮਹਿਬੂਬ ਭਰ ਪਿਆਲਾ ਇੱਕ ਜਾਮ ਪਿਲਾ ਦੇ

ਜੋ  ਬੀਤੇ  ਦਾ ਅਫਸੋਸ ਤੇ ਭਲਕ ਦਾ ਡਰ ਮਿਟਾ  ਦੇ

ਹਰੇ ਭਰੇ ਇੱਕ ਰੁੱਖ ਦੀ  ਛਾਵੇਂ  ਰੋਟੀ ਦਾ ਟੁੱਕਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ

ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਬੋਤਲ ਅਤੇ  ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ

ਅਤੇ ਇਸ ਵੀਰਾਨੇ ਵਿੱਚ ਤੂੰ ਵੀ ਬੈਠੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ

ਗਾਉਂਦੀ ਹੋਈ ਵੀਰਾਨੇ ਨੂੰ ਜੰਨਤ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੋਈ

ਪਹਿਲੀ ਨਜ਼ਰ  ਇਹ ਰੁਬਾਈਆਂ  ਵੇਖ ਕੇ ਅਜੀਬ ਲੱਗਦਾ ਹੈ .  ਕੀ ਇਹ ਉਹੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ  ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਘੋਰ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਸਨ ?  ਅਜਿਹੇ ਆਵੇਗੋਂ ਤੋਂ ਕੋਹਾਂ ਦੂਰ ,  ਜੋ ਦਲੀਲ਼ ਦੀ ਕਸੌਟੀ ਤੇ  ਖਰੇ ਨਹੀਂ ਉਤਰਦੇ .  ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰੇ  ਬਿੰਬ  ਵਿੱਚ ਵੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ  ਊਰਜਾਵਾਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਗਰਿਮਾਮਈ ਜਵਾਨ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਜ਼ਰ  ਆਉਂਦੇ ਹਨ  .  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਿਖਣ  ਸ਼ੈਲੀ ,  ਸਮਝ ਅਤੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ  ਸੰਵਾਦ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸੀ .  ਇਸ ਵਿੱਚ ਯੁਵਕਾਂ ਵਾਲੀ ਹਮਲਾਵਰਤਾ  ਵੀ ਨਜ਼ਰ  ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਮਗਰ ਇੱਕ ਜਾਬਤੇ ਦੇ  ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ .  ਇਸ ਲਈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ  ਦੀ ਨੋਟਬੁਕ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀਆਂ  ਇਹਨਾਂ  ਰੂਬਾਈਆਂ  ਨੂੰ ਵੇਖਣਾ ਕੁੱਝ ਅਜੀਬ ਜਿਹਾ ਲੱਗਿਆ  .

ਭਲੇ ਹੀ ਦੋਨਾਂ ਰੁਬਾਈਆਂ  ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਮੇਲ ਬੈਠਦਾ  ਨਾ  ਲੱਗਦਾ ਹੋਵੇ  ਲੇਕਿਨ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ  ਵਰਤਮਾਨ  ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਗਹਿਰਾ ਹਿਤ  ਝਲਕਦਾ ਹੈ  -  ਜੋ ਮਿਟਾ  ਦੇਵੇ  ਬੀਤੇ  ਦਾ ਅਫਸੋਸ ਅਤੇ   ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕੱਲ ਦਾ ਡਰ . ਵਰਤਮਾਨ ਹੀ ਸਭ ਕੁੱਝ ਹੈ ਇਸ ਅਹਿਸਾਸ ਨੂੰ ਦਰਖਤ  ਦੀ ਛਾਂ ,ਪਿਆਲਾ  ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ  ਦੇ ਸਾਥ  ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੋਰ  ਗਹਿਰਾ  ਦਿੰਦੀ ਹੈ .  ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ  ਦੀਆਂ  ਕੋਮਲ ਭਾਵਨਾਵਾਂ .  . ਅਜਿਹਾ ਘੱਟ ਹੀ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ  ਪ੍ਰੇਮ ਨਾਲ  ਜੁੜੇ  ਸਵਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਲਝੇ ਹੋਣ . ਇਸਦੀ ਇੱਕ ਹਲਕੀ ਜੇਹੀ  ਝਲਕ ਉਨ੍ਹਾਂ   ਦੁਆਰਾ ਸੁਖਦੇਵ ਨੂੰ ਲਿਖੇ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਭਾਵੀ  ਖਿੱਚ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸਤੋਂ  ਉਹ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪਲਟਦੇ ਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ  ਪਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ  ਮੁਕਰਦੇ ਨਹੀਂ .

ਯਥਾਰਥ ਵਿੱਚ ਜੀਣ  ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ  ਦੀਆਂ ਕਲਪਨਾਵਾਂ ਮੈਨੂੰ ਆਲੰਕਾਰਿਕ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ .  ਫ਼ਾਂਸੀ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਘੰਟੇ ਪਹਿਲਾਂ ਲਿਖੀਆਂ  ਗਈਆਂ  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਡੁੱਬ ਕੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ  .

ਕੋਈ ਦਮ ਕਾ  ਮਹਿਮਾਨ ਹੂੰ  ਅਹਲੇ ਮਹਿਫਲ

ਚਰਾਗ - ਏ - ਸਹਰ ਹੂੰ  ਬੁਝਨਾ ਚਾਹਤਾ ਹੂੰ

ਮੇਰੀ ਹਵਾ ਮੇਂ ਰਹੇਗੀ ਖਿਆਲ ਕੀ ਬਿਜਲੀ

ਯਹ  ਮੁਸ਼ਤ - ਏ - ਖਾਕ  ਹੈ ਫਾਨੀ ,  ਰਹੇ ਨਾ  ਰਹੇ

ਜੇਕਰ ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ  ਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਤਮਮੁਗਧਤਾ ਦਾ ਭਾਵ ਸਪੱਸ਼ਟ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ .  ਬਾਕੀ ਜਗ੍ਹਾਵਾਂ ਪਰ ਉਹ ਸਪੱਸ਼ਟ  ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ  ,  ‘‘ਮੈਂ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਮਹਤਵ ਅਕਾਂਖਿਆਵਾਂ,  ਉਮੀਦਾਂ  ਅਤੇ ਜੀਵਨ  ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਖਿੱਚ ਕੁੱਟ - ਕੁੱਟ ਕੇ  ਭਰੀ  ਹੈ .  ਲੇਕਿਨ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਣ ਤੇ  ਮੈਂ ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ . ’’ ਲੋਕਾਂ  ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਵੱਸੀ ਆਪਣੀ ਛਵੀ ਦੀ ਛਿਣ ਭੰਗਰਤਾ ਤੋਂ  ਵੀ ਉਹ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਕਿਫ ਦਿਖਦੇ ਹਨ  .  ਦੂਸਰਾ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜਿਸ਼  ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਆਰੋਪੀਆਂ ਨੂੰ ਪੱਤਰ ਲਿਖਦੇ ਹੋਏ ਭਗਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ  ,  ‘‘ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਭਾਰਤੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ  ਗਿਆ ਹੈ .  . ਅੱਜ ਲੋਕ ਮੇਰੀਆਂ  ਕਮਜੋਰੀਆਂ  ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ . ’’

ਭਗਤ ਸਿੰਘ  23 ਸਾਲ  ਦੇ ਹੀ ਸਨ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ  ਦੇ ਨਾਲ ਨਿਡਰ  ਹੋ ਕੇ ਫ਼ਾਂਸੀ  ਦੇ ਤਖਤੇ ਤੇ  ਚੜ੍ਹ  ਗਏ .  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਚਿਹਰੇ ਤੇ  ਇੱਕ ਪਲ ਲਈ ਵੀ ਮੌਤ ਦਾ ਡਰ ਜਾਂ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮੋਹ ਨਹੀਂ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ  .  ਆਖਰੀ ਵਕਤ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਕੁੱਝ - ਕੁੱਝ ਪਰੀਖਿਆ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵਰਗਾ ਰਿਹਾ .  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਬਾਰੇ  ਮੌਜੂਦ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ  ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਮਾਂ ਕਿਤਾਬਾਂ  ਦੇ ਨਾਲ ਗੁਜ਼ਰਦਾ ਸੀ .  ਇਹ ਹੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਤੇ  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਅਤੇ ਕਸ਼ਟਕਾਰੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਸੀ .  ਉਹ ਕਿਤਾਬਾਂ  ਦੇ  ਢੇਰ ਤੋਂ  ਢੇਰਾਂ ਨੋਟਸ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ  ਰੁਚੀਆਂ ਦੀ ਵਿਵਿਧਤਾ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ .  ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਏ ਆਪਣੇ ਆਖਰੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੱਤਰ ਲਿਖਣੇ  ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਸੀ  .  ਕਾਮਰੇਡ ਸਾਥੀਆਂ ਅਤੇ  ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝਣਾ ਜਰੂਰੀ ਸੀ ਕਿ ਕਿਉਂ ਰਾਜਗੁਰੂ ,  ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਲਈ ਮੌਤ ਦਾ ਵਿਕਲਪ ਚੁਣਨਾ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ  ਠੀਕ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ਬਾਕੀ ਆਰੋਪੀ ਸਾਥੀਆਂ ਦਾ ਜਿੰਦਾ ਰਹਿਕੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਾ .  ਭਗਤ ਸਿੰਘ  ਨੂੰ ਮਾਫੀ ਦੇਣ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਪਿਤਾ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ ਸੀ .  ਭਗਤ ਸਿੰਘ  ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਇਹ ਪਤਾ ਚਲਿਆ  ਤਾਂ ਉਹ ਬਹੁਤ ਨਰਾਜ ਹੋਏ .  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਪੁੱਤ  ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਇਸ ਸੁਭਾਵਕ ਕਮਜੋਰੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਵੀ ਕੀਤਾ .  ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਲਿਖੇ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੰਗ ਦੀ ਕਿ ਰਾਜਗੁਰੂ ,  ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਨਾਲ ਯੁੱਧਬੰਦੀਆਂ ਵਰਗਾ ਸਲੂਕ  ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਸਧਾਰਣ ਅਪਰਾਧੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫ਼ਾਂਸੀ ਦੇਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਨਾਲ  ਉੜਾਇਆ ਜਾਵੇ .

ਗ਼ੈਰ-ਮਾਮੂਲੀ ਸਾਹਸ ,  ਬੇਹੱਦ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦ ਅਤੇ ਜਵਾਨ ਜੋਸ਼ ਦੀਆਂ  ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ  ਕਹਾਣੀਆਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ   ਦੇ ਇਰਦ - ਗਿਰਦ ਘੁੰਮਦੀਆਂ ਹਨ .  ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਫ਼ਾਂਸੀ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਲੈਨਿਨ ਬਾਰੇ  ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹ  ਰਹੇ ਸਨ .  ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਾਂਸੀ  ਦੇ ਫੰਦੇ ਤੱਕ ਚਲਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਬੋਲੇ  ,  ‘‘ਜਰਾ ਰੁਕੋ .  . ਇੱਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ  ਦੂਜੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ  ਨਾਲ   ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ’’

ਇਹਨਾਂ  ਸੰਦਰਭਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਪੁਸ਼ਟੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਵਸ  ਗਏ ਹਨ .  ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀ ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ   ਦੇ ਇੱਕ ਆਤਮਕਥਾਤਮਕ ਨਿਬੰਧ  ਦੇ ਜਰੀਏ ਮੈਂ ਉਸ ਰਾਤ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਤਿੰਨਾਂ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਸੇਂਟਰਲ ਜੇਲ੍ਹ  ਦੇ ਅੰਦਰ ਫ਼ਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ . ਜੇਲ੍ਹ  ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਨਜਦੀਕ ਸਥਿਤ ਇਨਸਾਨੀ ਬਸਤੀ ਸਾਡਾ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਇੱਛਰਾ ਸੀ .  ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਜੇਲ੍ਹ  ਦੇ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਚੀਜਾਂ ਸਨ  -  ਸੱਪਾਂ  ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਕੰਡਿਆਲੀਆਂ  ਝਾੜੀਆਂ ,  ਇੱਕ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ ਅਤੇ ਰੇਲ ਦੀ ਪਟਰੀ .

ਮੈਂ 23 ਮਾਰਚ ਦੀ ਰਾਤ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ .  ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਰੁਮਾਂਚ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਹੈ .  ਸੰਭਾਵੀ  ਫ਼ਾਂਸੀ ਦੀਆਂ ਅਫਵਾਹਾਂ ਉੱਡ ਰਹੀਆਂ  ਹਨ .  ਸ਼ਾਮ ਰਾਤ ਵਿੱਚ ਢਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਹੌਲੀ - ਹੌਲੀ ਹਨ੍ਹੇਰੇ ਦੀ ਚਾਦਰ ਓੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ .  ਦੂਰੋਂ ਆਉਂਦੀਆਂ  ਇਨਕਲਾਬ ਜਿੰਦਾਬਾਦ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜਾਂ ਪਿੰਡ  ਦੇ ਸੰਨਾਟੇ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ .  ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਫ਼ਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਹੈ .  ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅਤੇ ਸੰਕੋਚ ਭਰੀ ਖਾਮੋਸ਼ੀ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਛਤਾਂ  ਤੇ  ਖੜੇ ਲੋਕ ਵੀ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਨਾਹਰੇ ਲਗਾਉਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ .  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਵਾਜ ਜੇਲ੍ਹ  ਦੇ ਕੈਦੀਆਂ ਤੱਕ ਪੁੱਜਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਇਸਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦੇ ਹਨ .  ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਜੋਸ਼ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ .  ਹਿੰਦੂ ,  ਮੁਸਲਮਾਨ ,  ਸਿੱਖ ਇੱਕ ਅਵਾਜ ਵਿੱਚ ਨਾਹਰੇ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ  ਅਤੇ  ਰਾਤ ਦੀ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਕਈ ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਿਖਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ .  ਦੋਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਏਕਤਾ ਦੀ  ਇਹ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਦੇਰ ਰਾਤ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦੀ  ਹੈ .  ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਅੱਜ ਘਰ ਵਿੱਚ ਦੀਵਾ  ਨਹੀਂ ਜਲਾਇਆ .  ਦੂਰੋਂ ਵਿੱਖ ਰਿਹਾ ਜੇਲ੍ਹ ਦਾ ਉਜਿਆਲਾ ਰੋਸ਼ਨੀ  ਦੇ ਕਿਸੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਟਾਪੂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ .  ਲੰਮੀ ਅਤੇ ਹਨੇਰੀ ਰਾਤ ਦੀ ਕੁੱਖ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਕਹਾਣੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ .

23 ਸਾਲ  ਦੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ  ਨੇ ਇੱਕ ਨਾਸਤਿਕ  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਫ਼ਾਂਸੀ  ਦੇ ਫੰਦੇ ਨੂੰ ਚੁੰਮਿਆ ਸੀ .  ਖੁਦੀਰਾਮ ਅਤੇ ਅਸ਼ਫਾਕਉੱਲਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫ਼ਾਂਸੀ  ਦੇ ਸਮੇਂ ਗੀਤਾ ਜਾਂ ਕੁਰਾਨ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਨਾਲ  ਨਹੀਂ ਲਗਾਈ ਸੀ .  ਚੀਫ ਵਾਰਡਨ ਛਤਰ ਸਿੰਘ  ਦੀ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਬੋਲਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਕਹਿਕੇ ਨਿਮਰਤਾ ਸਹਿਤ   ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ,  ‘‘ਨਾਸਤਿਕ ਹੋਣ ਲਈ ਮੇਰੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ .  ਲੇਕਿਨ ਕੋਈ ਇਹ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਹੇਗਾ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ  ਮੌਤ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਵੇਖਕੇ ਘਬਰਾ ਗਿਆ . ’’ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਾਸਤਿਕਤਾ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੀ ਧਰਮਨਿਰਪੱਖ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਨਾਲ ਗਹਿਰਾ ਸੰਬੰਧ ਸੀ .

ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ  ਦੇ ਪਹਿਲੇ 25 ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਓ  ਦੀ ਪੌਣ ਵੱਡੀ ਤੇਜੀ ਨਾਲ  ਵਗ ਰਹੀ ਸੀ .  ਇਹ ਸੂਫੀ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਦਾ ਦੌਰ ਸੀ ਅਤੇ  ਪਹਿਲੀ  ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਨਾਲ ਜਰਕੇ  ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਦੀ ਚਮਕ ਵੀ ਫਿੱਕੀ  ਪੈਣ ਲੱਗੀ ਸੀ .

ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਸਾਨੂੰ 12 ਸਾਲ  ਦੇ ਉਸ ਭਗਤ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਜੋ ਜੱਲਿਆਂ  ਵਾਲਾ ਹਤਿਆਕਾਂਡ  ਦੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਭੱਜਕੇ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅੱਪੜਿਆ ਸੀ .  ਉਹ ਬੱਚਾ ਜੋ ਜੱਲਿਆਂ  ਵਾਲਾ ਬਾਗ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਆਉਣ  ਲਈ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਡਿੱਬਾ ਨਾਲ ਲਿਆਇਆ ਸੀ .  ਇਸ ਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਬਾਲਾਂ ਵਾਲੀ  ਕੋਮਲਤਾ ,  ਭਾਵੁਕਤਾ ਅਤੇ ਬੁੱਧੀ ਦੀ ਪਰਿਪੱਕਤਾ ਦੀ ਝਲਕ ਮਿਲਦੀ ਹੈ .  ਕੁੱਝ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਹੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ  ਡੀ ਏ ਵੀ ਸਕੂਲ ਛੱਡਕੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਲਹਿਰ  ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ  ਗਏ .  ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਗਾਂਧੀ-ਜੀ ਨੇ ਅਸਹਿਯੋਗ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ .

ਰਾਜ  ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਹੁਣ ਤੱਕ ਵੱਡੀ ਸੀਮਾ ਤੱਕ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇਕ  ਰਿਹਾ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਹੁਣ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ,  ਧਰਮਾਂ ਅਤੇ ਤੰਗ ਨਜਰੀਆਂ  ਤੋਂ ਉੱਤੇ ਉੱਠਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁਕਾ ਸੀ . ਲਾਹੌਰ ,  ਜਲੰਧਰ ,  ਦਿੱਲੀ ,  ਇਲਾਹਾਬਾਦ ,  ਕਾਨਪੁਰ ,  ਕਲਕੱਤਾ ,  ਬੰਬਈ ਅਤੇ ਪੂਨਾ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਹੇ ਵਿਰੋਧ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਕ੍ਰਾਂਤੀ  ਦੇ ਇੱਕ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਪਿਰੋ  ਦਿੱਤਾ .  ਖੇਤਰੀ ਪਹਿਚਾਣ ਦੀ ਚਮਕ ਹੁਣ ਧੁੰਦਲੀ ਪੈ ਰਹੀ ਸੀ .  ਦੁਨੀਆਂ  ਨੂੰ ਵਿੱਖਣ ਲਗਾ ਸੀ ਕਿ ਪੂਰਾ ਭਾਰਤ ਹੁਣ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ .

ਇਹ ਉਹ ਦੌਰ ਵੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ,  ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ,  ਕਵਿਤਾਵਾਂ ,  ਸੰਗੀਤ ,  ਸਿਨੇਮਾ ਅਤੇ ਰੰਗ ਮੰਚ ਵਰਗੇ   ਮਨ-ਪਰਚਾਵੇ  ਦੇ ਕਈ ਨਵੇਂ ਮਾਧਿ ਅਮ ਉੱਭਰ ਰਹੇ ਸਨ .  ਭਗਤ ਸਿੰਘ  ਦੀ ਨਵੀਆਂ  ਤਕਨੀਕਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਰੁਚੀ ਸੀ .  ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅਕਸਰ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ  ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਖਾਣਾ ਦੇ ਪੈਸੇ ਬਚਾਕੇ ਸਿਨੇਮਾ ਦੇਖਣ ਲਈ ਫੁਸਲਾਉਂਦੇ  ਸਨ .

ਰਾਜ ਨੂੰ ਵਿਉਂਤਬੱਧ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਆਖ਼ਿਰਕਾਰ ਆ ਗਿਆ ਸੀ .  ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਤਿੱਖਾ  ਟਕਰਾਓ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੇਲ - ਮਿਲਾਪ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਜ਼ਰ  ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੀ ਸੀ .  ਦੂਜੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ  ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼   ਰਾਜ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰ ਰਹੇ ਗਾਂਧੀ ,  ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਪਟੇਲ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚੋਂ ਆਏ ਸਨ ਜੋ ਭਗਤ ਸਿੰਘ  ,  ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਬਟੁਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ ਵਾਲੀ ਨਾਲੋਂ  ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਖ ਸੀ .  ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਰੋਚਕ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਜਨਸਾਧਾਰਣ ਨੇ ਕਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ,  ਚਾਚਾ ,  ਮੌਲਾਨਾ ਜਾਂ ਸਰਦਾਰ ਵਰਗੇ  ਸੰਬੋਧਨਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਪੁੱਕਾਰਿਆ .

ਭਗਤ ਸਿੰਘ  ਦਾ ਦੌਰ ਗੁਜਰੇ ਲੱਗਭੱਗ ਸੌ ਸਾਲ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਮਗਰ ਜਨਮਾਨਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਛਵੀ ਅੱਜ ਵੀ ਉਵੇਂ ਦੀ ਉਵੇਂ ਹੀ ਹੈ .  ਇਹ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਕਾਲਜਈ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਬਣਕੇ ਅਮਰ ਹੋ ਗਏ ਹਨ  ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਵੀ ਤੈਅ ਹੈ ਕਿ ਸਮੇਂ  ਅਤੇ ਨਜਰੀਏ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਓ  ਦੇ ਨਾਲ ਭਗਤ ਸਿੰਘ  ਦੀ ਪ੍ਰਾਸੰਗਿਕਤਾ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਤੇ  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਕੜ  ਨਿਤ ਨਵੇਂ ਸਾਂਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਢਲਦੀ ਰਹੇਗੀ .

( ਲੇਖਕ ,  ਅਧਿਆਪਕ  ਹੋਣ  ਦੇ ਨਾਲ - ਨਾਲ ਸੰਗੀਤ , ਗਾਇਕੀ  ,  ਅਤੇ ਅਭਿਨੇ   ਦੇ ਖੇਤਰ  ਨਾਲ  ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ )

ਗਾਬਰੀਅਲ ਗਾਰਸੀਆ ਮਾਰਕੁਏਜ਼ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ

ਗਾਬਰੀਏਲ ਗਾਰਸੀਆ ਮਾਰਕੂਏਜ਼ ਨਾਲ  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਜਿਗਰੀ  ਪਤਰਕਾਰ  ਮਿੱਤਰ ਪਲੀਨਯੋ ਆਪੂਲੇਯੋ ਮੇਂਦੋਜ਼ਾ ਦਾ 'ਫ਼ਰੈਗਰੇਂਸ ਆਫ ਗੁਆਵਾ' ਨਾਮਕ ਇਸ ਕਿਤਾਬੀ  ਅਨੂਠੇ ਸੰਵਾਦ ਨੇ ,  ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਾਰਕੇਜ਼  ਦੇ ਕਥਾ ਸਿਰਜਣ  ਦੀ ਪਿਠ ਭੂਮੀ  ਅਤੇ ਜੀਵਨ  ਦੇ ਕਈ ਅਜਾਣ ਪਹਿਲੂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ,  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਨਾਵਲਾਂ ਜਿੰਨੀ  ਹੀ ਨਾ  ਸਿਰਫ ਖਿਯਾਤੀ ਹਾਸਲ  ਕੀਤੀ ,  ਸਗੋਂ ਇਸਨੂੰ ਉਸ ਕਥਾ ਸਿਰਜਨਾ  ਤੋਂ ਉਪਜੀ  ਘਬਰਾਹਟ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਗਾਈਡ - ਬੁੱਕ ਵਰਗੀ ਅਹਮੀਅਤ ਵੀ ਮਿਲੀ ।

*ਪਹਿਲਾ ਵਾਕ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਪਰਖ ਲਈ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ

ਲਿਖਣਾ ਮੈਂ ਇੱਤਫਾਕ ਨਾਲ  ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ,  ਸ਼ਾਇਦ   ਇੱਕ ਦੋਸਤ  ਦੇ ਅੱਗੇ ਇਹ ਸਿੱਧ ਕਰਨ  ਲਈ ਕਿ ਮੇਰੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵੀ ਲੇਖਕ ਪੈਦਾ ਕਰਨ  ਵਿੱਚ ਸਮਰੱਥਾ ਵਾਨ ਹੈ ।  ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਮਜ਼ੇ ਲਈ ਲਿਖਣ  ਦੇ ਜਾਲ ਵਿੱਚ ਫੱਸਿਆ ਅਤੇ  ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗਿਆ  ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣ ਨਾਲੋਂ ਜਿਆਦਾ ਪਿਆਰਾ ਮੈਨੂੰ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ।

*  ਤੁਸੀਂ  ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਆਨੰਦ ਹੈ ।  ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਖਾਲਸ ਤਸੀਹਾ  ਹੈ ।  ਇਹਦਾ ਮਤਲਬ   ?

ਦੋਨੋਂ  ਗੱਲਾਂ ਸੱਚ ਹਨ ।  ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਸ਼ਿਲਪ ਸਿਖ  ਰਿਹਾ ਸੀ ,  ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ - ਖੁਸ਼ੀ ,  ਕ਼ਰੀਬ - ਕ਼ਰੀਬ ਗੈਰ ਜਿੰਮੇਦਾਰੀ  ਦੇ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ।  ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ,  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ,  ਇੱਕ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿੱਚ ਸਵੇਰੇ ਦੋ ਜਾਂ ਤਿੰਨ ਵਜੇ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਆਰਾਮ ਨਾਲ  ਚਾਰ ,  ਪੰਜ ,  ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਦਸ ਪੰਨੇ ਲਿਖ ਲਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ।  ਇੱਕ ਦਫ਼ਾ  , ਇੱਕ ਹੀ ਸਿਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਕਹਾਣੀ ਪੂਰੀ ਕਰ ਲਈ ਸੀ ।

*  ਅਤੇ ਹੁਣ  ?

ਹੁਣ ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਕਿਸਮਤ ਵਾਲਾ ਹੋਵਾਂ  ਤਾਂ ਦਿਨ ਭਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅੱਛਾ ਪੈਰਾਗਰਾਫ ਲਿਖ ਪਾਉਂਦਾ ਹਾਂ ।  ਸਮਾਂ ਗੁਜ਼ਰਨ  ਦੇ ਨਾਲ ਲਿਖਣ ਦਾ ਕੰਮ  ਬਹੁਤ ਦਰਦ ਭਰਿਆ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ।

*  ਕਿਉਂ  ,  ਸੋਚਿਆ ਤਾਂ ਇਹ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿੰਨਾ  ਅੱਛਾ ਤੁਹਾਡਾ ਸ਼ਿਲਪ ਹੋਵੇ , ਲਿਖਣਾ  ਓਨਾ ਹੀ ਆਸਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ  ?

ਹੁੰਦਾ ਬਸ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ  ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਬਹੁਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਲਿਖੇ ਹਰ ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਜਿਆਦਾ ਵਜਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਕਿਤੇ ਜਿਆਦਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

*  ਸ਼ਾਇਦ  ਇਹ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ,  ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਨਾਲ ਖਿਝ ਚੜ੍ਹਦੀ  ਹੈ  ?

ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲੋਂ  ਚਿੰਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।  ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਜੋ ਸਫਲ ਲੇਖਕਾਂ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹੈ  ,  ਸਾਹਿਤਕ ਸਫਲਤਾ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਾ  ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ  ਦੇ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਖ਼ਰਾਬ ਗੱਲ ਇਹ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀਆਂ  ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਗਾਤਾਰ ਵਿਕਣ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਜਾਣ।  ਮੈਨੂੰ  ਸਾਰਵਜਨਿਕ ਤਮਾਸ਼ਾ ਬਣਨੋਂ ਨਫਰਤ ਹੈ ।  ਮੈਨੂੰ ਟੇਲੀਵਿਜਨ ,  ਗੋਸ਼ਠੀਆਂ ਅਤੇ ਗੋਲਮੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ  ਨਫਰਤ ਹੈ ।

* ਇੰਟਰਵਿਊ   ?

ਹਾਂ ,  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ  ਵੀ ।  ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਮਸ਼ਹੂਰ  ਹੋਣ ਦੀ ਦੁਆ  ਨਹੀਂ ਦੇਵਾਂਗਾ ।  ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਪਰਬਤਾਰੋਹੀ ਵਰਗੀ ਹੁੰਦੀ  ਹੈ ਜੋ ਜਾਨ ਦੀ ਬਾਜ਼ੀ ਲਗਾਕੇ ਸਿੱਖਰ ਤੇ  ਪੁੱਜਦਾ ਹੈ ।  ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚਣ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਕੀ ਕਰੇ  ?  ਹੇਠਾਂ ਉਤਰੇ ਜਾਂ ਜਿੰਨਾ  ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕੇ ਓਨੀ ਗਰਿਮਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਹੇਠਾਂ ਉੱਤਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇ ।

*  ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ  ਜਵਾਨ ਸੀ  ਅਤੇ  ਹੋਰ  ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਰੋਟੀ ਚਲਾਉਂਦੇ ਸੀ  , ਤੁਸੀਂ  ਰਾਤ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਕਰਦੇ ਸੀ  ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਿਗਰਟ ਪੀਂਦੇ ਸੀ  ।

ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਚਾਲ੍ਹੀ ।

*  ਅਤੇ ਹੁਣ  ?

ਹੁਣ ਮੈਂ ਸਿਗਰਟ ਨਹੀਂ ਪੀਂਦਾ ਅਤੇ  ਸਿਰਫ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ।

*  ਸਵੇਰੇ  ਦੇ ਸਮੇਂ  ?

ਨੌਂ ਵਜੇ ਤੋਂ ਦੁਪਹਿਰ ਤਿੰਨ ਵਜੇ ਤੱਕ ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤ , ਕਾਫ਼ੀ ਗਰਮ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ।  ਆਵਾਜਾਂ ਅਤੇ ਠੰਡ ਨਾਲ  ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਬਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

*  ਕੀ ਖ਼ਾਲੀ ਪੰਨੇ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਉਵੇਂ ਹੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੋ ਜਿਹੀ ਦੂਜੇ ਲੇਖਕ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ  ?

ਕਲਾਸਟਰੋਫੋਬੀਆ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਹ ਮੈਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਨਿਰਾਸ਼ਾਪੂਰਨ  ਚੀਜ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ।  ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਹੇਮਿੰਗਵੇ ਦੀ ਇੱਕ ਸਲਾਹ ਪੜ੍ਹਨ   ਦੇ ਬਾਅਦ ਚਿੰਤਾ ਕਰਨਾ  ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ।  ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ  ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਉਦੋਂ  ਛੱਡਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੋਵੇ  ਕਿ ਤੁਸੀ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਕੀ ਕਰਨਾ  ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ।

*  ਕਿਸੇ ਕਿਤਾਬ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਪ੍ਰਸਥਾਨ ਬਿੰਦੂ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ  ?

ਇੱਕ ਵਿਜ਼ੁਅਲ ਇਮੇਜ ।  ਮੇਰੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚ  ਦੂਜੇ ਲੇਖਕਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਜਨਮ ਕਿਸੇ ਵਿਚਾਰ ਜਾਂ ਸਿੱਧਾਂਤ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।  ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਇਮੇਜ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ।  ਟਿਊਜਡੇ ਸਿਏਸਤਾ  ,  ਜੋ ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਸੱਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਛੋਟੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ,  ਦਾ ਜਨਮ ਇੱਕ ਇਸਤਰੀ ਅਤੇ  ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜੋ ਕਾਲੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨੀਂ , ਕਾਲ਼ਾ ਦੁਛਾਂਦਾ ਲਈਂ  ਤਪਦੇ ਸੂਰਜ  ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਇੱਕ ਉਜੜੇ  ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਟਹਿਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ।  ਲੀਫ ਸਟੋਰਮ ਵਿੱਚ ਇਹ ਇੱਕ ਬੁੜੇ ਦੀ ਇਮੇਜ ਹੈ ਜੋ ਬਾਰਾਂਕੀਆ  ਦੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲਾਂਚ ਦਾ ਇੰਤਜਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ।  ਉਹ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਚਿੰਤਾ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬਿਆ  ਇੰਤਜਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ।  ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਪੈਰਿਸ਼  ਵਿੱਚ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖ਼ਤ  -  - ਸ਼ਾਇਦ   -  -  ਮਨੀ  ਆਡਰ  -  -  ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦੇ ਪਾਇਆ  -  -  ਉਸੇ  ਚਿੰਤਾ  ਦੇ ਨਾਲ , ਅਤੇ ਮੈਂ ਤੱਦ  ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ  ਸਿਮਰਤੀ ਤੋਂ  ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ।

*  'ਵਨ  ਹੰਡਰਡ ਯੀਰਜ ਆਫ ਸਾਲੀਟਿਊਡ' ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ  ਕਿਸ ਵਿਸੁਅਲ ਇਮੇਜ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਹੈ  ?

ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸਰਕਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਬਰਫ ਵਿਖਾਉਣ ਲੈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਇੱਕ ਬੂਢਾ ਆਦਮੀ ।

*  ਕੀ ਉਹ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਨਾ ਸਨ  ?

ਹਾਂ ।

*  ਕੀ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਘਟਨਾ ਹੋਈ  ਸੀ  ?

ਹੂ ਬ ਹੂ   ਨਹੀਂ ,  ਪਰ ਇਸਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਇੱਕ ਅਸਲੀ ਕਾਰਨ ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਸੀ ।  ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ,  ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਆਰਾਕਾਟਾਕਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿੱਕਾ  ਬੱਚਾ ਸੀ ।  ਮੇਰੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਸਰਕਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਢੁੱਠ  ਵਾਲਾ ਊਠ ਵਿਖਉਣ ਲੈ ਗਏ ਸਨ ।  ਇੱਕ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਸਰਕਸ ਵਿੱਚ ਬਰਫ ਨਹੀਂ ਵੇਖੀ ਤਾਂ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਨਿਰਮਾਤਾ  ਕੰਪਨੀ  ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਗਏ ।  ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੰਪਨੀ  ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲੋਂ  ਜਮੀ ਹੋਈ ਮੁਲੇਟ ਮਛਲੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਕਰੇਟ ਖੁਲਵਾਇਆ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ    ਆਪਣਾ ਹੱਥ ਅੰਦਰ ਪਾਉਣ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ।  'ਵਨ  ਹੰਡਰੇਡ ਯੀਰਜ  ਆਫ ਸਾਲੀਟਿਊਡ' ਪੂਰੇ  ਦਾ ਪੂਰਾ ਇਸ ਇੱਕ ਇਮੇਜ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

*  ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਦੋ ਸਿਮ੍ਰਤੀਆਂ  ਨੂੰ ਜੋੜਕੇ ਉਸ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਵਾਕ ਲਿਖਿਆ ਸੀ  ?  ਕੀ ਸੀ ਉਹ  ?

ਬਹੁਤ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ,  ਫਾਇਰਿੰਗ - ਸਕਵਾਡ  ਦੇ ਰੂ - ਬ - ਰੂ  ਕਰਨਲ ਆਰੇਲਿਆਨੋ ਬੁਏਨਦੀਆ ਨੂੰ ਉਹ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਦੁਪਹਰੀ ਯਾਦ ਆਉਣੀ ਸੀ ,  ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਉਸਨੂੰ ਬਰਫ ਦੀਪਛਾਣ  ਕਰਵਾਉਣ ਲੈ ਗਏ ਸਨ ।

*  ਕਿਤਾਬ  ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਵਾਕ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ  ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਦਿੰਦੇ ਹੋ ।  ਇੱਕ ਵਾਰ ਤੁਸੀਂ  ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕਈ ਵਾਰ ਤੈਨੂੰ ਪਹਿਲਾ ਵਾਕ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖਣ ਨਾਲੋਂ  ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗਜਾਂਦਾ  ਹੈ ,  ਕਿਉਂ  ?

ਕਿਉਂਕਿ ਪਹਿਲਾ ਵਾਕ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ,  ਸੰਰਚਨਾ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਰੂਪ ਪਰਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਗਲਪ ਦੀਆਂ ਰੂਪ-ਵਿਧਾਵਾਂ- ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਾਹੀ

ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਗਲਪ ਦੀਆਂ ਰੂਪ-ਵਿਧਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਇਹ ਮਜ਼ਮੂਨ ਕੁਝ ਰਚਨਾਤਮਕ ਹੈ ਤੇ ਕੁਝ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰੀ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਨਿੱਕੀ ਕਹਾਣੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕ ਗਲਪ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਖ਼ਿਆਲ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਿੱਕੀ ਕਹਾਣੀ ਤੇ ਨਾਵਲ ਵੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵੈਸੇ ਤਰਕ-ਸ਼ਾਸਤ੍ਰੀ ਨੁਕਤਾ-ਨਿਗਾਹ ਤੋਂ ਸਾਰਾ ਸਾਹਿਤ ਹੀ ਮਨੁੱਖੀ ਕਲਪਨਾ ਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਗਲਪ ਹੀ ਹੈ। ਗਲਪ, ਅਰਥਾਤ ਝੂਠ। ਇਕ ਸੋਚਿਆ‐ਸਮਝਿਆ ਝੂਠ, ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਸੱਚ ਨੂੰ ਬੇਪਛਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਉਸਨੂੰ ਰਚਨਾਤਮਕ ਜੁਗਤਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਰਾਖ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਜੀਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕੁਕਨਸ ਵਾਂਗ। ਇਹ ਗੱਲ ਲੰਮੀ ਤੇ ਵੱਖਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਹੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਦੱਰਾ। ਇਸ ਲਈ ਏਥੇ ਇਸਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਚ ਜਾਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ।

ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਆਧੁਨਿਕ ਗਲਪ ਦੀਆਂ ਰੂਪ-ਵਿਧਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ, ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕ੍ਰਮ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਨਿੱਕੀ ਕਹਾਣੀ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਰਨੀ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਮਿੰਨੀ ਕਹਾਣੀ, ਲੰਮੀ ਕਹਾਣੀ ਤੇ ਨਾਵਲੀ ਕਹਾਣੀ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਬਿਰਤਾਂਤ-ਰੂਪ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਨਿੱਕੀ ਕਹਾਣੀ ਤੋਂ ਨਹੀਂ, ਮਿੰਨੀ ਕਹਾਣੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਾਂਗਾ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਰਚਨਾਤਮਕ ਢੰਗ ਨਾਲ। ਮੈਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਵਿਸ਼ੈ ਅਨੁਸਾਰ ਮੇਰੇ ਲਈ ਵਿਚਾਰਨ ਵਾਲਾ ਅਸਲ ਮਸਲਾ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਗਲਪ ਦੀਆਂ ਰੂਪ-ਵਿਧਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜਨ ਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਕਾਸ-ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਮਸਲਾ ਦੂਜੇ ਥਾਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਵਿਕਲਪ ਵਜੋਂ ਗੱਲ ਅੱਗੇ-ਪਿੱਛੇ ਜ਼ਰੂਰ ਚਲ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਖ਼ੈਰ, ਅੱਠ-ਨੌਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੀ ਚਾਰ ਕੁ ਸਾਲ ਦੀ ਪੋਤਰੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਬਾਤਾਂ ਸੁਣਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਇਹ ਬਾਤਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਉਹ ਖ਼ੁਸ਼ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਜਿਸ ਖਾਣੇ ਤੋਂ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਭੱਜਦੀ ਸੀ, ਖਾਣ ਲਗ ਪਈ ਸੀ। ਇਕ ਦਿਨ ਕਹਿੰਦੀ:

‘ਦਾਦੂ, ਅਬ ਮੈਂ ਖਾਨਾ ਅੱਛਾ ਖਾਤੀ ਹੂੰ, ਨ ?’

{ਹਿੰਦੀ ਇਲਕਿਆਂ ਵਿਚ ਪਲੀ ਤੇ ਪੜ੍ਹ ਰਹੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਕਰਦੀ ਸੀ}

ਮੈਂ ਉਂਤਰ ਵਿਚ ਕਿਹਾ: ‘ਹਾਂ, ਬਿਟੀਆ ਅੱਛੀ ਬੱਚੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।’

ਉਹ ਬੋਲੀ: ‘ਅਬ ਮੇਰੇ ਬਾਜ਼ੂ ਤਗੜੇ ਹੋ ਗਏ ਹੈਂ’।

ਮੈਂ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ: ‘ਯਿਹ ਤੋ ਠੀਕ ਹੈ’।

ਉਹ ਫਿਰ ਬੋਲੀ: ‘ਅਬ ਕੋਈ ਏਕ ਹਾਥ ਸੇ ਮੇਰਾ ਬਾਜ਼ੂ ਨਹੀਂ ਪਕੜ ਸਕਤਾ।’

ਮੈਂ ਫਿਰ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ: ‘ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ ਹੈ।’

ਉਸਨੇ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ: ‘ਕੋਈ ਭੀ ਨਹੀਂ?’

ਮੈਂ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ: ‘ਹਾਂ, ਕੋਈ ਭੀ ਨਹੀਂ।’

ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ: ‘ਲੇਕਿਨ, ਏਕ ਆਦਮੀ ਪਕੜ ਸਕਤਾ ਹੈ।’

ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ: ‘ਉਹ ਕੋਣ?’

ਕਹਿੰਦੀ : ‘ਗਾਡ।’

ਮੈਂ ਕਿਹਾ : ‘ਹਾਂ, ਇਹ ਆਦਮੀ ਤਾਂ ਪਕੜ ਸਕਦਾ ਹੈ।’

ਉਹ ਫਿਰ ਬੋਲੀ : ‘ਏਕ ਆਦਮੀ ਔਰ।’

ਮੈਂ ਪੁਛਿਆ : ‘ਉਹ ਕੌਣ?’

ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ : ‘ਡ੍ਰੈਗਨ।’

ਮੈਂ ਯਭਲੀ ਮਾਰੀ : ‘ਯਿਹ ਭੀ ਠੀਕ ਹੈ।’

ਉਸ ਨੇ ਗੱਲ ਮੁਕਾਈ : ‘ਬਸ ਯਿਹ ਦੋ ਆਦਮੀ ਪਕੜ ਸਕਤੇ ਹੈਂ।’

ਇਹ ਬੱਚੀ ਦੀ ਬਾਤ ਹੈ। ਪਰ ਵਿੱਦਵਾਨਾਂ ਲਈ ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਵਿਸ਼ੈ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਦਾਦੇ-ਪੋਤੀ ਦਾ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ, ਮਿੰਨੀ ਕਹਾਣੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇਖ਼ਤਰਾਅ ਨਹੀਂ, ਲੀਲ੍ਹਾ ਹੈ ਬਸ, ਬੱਚੇ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਖਲਬਲਾਹਟ ਦੀ। ਇਸ ਖਲਬਲਾਹਟ ਵਿਚ ਅਚੇਤ ਹੀ ਇਕ ਪਾਸੇ ‘ਡ੍ਰੈਗਨ’ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ‘ਗਾਡ’, ਆਦਮੀ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਪ੍ਰਤਿਰੂਪ ਜਾਂ ਅਤਿਰੂਪ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, ਆਦਮੀ ਦੇ ਅਸਤਿਤ੍ਵੀ ਪ੍ਰਵਰਗ ਜਾਂ ਚਿਹਨ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਰੂਪਾਂਤ੍ਰਣ ਤੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਸਦੀਆਂ ਦ੍ਵੰਦ-ਭਾਵੀ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ।

ਗਹੁ ਨਾਲ ਵਾਚਿਆਂ ਪਤਾ ਚੱਲੇਗਾ ਕਿ ਬੱਚੀ ਦਾ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਤੱਤ-ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਹਾਣੀ ਹੀ ਹੈ, ਪਰ ਨਿੱਕੀ ਜਹੀ। ਇਸ ਵਿਚ ਗੱਲ ਵੱਡੀ ਹੈ, ਪਰ ਵੱਡਿਆਂ ਵਰਗੀ ਨਹੀਂ।ਵੱਡੇ ਛੋਟੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਛੋਟੇ ਵੱਡੇ। ਮਿੰਨੀ ਕਹਾਣੀ ਆਪਣੇ ਉਂਤਮ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਡੱਪਣ ਦਾ ਸੰਖੇਪਣ ਹੈ। ਵਿਰਾਟ ਦਾ ਵਾਮਨ ਰੂਪ। ਇਸਦਾ ਵਡੱਪਣ ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਨਹੀਂ, ਸੰਜੀਦਗੀ ਵਿਚ ਹੈ।

ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਮਿੰਨੀ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਬਣਤਰ ਲਤੀਫ਼ੇ ਵਰਗੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਪਰ ਲਤੀਫ਼ਾ ਅਕਸਰ ਹਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਤਨਜ਼ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਮਰਾਸੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ : ‘ਕੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਿਐਂ?’ ਮਰਾਸੀ ਕਹਿੰਦਾ : ‘ਕੀ ਕਰੀਏ, ਸਰਦਾਰ ਜੀ ! ਠੰਢ ਬਹੁਤ ਹੈ। ਗਰੀਬ ਹਾਂ। ਪਰਾਲੀ ਦੀ ਅੱਗ ਸੇਕੀਦੀ ਆ। ਠੰਢ ਲਗਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਲਾਗੇ ਹੋ ਜਾਈਦਾ ਐ। ਭਬਾਕਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਜਾਈਦਾ ਐ। ਬਸ ਆਉਣ-ਜਾਣ ‘ਚ ਈ ਰਹਿ ਗਏ ਆਂ।’

ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਗਿਆ। ਬਾਹਰਲਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੜਕਿਆ। ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਤਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ ਚਿਟ-ਕੱਪੜੀਆਂ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰਾ ਬਜ਼ੁਰਗ ਖੜਾ ਪਾਇਆ। ਮੈਂ ਓਦੋਂ ਜਵਾਨ ਸੀ। ਬਜ਼ੁਰਗ ਪੈਂਦਿਆਂ ਹੀ ਮੇਰੇ ਪੈਰੀਂ ਪੈ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ-ਪਰੇਸ਼ਾਨ। ਪੁੱਛਿਆ, ‘ਬਜ਼ੁਰਗੋ! ਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ?’ ਬੋਲਿਆ: ‘ਮੈਂ ਤੁਹਾਡਾ ਮਰਾਸੀ ਆਂ ਜੀ। ਪਤਾ ਚੱਲਿਆ, ਸਰਦਾਰ ਸਾਹਿਬ ਆਏ ਨੇ। ਸੋਚਿਆ, ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਆਈਏ, ਨਾਲੇ ਫ਼ਤਿਹ ਬੁਲਾ ਆਈਏ। ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਹੈ, “ਮਰ ਜਾਣਾ”। ਮੇਰੇ ਦੋ ਭਰਾ ਹੋਰ ਨੇ। ਇਕ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ, “ਐਵੇਂ ਜਾਣਾ” ਤੇ ਦੂਜੇ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ, “ਕੁਝ ਨਹੀਂ”।’ ਮੈਂ ਹੱਸਿਆ, ਪਰ ਦੁਖੀ ਜਿਹਾ।

ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਨੇ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਧੀਰ ਨੂੰ ਬਟਾਲੇ ਕਵੀ-ਦਰਬਾਰ ਉਂਤੇ ਪੁੱਜਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦੇਂਦਿਆ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਕਵੀ-ਦਰਬਾਰ ਕਮੇਟੀ ਵੱਲੋਂ ਜੋ ਪੈਸੇ ਮਿਲਣਗੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਧੀਰ ਨੂੰ ਦਾਰੂ ਪਿਆਏਗਾ। ਲੇਕਿਨ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਕਿ ‘ਲੋਕਲ’ ਕਵੀਆਂ ਨੂੰ ਪੈਸੇ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਸਕਣਗੇ। ਬਟਾਲਵੀ ਲੋਕਲ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਵਚਨ ਨ ਨਿਭਾ ਸਕਿਆ। ਧੀਰ ਦੁਖੀ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੂੰ ਸੁਖੀ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਰਾਹੀ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਬਟਾਲੇ ਲੈਕਚਰਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਧੀਰ ਵਾਹਵਾ ਸੁਖੀ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਰਾਹੀ ਦੇ ਮੋਢੇ ‘ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ : ‘ਵੈਸੇ, ਗੁਰਨਾਮ ਸਿਆਂ, ਮੈਂ ਕਹਿਨੈਂ ਬੰਦਾ “ਲੋਕਲ” ਨ ਹੋਵੇ!’

ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਮਾਣਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮਰਾਸੀਆਂ ਸੰਬੰਧੀ ਦੋ ਪ੍ਰਮਾਣਾਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਹਾਸ ਹੈ ਤੇ ਕੁਝ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਮਾਤੀ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਵਿਗੋਚੇ ਦੀ ਲੁਕਵੀਂ ਵੇਦਨਾ। ਪਰ ਵੇਦਨਾ ਦਾ ਅਗਰਭੂਮਨ (foregrounding) ਨਹੀਂ ਹੈ। ਤੀਸਰੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਤਨਜ਼ੀਆਂ ਹਾਸ ਹੈ, ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ਖ਼ਸੀ ਹੈ, ਪ੍ਰਤਿਨਿਧ ਨਹੀਂ । ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਵੇਦਨਾ ਜਾਂ ਸੰਵੇਦਨਾ ਦੀ ਰਚਨਾਤਮਕ ਸੂਖਮਤਾ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਬਿਰਥਾ ਹੋਵੇਗੀ। ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿਚ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਹੀ ਪ੍ਰਮਾਣਾਂ ਵਿਚ ਲਤੀਫ਼ਾ ਹਾਵੀ ਹੈ। ਸੂਖਮ ਮਰਮ ਕੁਝ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਤਰਿਹਾਏ ਹਿਰਨ ਲਈ ਥਲ ਵਿਚ ਡਲ੍ਹਕਦੇ ਜਲ ਦਾ ਭਰਮ। ਆਲੋਚਕ ਆਪਣੀ ਵਿਦਵਤਾ ਦੇ ਬਲ ਨਾਲ ਭਰਮ ਨੂੰ ਮਰਮ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਸਾਧਾਰਣ ਪਾਠਕ ਲਈ ਇਹ ਗੱਲ ਟੇਢੀ ਖੀਰ ਹੈ।

ਇਕ ਕਥਾ ਅਰਬ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਹੈ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਤੇ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਆਪਣੇ ਸੇਵਕ ਸਮੇਤ ਸਫ਼ਰ ਵਿਚ ਸਨ। ਠੰਢ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਭਾਰੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਗਰਮੀ ਲਗਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕੱਪੜੇ ਲਾਹ ਕੇ ਸੇਵਕ ਉਂਤੇ ਲੱਦ ਦੇਂਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਸੇਵਕ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ: ‘ਤੇਰੇ ਉਂਤੇ ਤਾਂ ਇਕ ਖੋਤੇ ਦਾ ਭਾਰ ਹੋ ਗਿਐ’। ਸੇਵਕ ਕਹਿੰਦਾ : ‘ਇਕ ਦਾ ਨਹੀਂ, ਦੋ ਦਾ’। ਲਗਦਾ ਇਹ ਵੀ ਲਤੀਫ਼ਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਲਤੀਫ਼ਾ ਨਹੀਂ। ਇਸਤੋਂ ਕੁਝ ਵੱਧ ਵੀ ਹੈ। ਐਸੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਕੇ ਹੱਸਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਹੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਪਰ ਹੱਸਣ ਵਿੱਚੋਂ ਵੇਦਨਾ, ਤਨਜ਼ ਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾ ਨੂੰ ਖ਼ਾਰਜ ਕਰਨਾ ਮੁਮਕਿਨ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਹ ਗੱਲ ਲਤੀਫ਼ੇ ਨੂੰ ਮਿੰਨੀ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਗੰਭੀਰ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਬਦਲ ਦੇਂਦੀ ਹੈ।

ਗ਼ੌਰ ਨਾਲ ਵੇਖੋ ਤਾਂ ਮਿੰਨੀ ਕਹਾਣੀ ਤੇ ਨਿੱਕੀ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਵਿਧਾ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਲੱਭੇਗਾ। ਫ਼ਰਕ ਹੈ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਸਥਾਰਣ ਦਾ ਜਾਂ ਬੁਣਤਰ, ਬਣਤਰ, ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਅਤੇ ਵਿਡੰਬਨਾ ਆਦਿ ਵਰਗੀਆਂ ਜੁਗਤਾਂ ਦਾ। ਕਈ ਵਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਅੰਤਰ-ਪਾਠ ਦੀ ਤਰਕੀਬ ਵੀ ਜੁੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਤਰਕੀਬਾਂ ਨਿੱਕੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਮਿਲ ਜਾਣ ਗੀਆਂ, ਪਰ ਮਿੰਨੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਨਾਂਹ ਮਾਤਰ। ਵੈਸੇ ਦੋਹਾਂ ਰੂਪ-ਵਿਧਾਵਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਾਂਝ ਹੈ। ਦੋਵੇਂ ਰੂਪ-ਵਿਧਾਵਾਂ ਸਾਧਾਰਣ ਆਦਮੀ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦਾ ਸਹਾਨੁਭੂਤੀ ਭਰਿਆ ਚਿਤ੍ਰਣ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਜੋ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਪਰਤੌ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪਰਤੌ ਦਾ ਚਿਤ੍ਰਣ ਬੰਦੇ ਦੇ ਮਾਨਵੀ ਸੰਤਾਪ ਜਾਂ ਅਸਤਿਤ੍ਵੀ ਸੰਕਟ ਉਂਤੇ ਫ਼ੋਕਸ ਤਕ ਮਹਿਦੂਦ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਤਾਪ ਜਾਂ ਸੰਕਟ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਸ਼ਮਕਸ਼ ਦੇ ਲੰਮੇ ਦੌਰਾਨੀਆਂ(duration)ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ। ਇਸ ਕਸ਼ਮਕਸ਼ ਤੋਂ ਉਰਾਰ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਮਿੰਨੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਨਿੱਕੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੀ ਅਤੇ ਤਫ਼ਸੀਲੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਵੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਕਸਰ ਇਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹਨ।

ਨਿੱਕੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਪੰਜਾਬੀ ਗਲਪ ਵਿਚ ਸੇਖੋਂ, ਦੁੱਗਲ, ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀ “ਰਾਸ ਲੀਲ੍ਹਾ” ਤੇ ਵਿਰਕ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਧੀਰ ਦੀਆਂ ਚਾਰ-ਪੰਜ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਮਿਲ ਜਾਣਗੇ। ਐਸੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਮਾਨਵੀ ਗੁੰਝਲਾਂ ਸਮਾਧਾਨ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਚਿਤ੍ਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲਣਗੀਆਂ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਸਮੰਜ਼ਰ ਵਿਚ ਧਰਮ, ਸੁਧਾਰ ਜਾਂ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦੇ ਆਦਰਸ਼-ਭਾਵੀ ਸੂਤਰ ਹਾਵੀ ਰਹੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੁੱਝ ਮਾਨਵੀ ਹੋਂਦ ਦੀ ਵਿਡੰਬਨਾ ਨੂੰ ਦੁਹਰੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਚਿਤ੍ਰਨ ਵਿਚ ਨਿਹਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਹੁੱਝ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਹੁੱਝ ਮਾਰਕਸੀ ਸੋਚ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਮਨੋ-ਸਮਾਜਕ ਮਸਲਿਆਂ ਦੀ ਨਿਸਬਤ ਵਿਚ ਤਕਰੀਬਨ ਸੱਠਵਿਆਂ ਦੇ ਅੰਤ ਤਕ ਕਿਸੇ ਇਕ ਜਾਂ ਦੂਜੀ ਚਿੰਤਾ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤ ਵਿਚ ਚੱਲਦੀ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਰਹੀ। ਸ਼ਿਲਪ ਜਾਂ ਹੁੱਝ ਦੀ ਖ਼ਸਲਤ ਵਿਚ ਕੋਈ ਕਾਟਵੀਂ ਜਾਂ ਤੀਖਣ ਤਬਦੀਲੀ ਨਹੀਂ ਆਈ।ਅਸਤਿਤ੍ਵੀ ਨੀਝ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ, ਲਗ-ਭਗ ਤਿਵੇਂ ਹੀ ਬਣੀ ਰਹੀ।

ਸੱਤਰਵਿਆਂ ਤਕ ਪੁੱਜਦੇ ਹੋਏ ਜਿਵੇਂ ਰਾਮਰਾਜ ਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੇ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਦਾ ਭਰਮ ਟੁੱਟਾ, ਉਸਦਾ ਸਿੱਟਾ ਅਸਤਿਤ੍ਵੀ ਨੀਝ ਵਿਚ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਆਈਆਂ। ਪਹਿਲੀ ਤਬਦੀਲੀ ਅਕਹਾਣੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜ਼ਾਹਰ ਹੋਈ। ਅਕਹਾਣੀ ਇਕ ਐਸੀ ਰੂਪ-ਵਿਧਾ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਪ੍ਰੇਰਕ ਭਾਵ, ਅਚੇਤ ਜਾਂ ਸਚੇਤ ਪੱਧਰ ਉਂਤੇ, ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਬੰਦੇ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਮਹਿਜ਼ ਛਲਾਵਾ ਹਨ, ਸੱਚ ਹਕੀਕਤ ਦੀ ਕਠੋਰਤਾ ਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੀ ਤਬਦੀਲੀ ਹਿੰਸਕ ਇਨਕਲਾਬ ਵਿਚ ਭਾਵੁਕ ਨਿਸ਼ਚੇ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਉਭਰੀ ਤੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ਝੰਵ ਗਈ, ਔਰ ਇਸਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਲਈ ਇਕ ਐਸੇ ਅਨੁਭਵ ਨੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਵਰਿਆਮ ਸੰਧੂ ਵਰਗੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਗਈ ‘ਲੰਮੀ ਕਹਾਣੀ’ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਨਿਂਸਰੀ। ਲੰਮੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿਧਾ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਮੁੱਢਲੀ ਨਿੱਕੀ ਕਹਾਣੀ ਨਾਲੋਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਵੱਖਰੀ ਨਹੀਂ, ਸਿਰਫ਼ ਤਰਕੀਬਕਾਰੀ ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਵੱਖਰੀ ਹੈ। ਬੀਜ- ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਹ ਵਰਿਆਮ ਸੰਧੂ ਦੀ ਬਿਰਤਾਂਤ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਚ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਰਚਨਾਤਮਕ ਗੋਲਾਈ ਵਿਚ ਉਂਸਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਮੁੱਢਲੀ ਨਿੱਕੀ ਕਹਾਣੀ ਉਂਸਰਦੀ ਸੀ। ਫ਼ਰਕ ਸਿਰਫ਼ ਇਹ ਪਿਆ ਕਿ ਵਰਿਆਮ ਸੰਧੂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਵਡੇਰਾ ਕੈਨਵਸ ਦੇਣ ਦੀ ਰੀਝ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਫੈਲਵੀਂ ਤੇ ਮੋਕਲੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਦਾ ਰਾਹ ਚੁਣ ਲਿਆ। ਇਹ ਕਲਪਨਾ ਉਸਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਉਪ-ਬਿਰਤਾਂਤ ਜੋੜਨ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਜ਼ਾਹਰ ਹੋਈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਪ-ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਦਾ ਰਾਚਨਾਤਮਕ ਪ੍ਰਕਾਰਜ ਉਸਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਇਕ ਤਾਂ ਸੰਵੇਦਨਾ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਸੰਘਣਨ (density) ਤੇ ਤੀਖਣਤਾ (intensity) ਵਧਾਉਣ ਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਦੂਜਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਕਾਰ ਨੂੰ ਲੰਮਿਆਉਣ ਦਾ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੰਮੀ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਕੋਟੀ ਮਿਲੀ। ਲੰਮੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਨਾਮਨਕਲੇਚਰ ਕਰਕੇ ਸੰਧੂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਕੋਈ ਵੱਖਰੀ ਰੂਪ-ਵਿਧਾ ਜਾਪਣ ਲਗ ਪੱਈਆਂ ਹਨ, ਵਰਨਾ ਐਸੀ ਬਾਤ ਹੈ ਨਹੀਂ। ਵੱਖਰਾਪਨ ਸੰਧੂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਥੀਮਕ ਸਮੱਗਰੀ ਦੇ ਵਰਗੀ ਜਾਂ ਸ਼੍ਰੈਣਿਕ ਪਾਸਾਰਾਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਨੁਮਾਂਇਆਂ ਹੈ, ਲਬੋ-ਲਹਿਜੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ। ਦੂਸਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, ਫ਼ਰਕ ਉਸਦੀ ਕਹਾਣੀ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਹਕੀਕਤ ਦਾ ਨਹੀਂ, ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਹੈ।

ਵਰਿਆਮ ਸੰਧੂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਤੀਜੀ ਤਬਦੀਲੀ ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਕਹਾਣੀ‐ਅਨੁਭਵ ਵਿਚ ਉਂਘੜਦੀ ਹੈ। ਕ੍ਰਾਂਤੀਮੁਖ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਭ੍ਰਾਂਤੀਆਂ ਟੁੱਟਣ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਕ੍ਰਿਆ ਵਜੋਂ ਜੇ ਸੰਧੂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਦੁਬਿਧਾ-ਸੰਕਟ ਦੀ ਮਾਨਵੀਅਤਾ ਨੂੰ ਮੋਕਲੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਵੇਖਣ-ਵਿਖਾਉਣ ਦੀ ਵਿਡੰਬਨਾ ਵੱਲ ਮੁੜਿਆ, ਤਾਂ ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਰਧਨਾਰੀਸ਼†ਰੀਅਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਬੰਦੇ ਦੀਆਂ ਕਪਾਲ-ਗੁੰਝਲਾਂ ਦੀ ਮਨੋ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਅੰਦਰੂਨੀਅਤ ਦੀ ਟੋਹ ਵਿਚ ਉਤਰ ਗਿਆ ਤੇ ਅੱਸੀਵਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਾਵਣ ਦੇ ਬਲਬ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਦੁਆਲੇ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਪਹਿਰ ਦੇ ਤੜਕੇ ਤਕ ਘੁੰਮਦਾ ਜਾਨ ਤੁੜਵਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਜਾਨ-ਤੁੜਵਾਈ ਵਿਚ ਉਹ ਬੰਦੇ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਮਾਣਸ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਤੇ ਮਾਣਸ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਬੰਦੇ ਦੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਬਦਲਵੇਂ ਪਰਤੌ ਵਿਖਾਉਣ ਵਿਚ ਸਫਲ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਸਫਲਤਾ ਵਿਚ ਜੜ੍ਹ ਹੋ ਗਿਆ। ਲੇਕਿਨ, ‘ਜਾਤੇ ਜਾਤੇ ਵੁਹ ਮੁਝੇ ਅੱਛੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਦੇ ਗਿਆ, / ਉਮਰ ਭਰ ਦੁਹਰਾਊਂਗਾ ਐਸੀ ਕਹਾਨੀ ਦੇ ਗਿਆ’। ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਕੀ ਸੀ? ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਸਿਰਫ਼ ਉਸਦੀ ਮਜ਼ਮੂਨੀਅਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਨਿਸ਼ਾਨੀ ੳਸਦੀ ਕਹਾਣੀ-ਵਿਧਾ ਦੀ ਹੈ । ਉਸਦੀ ਕਹਾਣੀ-ਵਿਧਾ ਵਰਿਆਮ ਸੰਧੂ ਤਕ ਚਲੇ ਆ ਰਹੇ ਵਿਡੰਬਨਾਤਮਕ ਵਿਸਫੋਟ (ironic mode) ਦੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਇਨਕਸ਼ਾਫ਼ (revelation) ਦੀ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਪਾਇਦਾਰੀ ਉਸਦੀ ਮਜ਼ਮੂਨੀਅਤ ਵਿਚ ਘੱਟ ਤੇ ਇਸ ਸ਼ਿਲਪਕਾਰੀ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਹੈ। ਮਜ਼ਮੂਨੀਅਤ ਵਿਚ ਤਾਂ ਉਹ ਬੁਢਾਪੇ ਨਾਲ ਤੁਰਨ ਦੀ ਥਾਂ, ਪਿੱਛਲ-ਪੈਰੀਂ ਤੁਰਦਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰੇਤ-ਜੂਨ ਦੀ ਅਲਾਮਤ ਹੈ।

ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਡੇ ਸਮਕਾਲ ਵਿਚ ਮਜ਼ਮੂਨ-ਨਿਗਾਰੀ ਦੇ ਨੁਕਤਾ-ਨਿਗਾਹ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਕਹਾਣੀਆਂ ਐਸੇ ਮਸਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਝਲਕ ਸਾਡੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਬੀਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਤਾਂ ਹੈ, ਪਰ ਵਿਰਲੀ। ਇਹ ਮਸਲੇ ਹਨ, ਦਲਿਤ ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਐਸੇ ਵਿਵਰਜਿਤ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਤਰਕ ਨੂੰ ਸਹਾਨੂਭੂਤੀ ਨਾਲ ਸਮਝਣ ਦੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਕਾਰਜ ਤਾਲੀਮੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰਜ ਤੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੂਪ-ਵਿਧਾਈ ਖ਼ਾਸੇ ਦੀ ਕੋਈ ਥਹੁ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਰੂਪ-ਵਿਧਾਈ ਖ਼ਾਸੇ ਦੇ ਪੱਖੋਂ, ਜਿਸ ਅੰਦਾਜ਼ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਤਕ ਇਕ ਪਾਸੇ ਵਿਡੰਬਨਾ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਨਕਸ਼ਾਫ਼ ਦਰਸਾ ਚੁਕੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਹੁਣ ਚੌਥੀ ਕੂਟ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਸੰਯੁਕਤ ਵਿਧਾ (integrated mode) ਬਣ ਰਹੇ ਹਨ। ਦਲਿਤ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਬਿਹਤਰੀਨ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਸੰਭਵ ਹੀ ਜਿੰਦਰ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਕਹਾਣੀ-ਚੇਤਨਾ ਇੱਕੋ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿਡੰਬਨਾਤਮਕ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਇਨਕਸ਼ਾਫ਼ੀਆ ਵੀ। ਖ਼ਾਸ ਗ਼ੌਰ-ਤਲਬ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਾਂਗ ਦੁਹਰਾਉ ਦੀ ਚੱਕੀ ਨਹੀਂ ਪੀਂਹਦਾ। ਉਸਦਾ ਕਹਾਣੀ-ਮੰਡਲ ਮਜ਼ਮੂਨੀਅਤ ਤੇ ਵਿਧਾ, ਦੋਹਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਉਫ਼ਕੀ ਪਾਸਾਰਾਂ (horizontal dimensions)ਤੇ ਅਮੂਦੀ ਪਰਤਾਂ (horizontal dimensions) ਦਾ ਵਿਡੰਬਨਾਤਮਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਇਨਕਸ਼ਾਫ਼ ਵੀ। ਪਰ ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਾਧਾਰਣ ਪ੍ਰਤੱਖਣ ਦੀ ਪੱਧਰ ਉਂਤੇ ਉਸਦੀ ਕਹਾਣੀ-ਚੇਤਨਾ ਇਤਿਹਾਸ-ਸਾਪੇਖ ਤਾਂ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਤਿਹਾਸ-ਯੁਕਤ ਨਹੀਂ ਬਣਦੀ।

ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਤਾਂ ਇਤਿਹਾਸ-ਸਾਪੇਖ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਹਿਤ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਠਭੂਮੀ ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਹੈ, ਪਰ ਸਾਮਾਨਯ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਨੇਕੀ ਅਤੇ ਬਦੀ ਜਾਂ ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਝੂਠ ਆਦਿ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਤਨਾਉ ਦੁਆਰਾ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਹਕੀਕਤ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਅਜਿਹੇ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਨਿਰਮੋਹੀ ਹੈ। ਉਸ ਲਈ ਜੋ ਹੈ ਤੇ ਜਿਵੇਂ ਹੈ, ਸੋਈ ਹਕੀਕਤ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਹਕੀਕਤ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਉਹ ਕਾਮ ਵਿਚ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਲਈ ਜੀਵਨ ਦੀ ਮੂਲ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਹੈ, ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਮੁਠ-ਭੇੜ ਦਾ ਇਨਕਸ਼ਾਫ਼ ਹੀ ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਕਹਾਣੀ-ਵਿਧਾ ਹੈ। ਇਹ ਹਾਲਤ ਇਕ ਪਾਸੇ ਅਰਥ-ਯੁਕਤ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਅਰਥ-ਵਿਮੁਕਤ ਹੋਣ ਦੀ ਪਹੇਲੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਇਸ ਇੰਦਰ-ਜਾਲ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਦੇ ਹਨ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ, ਪਹਿਲਾਂ ਜਿੰਦਰ ਵਰਗੇ ਬਹੁ-ਪਾਸਾਰੀ ਕਹਾਣੀਕਾਰ, ਵਿਡੰਬਨਾ ਤੇ ਇਨਕਸ਼ਾਫ਼ ਦੇ ਵਿਧਾ-ਸੰਯੋਗ ਦੁਆਰਾ। ਫਿਰ ਐਸੀ ਹੀ ਵਿਧਾ ਵਿਚ ਨਵੀਂ ਵੰਗਾਰ ਸੁੱਟ ਰਹੇ ਹਨ ਦੋ ਨੋਜਵਾਨ ਕਹਾਣੀਕਾਰ, ਕੇਸਰਾ ਰਾਮ ਤੇ ਸਾਂਵਲ ਧਾਮੀ, ਅਜਿਹੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ, ਜਿਸਦੀ ਖ਼ਾਸੀਅਤ ਤੇ ਤਾਸੀਰ ਨਾਵਲੀ ਹੈ। ਨਾਵਲੀ ਕਹਾਣੀ ਵਰਿਆਮ ਸੰਧੂ ਦੀ ਲੰਮੀ ਕਹਾਣੀ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੀ ਤੇ ਵਡੇਰੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵਾਲੀ ਗਲਪ-ਵਿਧਾ ਹੈ, ਜੋ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸੱਚ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਸਿਸਟਮ ਦੀ ਨਿਸਬਤ ਵਿਚ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।

ਅਸੀਂ ਇਹ ਗੱਲ ਕੇਸਰਾ ਰਾਮ ਦੀ ਕਹਾਣੀ “ਪੁਲਸੀਆਂ ਕਿਉੇਂ ਮਾਰਦਾ ਹੈ?” ਤੇ ਸਾਂਵਲ ਧਾਮੀ ਦੀ “ਪੁਲ” ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂਗੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਜਾਨ ਉਪ-ਬਿਰਤਾਂਤ ਨਹੀਂ, ਬਿਰਤਾਂਤ-ਖੰਡ ਹਨ। ਇਹ ਬਿਰਤਾਂਤ-ਖੰਡ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਵਿਰਾਟ ਸੱਚ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਉੰਜ?ਹੀ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਨਵੀਨਤਮ ਨਾਵਲ। “ਪੁਲਸੀਆ ਕਿਉਂ ਮਾਰਦਾ ਹੈ?” ਵਿਚ ਇਕ ਨਿਰਧਨ ਬਾਪ ਹੋਲੀ ਦੇ ਅਵਸਰ ਉਂਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਪੁਲੀਸ ਦੀ ਬੰਦੂਕ ਜਾਂ ਪਿਸਤੌਲ ਵਰਗੀ ਰੰਗੀਨ ਪਿਚਕਾਰੀ ਖ਼ਰੀਦਨ ਦੀ ਲਾਚਾਰੀ ਕਾਰਣ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਡੰਡੇ ਵਰਗੀ ਸਾਧਾਰਣ ਬੇਰੰਗ ਪਿਚਕਾਰੀ ਖ਼ਰੀਦਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਉਲਟ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਪੁਲਸੀਆ ਸਾਧਾਰਣ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਭੀੜ ਉਂਤੇ ਡੰਡਾ ਚਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਸ਼ਕਲ ਪਿਚਕਾਰੀ ਵਰਗੀ ਹੈ। ਨਿਰਧਨ ਬਾਪ ਤੇ ਪੁਲਸੀਆ ਵਿਰੋਧੀ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਹਨ, ਪਰ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਗਹਿਨ-ਸੰਰਚਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਕਰ ਦੇਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਸਾਂਝੀ ਦੁਖਾਂਤ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਰੂਪਣ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਹਾਲਤ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਨਾਵਲ ਦੇ ਕੈਨਵਸ ਵਿਚ ਫੈਲਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਗਿਆਨ-ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ।

ਅੱਜ ਤੋਂ ਪੰਜਾਹ-ਸੱਠ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਧਾਰਣਾ ਸੀ ਕਿ ਨ ਨਿੱਕੀ ਕਹਾਣੀ ਨਾਵਲ ਦਾ ਸੰਖੇਪਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤੇ ਨ ਨਾਵਲ ਨਿੱਕੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰਣ। ਪਰ ਹੁਣ ਨਾਵਲੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੰਖੇਪਣ ਤੇ ਵਿਸਤਾਰਣ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਖੁਲ੍ਹਦੀਆਂ ਜਾਪਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੇ ਵਿਧਾ ਇੱਕੋ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿਡੰਬਨਾ ਦੀ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਇਨਕਸ਼ਾਫ਼ ਦੀ ਵੀ।

ਸਾਂਵਲ ਧਾਮੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ “ਪੁਲ” ਇਕ ਅਣ-ਵਿਆਹੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਦੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਉਂਤੇ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਚੰਗੇ-ਮੰਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਦੇ ਉਤਰਾਵਾਂ-ਚੜ੍ਹਾਵਾਂ ਦੀ ਸਰਬਾਂਗੀ ਵਾਰਤਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਤਕਰੀਬਨ ਨੌਂ ਲੜੀਬੱਧ ਬਿਰਤਾਂਤ-ਖੰਡ ਹਨ, ਵਿਸਤਾਰਣ ਦੀ ਜੁਗਤ ਵਿਚ ਸਿਲਸਿਲੇ-ਬੱਧ। ਇਹ ਤਕਰੀਬਨ ਏਨੇ ਹੀ ਮੋੜ ਲੈਂਦੇ ਹੋਏ, ਪਿਛਲੇ ਤਕਰੀਬਨ ਡੇੜ੍ਹ ਸੌ ਵਰ੍ਹੇ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਵਿੱਚੋਂ ਉਪਜੇ ਸਾਡੇ ਵਰਤਮਾਨ ਮਾਨਵੀ ਸੰਕਟ ਦੀਆਂ ਸਿਸਟਮੀ ਗੁੰਝਲਾਂ ਖੋਲ੍ਹਦੇ ਹਨ। ਨਾਵਲੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿਚ ਫੈਲਾਕੇ ਇਹ ਗੁੰਝਲਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਿਆਨਾਤਮਕ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕਹਾਣੀ ਤੇ ਨਾਵਲ ਵਿਚਲਾ ਪਰੰਪਰਾਇਕ ਫ਼ਰਕ ਘਟਦਾ ਤੇ ਮਿਟਦਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ।

ਸਾਡੇ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ, ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਵੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ-ਵਿਧਾਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਬੰਨ੍ਹਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਨਾਵਲ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਵਿਧਾ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਹਰ ਯਾਨਰੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅਪੂਰਣ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਫਿਰ ਇਸਦੀ ਯਾਨਰੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਹੋ ਵੀ ਗਈ ਤੇ ਇਸਨੂੰ ਇਕ ਐਸੀ ਰੂਪ-ਵਿਧਾ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਾਨਵ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਨਾਲ ਕਸ਼ਮਕਸ਼ ਦੇ ਲੰਮੇ ਦੌਰਾਨੀਆਂ (duration) ਵਿਚ ਫੈਲਾ ਕੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਦੀ ਜਟਿਲ ਹਕੀਕਤ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸੁਪਨਿਆ ਦੇ ਗੌਰਵ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੁਖਾਂਤ ਮਾਨਵੀ ਹੋਣੀ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਇਸਨੂੰ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨਾਵਲੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜੋ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਵਿਧਾ ਦੇ ਨਾਵਲ ਦੀ ਰੁਮਾਂਸ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਜਾਂ ਸੇਖੋਂ ਤੇ ਨਰੂਲਾ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਵਸਤੂ ਸੀ। ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਗਿਆਨ-ਮੁਖ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਨਾਵਲ ਦੀ ਵਿਧਾ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਤੇ ਸੁੱਖ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਕੰਬਦਾ ਹੋਇਆ ਵਿਡੰਬਨਾਤਮਕ ਤੇ ਦੁਹਰੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਾਲਾ ਕੰਬਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ।

ਪਰੰਤੂ, ਨਾਵਲੀ ਰੂਪ-ਵਿਧਾ ਦੀ ਇਹ ਧਾਰਣਾ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਬਿਰਤਾਂਤ-ਸੰਕਲਪਨਾ ਉਂਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੀ ਜੋ ਸੁਪਨਮੁਖ ਉਂਦਾਤ-ਭਾਵੀ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦੀ ਸੀ।

ਲੇਕਿਨ, ਹੁਣ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਨਾਵਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬਿਰਤਾਂਤ ਕਿਸੇ ਸੁਪਨਮੁਖ ਕਿਰਦਾਰ ਦੁਆਲੇ ਨਹੀਂ ਘੁੰਮਦਾ। ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਿਸਾਲ ਪਰਮਜੀਤ ਜੱਜ ਦੇ ਦੋ ਨਾਵਲਾਂ ਤ੍ਰਿਕਾਲਾਂ ਤੇ ਅਰਥ ਦੀ ਤੇ ਸੁਸ਼ੀਲ ਸ਼ਰਮਾ ਦੇ ਨਵੇਂ ਨਾਵਲ ਸਲੀਬ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਦੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਜੱਜ ਦਾ ਨਾਵਲ ਤ੍ਰਿਕਾਲਾਂ ਬੁੱਢਿਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤ੍ਰੀ ਟੋਹ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਨੇਕੀ-ਬਦੀ ਜਾਂ ਸੱਚ-ਝੂਠ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ। ਸਲੀਬ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਵਿਚ ਨਾਵਲ ਦਾ ਸਾਰਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਪਾਤਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਚਿਹਰੇ ਬਦਲ ਬਦਲ ਕੇ ਉਭਰਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਤੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੀ ਘੁੰਮਣਘੇਰੀ ਵਿਚ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਦੂਜਾ ਪਾਤਰ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਹੀ ਪਾਤਰ ਹਨ ਤੇ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਹੀ ਸਿਸਟਮ। ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਸਵਾਲ ਹਨ ਤੇ ਸਵਾਲ ਮਸਲੇ। ਸਿਸਟਮ ਬੰਦੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਅੰਦਰ ਵੀ ਵਰਤਮਾਨ ਹੈ। ਬੰਦਾ ਵਿਅਕਤੀ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਸਿਸਟਮ ਵੀ। ਸੁਪਨਾ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਵੀ। ਵਾਮਨ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਵਿਰਾਟ ਵੀ। ਨਾਵਲ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਤਨਾਉ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਨਿਹਿਤ ਹੈ, ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ। ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਹੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹਨ, ਬਹੁ ਵੀ ਤੇ ਵਿਵਿਧ ਵੀ। ਅੰਦਰ ਦੀਆਂ ਬਹੁ-ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਬਾਹਰ ਦੀਆਂ ਵਿਵਿਧ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਹੀ ਝਲਕ ਹਨ ਤੇ ਬਾਹਰ ਦੀਆਂ ਵਿਵਿਧ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਅੰਦਰ ਦੀਆਂ ਬਹੁ-ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਵਸਤੂ-ਰੂਪ। ਮਨੋ-ਰੂਪ ਤੇ ਵਸਤੂ-ਰੂਪ ਆਪਸ ਵਿਚ ਬਦਲਵੇਂ ਪ੍ਰਵਰਗ ਹਨ। ਯਾਨੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਬਹੁਭਾਸ਼ਕਤਾ ਤੇ ਬਾਹਰਲੀ ਵਿਵਿਧ-ਭਾਸ਼ਕਤਾ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਰੂਪ ਹਨ। ਆਬਾਦੀਆਂ ਵੀ, ਸੜਕਾਂ ਵੀ, ਚੌਰਾਹੇ ਵੀ, ਪਾਰਕ ਵੀ, ਨਗਰ ਵੀ ਤੇ ਨਗਰ-ਸੁੰਦਰੀ ਵੀ। ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸੁਸ਼ੀਲ ਦੇ ਨਾਵਲ ਦਾ ਵਿਧਾ-ਸੂਤ੍ਰ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਚੇਤਨਾ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਹੀ ਚੇਤਨਾ-ਰੂਪ ਹੈ ਤੇ ਪਦਾਰਥ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਹੀ ਪਦਾਰਥ‐ਰੂਪ। ਖ਼ਿਆਲਾਤ ਲੌਕਿਕ ਪਾਤਰਾਂ ਦਾ ਹੀ ਸੂਖਮ ਰੂਪ ਹਨ ਤੇ ਪਾਤਰ ਖ਼ਿਆਲਾਤ ਦਾ ਲੌਕਿਕ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ।

ਦਰਅਸਲ ਯਾਨਰ ਦੀ ਧਾਰਣਾ ਮਸਲੇ ਦਾ ਨਬੇੜਾ ਨਹੀਂ, ਕੇਵਲ ਇਕ ਸਹੂਲਤ ਹੈ, ਪੇਚੀਦਾ ਨੂੰ ਸਰਲ ਬਣਾ ਕੇ ਸਮਝਣ ਦੀ। ‘ਨਕਸ਼ ਫਰਿਆਦੀ ਹੈ ਕਿਸ ਕੀ ਸ਼ੋਖੀ-ਇ-ਤਹਿਰੀਰ ਕਾ/ਕਾਗ਼ਜ਼ੀ ਹੈ ਪੈਰਹਨ ਹਰ ਪੈਕਰਿ ਤਸਵੀਰ ਕਾ।’ ਮਿਰਜ਼ਾ ਗ਼ਾਲਿਬ ਦੇ ਇਸ ਸ਼ਿਅਰ ਨੂੰ ਗਹੁ ਨਾਲ ਵਾਚੋ, ਗੱਲ ਖ਼ੁਦ-ਬ-ਖ਼ੁਦ ਸਮਝ ਆ ਜਾਵੇਗੀ। ਵਿਧਾ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਿਰਧਾਰਣ ਪ੍ਰਤਿਮਾਨਕ (normative) ਪਹੁੰਚ ਨੂੰ ਹੀ ਇੱਕੋ-ਇਕ ਭਰੋਸੇ-ਯੋਗ ਪਰਪਾਟੀ ਵਿਚ ਬਦਲਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਾਹਿਤਕ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਸਮਝਣ ਦੀ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਹਾਨੀ ਪੁੱਜਦੀ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਹੁਣ ਤਕ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਰੰਤਰ ਬਦਲਦੀ ਤੇ ਵਿਗਸਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਰੂਪ-ਵਿਧਾ ਹੈ। ਇਹ ਨਿਰੰਤਰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਰਵਿਸ਼ ਵਿਚ ਗਤੀਮਾਨ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਇਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨਾ ਹੀ ਵਾਜਬ ਹੋਵੇਗਾ। ਗਿਣੀਆ-ਮਿਥੀਆਂ ਰੂਪ-ਵਿਧਾਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਇਸਦੀ ਸਮਝ ਦੀਆਂ ਸਹਿ-ਸੰਬੰਧੀ (correlative) ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦੀਆਂ।

Remembering Bhagat Singh

Bhagat Singh has become a symbol going beyond the boundaries of life and death, becoming in the process, part of collective consciousness of our society . Balram tries to capture the essence of the dynamic personality of the legend in this article featured in the latest issue of Punjab Panorama.

More than 75 years after he left his body, Bhagat Singh still provides meaning to our dreams. It would not be an exaggeration to say that the icon has had an influence on the programmes and ideology of every political movement pre and post independence. Be it the RSS or the leftist Naxalites, all have tried to associate his name with Bhagat Singh. However, it?s unfortunate that while doing so most of the time they fail to associate with the Bhagat Singh, who is a historic personality. Instead, they create their own Bhagat Singh, who is more of a socio-psychological symbol. Hence it becomes important to know about the life of Bhagat Singh, in terms of years as well as deeds. Counting in years, Bhagat Singh traversed a long and complex spiritual and intellectual journey. The young Bhagat Singh, who would begin his letters to his uncle with the word ?Om?, became a confirmed atheist in his last days. And going through Narodism, Anarchism and Romantic Nationalism, Bhagat Singh arrived at the Scientific-Socialist thinking. Beginning with the ways and means of terrorism, he reached the understanding that synergy arrived through consolidated efforts of farmers-labourers would be the foundation of his functioning. Bhagat Singh, who declares Garibaldi, Sarabha and Croptokin as his heroes, seems always willing to have a creative dialogue with Gandhi. Not only that, recognizing the need of the hour, Bhagat Singh called upon the youth to actively take part in the Gandhian movement. Writing the foreword of Lala Ram Saran Das? ?Dreamland?, he never tried to belittle its historic significance, despite deep philosophical differences. While he exhorted the youth to take inspiration from Nehru for intellectual leadership, he did not restrain himself from debunking the affinity of ideology of Lala Lajpat Rai with the Hindu Mahasabha. At the same time, when Lala Lajpat Rai passed away, Bhagat Singh recognized the need to tackle defeatist and pessimistic mentality, understanding its influence on national consciousness. Though, at that time also, he was aware of the limitations of violence and individual murders. This way the Bhagat Singh we encounter is very dynamic and alive to the developments around him. But if we try to see his life divided in phases and try to understand his deeds by divorcing them from his ideological complexity, it becomes clear as to how he becomes an inspiration for so many diverse and antithetical political movements. It?s another matter that while becoming an inspiration for them; he turns into a self-made psychological symbol instead of a historic character. By appropriating Bhagat Singh thus, as per their own created symbols, these movements betray their own political, social and ideological characters. On one side the Hindutva brigade uses Bhagat Singh?s support for Devnagri script to write Punjabi and his emotional association with Lala Lajpat Rai for their own ends and, on the other, extreme leftists use Bhagat Singh?s differences with Gandhi and his use of empty bombs at Assembly. But while doing so they not only belittle the great hero but expose their own restricted thoughts too. Obviously if Bhagat Singh became great just because he was martyred in the national struggle then why didn?t all those who gave away their lives fighting British rule become martyrs? Bhagat Singh himself, while praising revolutionaries who came before him, criticized them severely for lack of a concrete and constructive programme. He made it clear that his motive was not just to oust Britishers from the country but to construct a society on new lines. He paid with his life so that his dream could be realized. Bhagat Singh visualised life in all its diversity and fullness free from narrow nationalist angle beyond communal and linguistic boundaries. Extremists born from the womb of violence and hate can never dream of touching those heights. Let?s come to second question as to what is their historic compulsion which makes political movements of diverse characters embrace Bhagat Singh? Our present society is born out of National Liberation Revolution. Every political movement active in it has to make clear its viewpoint towards national liberation revolution. All political movements present themselves as heirs to that great revolution and are always eager to impose this as a fact in public consciousness. Their role in present political struggles, in fact, lies in how far they are successful in doing so. Although Gandhi and Nehru are two undisputable heroes of our national revolutions, their areas of influence are constricted due to our failures and sectarian approaches. Due to their being associated with Congress, the present ills of Congress also have had ill-effect on their image and stature. Whereas Bhagat Singh?s symbol has been untouched, so far, by any such image. Owing to the attraction of his name even organizations like RSS have to accept him as their hero so that they may present his anti-imperialism as another form of their own concept of narrow nationalism. On the other hand, Naxalites too don?t find any other character suitable to cover their own wrongs. They are one with the RSS on this. Their innocent and honest misconception of being committed to socialist society also forces them to construct Bhagat Singh as a symbol. Their childish option of militant struggle too forces them to take refuge in the powerful stature of Bhagat Singh. This has been the lot of other political parties also so far. Now comes the question that what is the present and future relevance of Bhagat Singh as a man and a symbol amidst the fast changing present day society?

Read full at Punjab Panorma and some commentary by Bhupinder on Reader's Words

ਪ੍ਰਾਚੀਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਪਾਣੀ -ਡਾ.ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਪਰਿਹਾਰ

ਪਾਣੀ ਨਾਲ  ਜੁੜਿਆ ਆਦਮੀ ਦਾ ਧਰਮ - ਕਰਮ ਹੈ ।  ਪਾਣੀ ਨਾਲ  ਜੁੜਿਆ ਈਮਾਨ ਹੈ ।  ਪਾਣੀ ਨਾਲ  ਜੁੜਿਆ ਮਨ ਹੈ ।  ਸਰੀਰ ਹੈ ।  ਪਾਣੀ ਨਾਲ  ਜੁੜਿਆ ਸੰਸਕਾਰ ਹੈ ।  ਪਾਣੀ ਨਾਲ  ਜੁੜਿਆ ਮਾਣ  - ਸਨਮਾਨ ਹੈ ,  ਜੀਵਨ ਦੀ ਆਭ ਹੈ ।  ਤਰਲਤਾ ਹੈ ।  ਰੌਚਿਕਤਾ ਹੈ ।  ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਓਜ ਹੈ ।  ਪ੍ਰਾਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ।  ਉਮੀਦਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰਿਆਵਲ  ਹੈ ।  ਧੁੱਪ - ਛਾਂ   ਦੇ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਪਿਆਸ  ਦੇ ਬੁੱਝਣ ਦੀ ਅਨਸੁਲਗਦੀ  ਆਸ ਹੈ । ਕੋਲ  ਪਾਣੀ ਹੈ ਤਾਂ ਬੀੜਾਂ  ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਜਾਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਹੈ ।  ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ  ਜਿਤ ਲੈਣ  ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ।  ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ,  ਇਹ ਆਸ ,  ਇਹ ਸ਼ਕਤੀ ,  ਇਹ ਹਰਿਆਵਲ  ,  ਇਹ ਓਜ ,  ਇਹ ਆਭ ਸਭ ਕੁੱਝ ਪਾਣੀ ਨੂੰ  ਮਿਲਿਆ ਹੈ ।  ਉਹ ਪਾਣੀ ਕਿਸੇ ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ,  ਸਗੋਂ ਕੁਦਰਤ ਵਲੋਂ   ਮਿਲਿਆ ਹੈ ।  ਮੁਫਤ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥ ।  ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਇਹ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ  ਚੱਲਦੀ ਰਹੇ ।  ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ  ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਿਆ  ਰਹੇ ।  ਪੰਜ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਬਣੀ ਧਰਤੀ ਹੱਸਦੀ  ਰਹੇ ।  ਬੂੰਦ - ਬੂੰਦ ਨਾਲ  ਜਲਾਸ਼ਏ ਭਰਨ  ,  ਨਦੀਆਂ ਵਹਿਣ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਲਹਿਰਾਉਣ ।  ਬੱਦਲ ਬਰਸਣ  ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਰਸ ਭਰੇ  ।  ਪਾਪ ਡਰੇ  ਅਤੇ ਪੁਨ ਹਰਾ ਭਰਾ ਹੋਵੇ  ।  ਧਰਤੀ ਦੀ ਪਿਆਸ ਗਹਿਰਾਏ ਅਤੇ ਅਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਘਟਾ ਮੰਡਰਾਏ ।  ਕੋਟਿ - ਕੋਟਿ ਕੰਠ ਪੁਕਾਰਨ  ਅਤੇ  ਅਕਾਸ਼ ਤੋਂ  ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਰਤੀ ਉਤਾਰਨ  ।  ਪੱਤਰ - ਪੱਤਰ ਤੋਂ ਅਵਾਜ ਉੱਠੇ -
"ਓ। ਮੇਰੇ ਭੈਯਾ ਪਾਨੀ ਦੋ। ਪਾਨੀ ਦੋ
ਪਾਨੀ ਦੋ ਗੁਡ਼ਧਾਨੀ ਦੋ, ਜਲਤੀ ਹੈ ਧਰਤੀ ਪਾਨੀ ਦੋ,
ਮਰਤੀ ਹੈ ਧਰਤੀ ਪਾਨੀ ਦੋ, ਮੇਰੇ ਭੈਯਾ ਪਾਨੀ, ਦੋ।

ਅੰਕੁਰ ਫੂਟੇ ਰੇਤ ਮਾੰ, ਸੋਨਾ ਬਰਸੇ ਖੇਤ ਮਾੰ,
ਬੇਲ ਪਿਯਾਸਾ, ਭੂਖੀ ਗੈਯਾ, ਫੁਦਕੇ ਨ ਅੰਗਨਾ ਸੋਨਚਿਰੈਯਾ,
ਫਸਲ ਬੁਵੈਯਾ ਕੀ ਉਠੇ ਮਡ਼ੈਯਾ, ਮਿਟ੍ਟੀ ਕੋ ਚੂਨਰ ਧਾਨੀ ਦੋ।
ਓ ਮੇਰੇ ਭੈਯਾ। ਓ ਮੇਰੇ ਭੈਯਾ" ........(ਨੀਰਜ)

ਇਸ ਬੇਨਤੀ ਤੇ  ਪਰ ਸਰਲਤਾ ਨਾਲ  ਉਤਰੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ  ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਮੇਲ ਜੋਲ ਬਣਾ  ਲਿਆ  ।  ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ  ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਲਿਆ ।  ਇਸ ਲਈ ਸਾਰੀਆਂ  ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਨਦੀਆਂ ਦੀਆਂ  ਘਾਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਸੀਆਂ , ਪਨਪੀਆਂ  । ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਲਾਸ਼ਏ , ਕੁੰਡ , ਖੂਹ , ਬਾਉਲੀ , ਪਿਆਊ , ਨਹਿਰ ਆਦਿ  ਦੇ ਖੰਡਰ  ਮਿਲੇ ਹਨ ।  ਇਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਮੁਚੀ  ਅਤੇ ਸੁਵਿਵਸਥਤ ਵੰਡ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ,  ਪਾਣੀ ਹੀ ਸੀ ,  ਉਦਯੋਗ ਨਹੀਂ ਪਾਣੀ ਪੰਜ ਤੱਤਾਂ  ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ  ( ਹੈ )  ,  ਵਸਤੂ ਨਹੀਂ ।  ਉਹ ਸੁਭਾਵਕ ਉਪਹਾਰ ਸੀ  ( ਹੈ )  ,  ਰੁਪਿਆ ਪੈਸਾ ਨਹੀਂ ।  ਉਹ ਸਹਿਜ ਸੀ ,  ਦੁਸ਼ਕਰ ਨਹੀਂ ।  ਉਹ ਸਵਛੰਦ ਸੀ ,  ਬੋਤਲਬੰਦ ਨਹੀਂ ।  ਉਹ ਜੀਵਨ ਦੀ ਪਿਆਸ ਸੀ ,  ਤਰਾਸ ਨਹੀਂ ।  ਉਹ ਆਮ ਸੀ ,  ਖਾਸ ਨਹੀਂ ।  ਉਹ ਵਗਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ,  ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ।  ਉਹ ਉਗਲੀਆਂ  ਅਤੇ ਓਕਾਂ  ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਸਮਾਇਆ ,  ਪਰ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ  ਦੇ ਤਲਘਰਾਂ  ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ।  ਉਹ ਪਾਂਧੀ ਅਤੇ ਰਾਹਗੀਰ  ਦੇ ਨਾਲ ਛਾਗਲ ਅਤੇ ਸੁਰਾਹੀ ਵਿੱਚ ਬਿਪਤਾ ਵਿੱਚ ਸਾਥ  ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਸਾਥੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਰਿਆ - ਭਰਿਆ ਰਿਹਾ ,  ਪਰ ਪਾਉਚ ਵਿੱਚ ਸੜਿਆ ਨਹੀਂ ।  ਉਹ ਝਾਰੀ ਵਿੱਚ ,  ਕਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਬਣਕੇ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣਿਆ  ,  ਪਰ ਬੋਤਲ ਵਿੱਚ ਭਰਕੇ ਦੁਕਾਨਾਂ - ਦੁਕਾਨਾਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੱਜਿਆ ।  ਇਹਨਾਂ  ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ  ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਕੁਦਰਤ  ਦੇ ਪੰਜ ਤੱਤਾਂ  ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਦੀ ਵੀ ਵਿਕਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ,  ਉਸੀ ਦਿਨ ਤੋਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਵੀ ਖਰੀਦੋ - ਫਰੋਖਤ ਹੋਣ ਲੱਗੇਗੀ ।  ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਹੀ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤਾ ।  ਉਸ ਨਾਲ  ਆਪਣੇ ਦਾਗ ਧੋਤੇ  ਪਰ  ਪਾਣੀ  ਦੇ ਸਹਿਜ ਭਾਵ ਪਰ ਕੋਈ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ ਲਗਾਇਆ ।  ਪਾਣੀ ਦਾ ਕੋਈ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ ਲਗਾਇਆ ।

ਸੰਨ 1974 ਵਿੱਚ ਲਖਨਊ ਗਿਆ ।  ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਉੱਥੇ  ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਗਰਮ  ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦਸ ਪੈਸੇ ਦਾ ਇੱਕ ਗਲਾਸ ਵਿਕ ਰਿਹਾ ਹੈ ।  ਮੇਰੇ ਲਈ ਤਾਂ ਇਹ ਸੱਤਵੇਂ ਅਸਮਾਨ ਦੀ  ਇੱਕ ਝੂਠ ਭਰੀ  ਹੈਰਾਨੀ ਸੀ ।  ਫਿਰ 1975 ਵਿੱਚ ਮੁੰਬਈ ਜਾਣਾ ਹੋਇਆ ।  ਉੱਥੇ ਵੇਖਿਆ - ਚੌਪਾਟੀ ਪਰ ਪੰਝੀ ਪੈਸੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗਲਾਸ ਪਾਣੀ ਵਿਕ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦਸ ਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੀ ਅਥਾਹ ਸਮੁੰਦਰ ਭਰਿਆ ਹੈ ।  ਮੇਰੇ ਗੰਵਈ  ਦੇ ਅੰਦਰ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਉਥੱਲ - ਪੁਥਲ ਮੱਚ ਗਈ ।  ਲੋਕ ਖਾਂਦੇ - ਪੀਂਦੇ ,  ਹਸਦੇ  - ਗਾਉਂਦੇ ਰਹੇ ,  ਮੈਂ ਇਸ ਪੀਡ਼ਾ ਵਿੱਚ ਦੂਹਰਾ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਦੱਸੋ -  ਪਾਣੀ ਵਿਕ ਰਿਹਾ ਹੈ ।  ਉੱਧਰ ਰਾਮ - ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਦੀ ਧਰਤੀ ਪਰ ਪਾਣੀ ਵਿਕ ਰਿਹਾ ਹੈ ।  ਏਧਰ ਸੰਤ ਗਿਆਨੇਸ਼ਵਰ ਅਤੇ ਨਾਮਦੇਵ ਦੀ ਭੂਮੀ ਪਰ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸੌਦਾ  ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।  ਮੇਰਾ ਮਨ ਕਿੱਚੀ ਖਾ ਗਿਆ ।  ਸੋਚਿਆ ਅਜਿਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਕੀ ਆਉਣਾ ,  ਕੀ ਜਾਣਾ ,  ਕੀ ਘੁੰਮਣਾ ਜਿੱਥੇ ਪਾਣੀ ਵਿਕ ਰਿਹਾ ਹੈ ।  ਇਹ ਲੋਕ ਆਦਮੀ ਹਨ ਜਾਂ ਕੁੱਝ ਹੋਰ  ?  ਭਾੜ ਵਿੱਚ ਜਾਵੇ ਅਜਿਹਾ ਵਿਕਾਸ ।  ਅਜਿਹੀ ਸਭਿਅਤਾ ।  ਤੁਰੰਤ ਪਰਤ ਆਇਆ ।  ਅਤੇ  ਜਦੋਂ ਸੰਨ 2000 ਵਿੱਚ ਨਾਸਿਕ   ਦੇ ਕੋਲ ਤਰਿਅੰਬਕੇਸ਼ਵਰ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਗੋਦਾਵਰੀ  ਦੇ ਉਦਗਮ ਪਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਪਹਾੜੀ ਚੜਾਈ ਦੋਨਾਂ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਤੇ  ਪਾਣੀ  ਦੇ ਸੌਦਾਗਰ ਬੈਠੇ ਮਿਲੇ ।  ਇੱਕ ਕਰੁਣਾ ,  ਨਦੀ  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਬਣਕੇ ਵਗ ਰਹੀ ਹੈ ,  ਉਥੇ ਹੀ ਇੱਕ ਕਠੋਰਤਾ ਪਾਣੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਧੰਦਾ  ਬਣਾਕੇ ਠੌਰ - ਠੌਰ ਵੇਚ ਰਹੀ ਹੈ ।  ਹੁਣ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਥੇ - ਉੱਥੇ ਸਭ ਜਗ੍ਹਾ ਪਾਣੀ - ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਪਾਉਚਾਂ ਅਤੇ  ਬੋਤਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਪਿਆਸੇ ਦੀ ਪਿਆਸ ਦੀ ਕੀਮਤ ਵਸੂਲੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ।  ਭਾਰਤ ਭੂਸ਼ਣ  ਦੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ  -
ਇਸ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਧਨ ਦੀ ਇਹ ਅੰਨ੍ਹੀ ਦੋੜ ਕਿੱਥੇ ਲੈ ਜਾਵੇਗੀ ,
ਸ਼ਾਇਦ ਸੋਨੇ  ਦੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਵਿੱਚ , ਜਿੰਦਾ ਜਿੰਦਾ ਚਿਣਵਾਏਗੀ ।
ਪਿਤਾ ਜੀ ਕਦੇ - ਕਦੇ ਪਰੀਸਥਤੀਆਂ  ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ‘ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਫਲਾਂ ਅਨਾਜ ਇਸ ਵਾਰ ਤਾਂ ‘ਪਾਣੀ  ਦੇ ਭਾਅ ਵਿਕ ਗਿਆ ।  ਕਿਸਾਨ ਦੀ ਵਸਤੂ ਦੀ ਕੋਈ ਕੀਮਤ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਜੋ ਕਾਰਖਾਨੀਆਂ ਤੋਂ ਬਣਕੇ ਚੀਜਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ,  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਉੱਚੇ ਮੁੱਲ ਹਨ । ’ ਮੰਤਵ ਇਹ ਕਿ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦਾ ਕੋਈ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ,  ਜਾਂ ਮਿਲਿਆ ਵੀ ਤਾਂ ਨਿਗੂਣਾ  ।  ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਅੱਜ ਇਹ ਕਹਾਵਤ ਵੀ ਆਪਣੇ  ਅਰਥ ਖੋਹ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ।  ਅੱਜ ਪਾਣੀ ਦਾ ਛੋਟਾ - ਜਿਹਾ ਪਾਉਚ ਇੱਕ - ਦੋ ਰੁਪਏ ਵਿੱਚ ਅਤੇ  ਕੰਪਨੀ ਉਤਪਾਦ ਬੋਤਲ ਬੰਦ ਪਾਣੀ ਸੱਤ ਤੋਂ ਦਸ ਰੁਪਏ ਵਿੱਚ ਵੇਚਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।  ਅੱਜ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾ ਕੇ ਪੁਨ ਨਹੀਂ ਕਮਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।  ਪਾਣੀ ਵੇਚਕੇ ਪੈਸਾ ਕਮਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।  ਇਹ ਸਿੱਧਾ - ਸਿੱਧਾ ਸੁਭਾਵਕ ਸੰਪਦਾ ਪਰ ਡਾਕਾ ਪਾਉਣਾ ਹੈ ।  ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਵੇਚਣਾ ਯਾਨੀ  ਮਨੁੱਖ  ਦੇ ਜੀਵਨ  ( ਪ੍ਰਾਣਾਂ )  ਦਾ ਮੁੱਲ  ਕਰਨਾ  ਹੈ ।  ਆਦਮੀ !  ਤੂੰ ਕਿੰਨਾ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗ ਗਿਆ ਹੈਂ ।

ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਪਾਣੀ  ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਰੰਗ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੇ ਸੰਦਰਭ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੇ ਸੰਬੰਧ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੇ ਸੰਵਾਦ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੇ ਪਨਘਟ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੇ ਘਾਟ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੀਆਂ  ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੀਆਂ  ਯਾਦਾਂ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੇ ਅਨੁਸ਼ਠਾਨ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੇ ਪਰਵ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੇ ਉਤਸਵ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੇ ਅਰਘ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੇ ਆਚਮਨ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੇ ਤੀਰਥ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੇ ਵਿਸਰਜਨ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੇ ਚਿੰਤਨ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੇ ਸੰਨਿਆਸ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੇ ਯੋਗ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੇ ਸੰਜੋਗ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੇ ਰਾਗ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੇ ਕਲਕਲ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੇ ਕਲਰਵ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੇ ਨਹਾਉਣ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੇ ਦੀਪਦਾਨ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੇ ਫੁੱਲਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਝਬਰਿਆ ਹੈ ।  ਕਿੰਨੇ ਮੰਤਰਾਂ ਨਾਲ  ਭਰੀ ਡਗਰਿਆ ਹੈ ।  ਕਿੰਨੀਆਂ  ਧਾਰਾਵਾਂ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੀਆਂ ਸਹਸਤਰਧਾਰਾਵਾਂ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੀਆਂ  ਪਦ - ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੀਆਂ ਪਰਿਕਰਮਾਵਾਂ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੀਆਂ  ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੀਆਂ ਮਾਨਿਇਤਾਵਾਂ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੀਆਂ  ਕਥਾਵਾਂ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੀਆਂ  ਗਾਥਾਵਾਂ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੀਆਂ ਕੰਹੁਕ -ਕਰੀੜਾਵਾਂ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੇ ਵਾਂਸ਼ੀਰਵ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੇ ਮਿਲਨਾਤੁਰ ਗਿਅੇਤਾ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਤੀਕਸ਼ਾਰਤ ਦਵਾਪਰ ਹਨ ।  ਕਿੰਨੇ ਵਰੁਣ ,  ਜਲਧਾਰ ਬਣਕੇ ਵਗਦੇ ਰਹੇ ।  ਕਿੰਨੇ ਇੰਦਰਧਨੁਸ਼ ਸਪਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰੰਗ ਭਰਦੇ ਹੋਏ ਅਕਾਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ ।

ਅਸੀਂ ਪਾਣੀ  ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਰ ਨਹੀਂ ਬਣਾਏ ।  ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਚੀਰਾਂ  ਤੋਂ ਕੱਢਕੇ ਪਿਆਸ  ਦੇ ਖੇਤ ਸਿੰਜੇ  ਹਨ  ।  ਅਸੀਂ ਘਰ ਦੀ  ਛੱਤ ਜਾਂ ਆਂਗਨ  ਵਿੱਚ ਰੱਸੀ ਨਾਲ  ਜਲਪਾਤਰ ਲਮਕਾ ਕੇ ਪੰਛੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾਣ ਦਾ ਕਰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ ।  ਚਾਹੇ ਕੋਈ ਪਥਿਕ ਹੋ ਜਾਂ ਅਮੀਰ ਖੁਸਰੋ ,  ਉਹ ਜਦੋਂ ਵੀ ਪਨਘਟ ਪਰ ਆਇਆ ਹੈ ,  ਪਾਣੀ ਪੀ ਕੇ ਤ੍ਰਿਪਤ ਹੋਇਆ ਹੈ ।  ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਕਿਤੇ ਜਿਆਦਾ ਮਨ ਨੂੰ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਮਿਲੀ ਹੈ ਅਤੇ  ਨੈਣਾ ਦੀ ਪਿਆਸ ਬੁੱਝੀ ਹੈ ।  ਗਾਗਰ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾਣੀ ਰਾਹੀ  ਦੀ  ਓਕ ਵਿੱਚ ਡਿਗਣ  ਨਾਲ ਹੀ ਇੱਕ ਅਕੱਥ ਸੰਵਾਦ ਵੀ ਪ੍ਰਵਾਹਮਾਨ  ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਨੈਣਾ ਦੀ  ਨੈਣਾ ਨਾਲ ਗੁਪਤ ਗਲਬਾਤ  ਵਿੱਚ ਖੱਟਾ - ਮਿੱਠਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਜੁੜ ਗਿਆ ।  ਉਸ ਜਲਧਾਰ  ਦੇ ਨਾਲ ਖੁਸਰੋ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵੀ ਫੁੱਟੀ ।  ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ  ਦੇ ਜਵਾਬ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਨਹਿਰ  ਵੀ ਵਗੀ ।  ਪਿਆਸੇ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾਕੇ ਅਤੇ ਰਾਹੀ ਨੂੰ ਘਰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਰੋਕ ਉਸ ਨਾਲ  ਸੰਵਾਦ ਕਰਨ  ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕਤਾ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਅਤੇ ਪੁਨ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।  ਜੋ ਪਾਣੀ ਪੀਕੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ,  ਉਹ ਯਾਦ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੇ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਣੀ ਦੇ ਕਿਸੇ  ਪਿਆਸੇ ਦੀ ਪਿਆਸ ਬੁਝਾਨੀ ਹੈ ।  ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਸੰਸਕਾਰ ਆਪਣੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਵਿਸਥਾਰ ਪਾਉਂਦਾ ਸੀ ।  ਮਨੁਖਤਾ ਮੁਸਕੁਰਾਊਂਦੀ  ਸੀ ।  ਅਤੇ ਰਹੀਮ ਦੀ ਕਲਮ ਗਾ ਉੱਠਦੀ ਹੈ -
ਰਹਿਮਨ ਪਾਨੀ  ਰਾਖਿਏ ,  ਬਿਨਾਂ ਪਾਨੀ  ਸਭ ਸੂਨ  ।
ਪਾਨੀ  ਗਇਓ  ਨਹੀਂ ਉਬਰੇ , ਮੋਤੀ ਮਾਨਸ ਚੂਨ ।

ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਚੀਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰਕੇ ਕੀ ਮਨੁੱਖ ਉਭਰ ਪਾਵੇਗਾ ?  ਮੋਤੀ  ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਤਾਂ ਦਿਨ ਦਾ ਸੁਪਨਾ  ਹੋ ਗਏ ।  ਚੂਨਾ ਕੁੱਝ ਕੁੱਝ ਬਚਿਆ  ਹੈ ।  ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਬਿਨਾਂ ਪਾਣੀ  ਦੇ ਕਿਵੇਂ ਜੀਵੇਗਾ ?  ਖਰੀਦਿਆ ਹੋਇਆ ਪਾਣੀ ਅਤੇ  ਖਰੀਦੀ ਹੋਈ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲ  ਜੀਵਨ ਨਾ  ਤਾਂ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਔਰ ਨਾ  ਹੀ ਸੰਵਰਦਾ  ਹੈ । ਅਸੀਂ ਧਰਤੀ ਵੇਚਣ ਵੱਟਣ ਲਗੇ  ।  ਅਸੀਂ ਅਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਇਨਸੇਟਸ ਅਤੇ ਉਲਕਾ ਪਿੰਡਾਂ ਨਾਲ  ਭਰ ਦਿੱਤਾ ।  ਅਸੀਂ ਵਾਯੁਮੰਡਲ ਨੂੰ ਜਹਰੀਲੀ ਗੈਸ ਨਾਲ  ਭਰ ਦਿੱਤਾ ।  ਅਸੀਂ ਅੱਗ ਨੂੰ ਬਿਜਲੀ  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਦਾਮ ਤੇ  ਵੇਚਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।  ਰੋਸ਼ਨੀ ਦੀ ਕੀਮਤ ਵਸੂਲੀ ।  ਅਤੇ ਹੁਣ ਪਾਣੀ ਤੇ  ਡਾਕਾ ਮਾਰਨਾ  ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।  ਮਨੁੱਖ !  ਤੂੰ ਕਿੰਨਾ ਸਤਿਆਨਾਸੀ ਹੈ ਕਿ ਤੂੰ ਪੰਜ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਧਨ ਨਾਲ  ਤੋਲਣਾ  ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।  ਤੂੰ ਬੇਹੱਦ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਸੰਪੰਨ ਹੈ ,  ਲੇਕਿਨ ਤੁਹਾਡੇ ਬੌਧਿਕ ਬਦਹਜ਼ਮੀ ਅਤੇ ਅੱਤੁਲ ਧਨ ਲਾਲਸਾ  ਨੇ ਤੈਨੂੰ ਪਾਗਲ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।  ਸੋਚ ।  ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਵੇਚਕੇ ਕੀ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਬਚਾ ਸਕੇਂਗਾ ?  ਇਹ ਕਾਰਜ ਹੋਵੇਂਗਾ ਵਰਖਾ ਪਾਣੀ  ਦੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੰਗਰਹਣ ਅਤੇ  ਉਸਦੀ  ਰਚਿਤ ਵਰਤੋ ਨਾਲ ।  ਉਹ ਵੇਖ !  ਉੱਧਰ ਕਾਲੀ ਘਟਾ ਘਿਰਨੇ ਲੱਗੀ ਹੈ ।

ਰਹਿਮਨ ਪਾਨੀ ਰਾਖੀਏ,ਬਿਨ ਪਾਨੀ ਸਭ ਸੂਨ --ਰਾਜਨ

ਮਨੁੱਖ  ਦੇ ਆਦਿਮ ਇਤਹਾਸ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ   ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਸਿਰੇ ਤਕ  ਨੰਗੇ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲ ਗਾਹੁਣ  ਵਾਲੇ ਕਿੰਨੇ ਕਾਫਿਲਿਆਂ  ,  ਕਿੰਨੇ ਲਸ਼ਕਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਡੇਰੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ  ਲਬਾਲਬ ਨਦੀਆਂ ਕਿਨਾਰੇ ਲਾਏ ਤਾਂ ਫਿਰ ਹਿਲੇ ਨਹੀਂ  ।  ਦੁਨੀਆ ਦੀਆਂ  ਮਹਾਨ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਇਹਨਨ  ਨਦੀਆਂ  ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਨਹਾ ਕੇ  ਜਾਂ ਵਜੂ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਧੰਨ ਮੰਨਦੀਆਂ  ਰਹੀਆਂ   ।  ਇਹਨਨ  ਆਦਿਮ ਕਾਫਿਲਿਆਂ  ਵਿੱਚੋਂ ਅਨੇਕ ਜਦੋਂ ਐਂਡੀਜ ,  ਐਲਪਸ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹਿੰਦੂਕੁਸ਼ ਅਤੇ ਹਿਮਾਲਾ  ਦੇ ਪਹਾੜਾਂ ਤੋਂ ਗੁਜਰੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਕਦਮ   ਉਥੇ ਹੀ ਥੰਮ ਗਏ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀ ਝਰਨਿਆਂ  ਅਤੇ  ਚਸ਼ਮਿਆਂ   ਦੇ ਕਰੀਬ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬਸਤੀਆਂ ਵਸਾ ਲਈਆਂ  ।  ਉਹ ਕਬੀਲੇ ਸਨ ਅਤੇ ਆਦਿਮ ਵੀ ਮਗਰ ਹਜਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਹੋਂਦ  ਦਾ ਮੂਲਮੰਤਰ ਜਾਣਦੇ ਸਨ  ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ  ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਪਾਣੀ ਹੈ  ,  ਜੀਵਨ ਵੀ ਉਥੇ ਹੀ ਹੈ  ।  ਪਾਣੀ  ਦੇ ਕਰੀਬ ,  ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਰਪਰਸਤੀ ਵਿੱਚ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਸਰਸਬਜ ਹੋਕੇ ਫਲਦੀਆਂ   - ਫੁਲ੍ਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ   ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਦੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਵਿੱਚ ਮੁਸ਼ਕਲ ਕਾਵਿਮਈ ਰਿਚਾਵਾਂ,  ਮੰਤਰ ਰਚਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਕ੍ਰਿਤਗਿਅਤਾ ਵੀ ਜਤਾਈ  ।  ਨਦੀਆਂ ਬਚੀਆਂ ਰਹੀਆਂ   ,  ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਸੁੱਕੇ ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪਵਿਤਰ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰ ਗਏ  ।  ਸਫਰ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ  ਤਾਂ ਪਨਘਟੋਂ ਵਿੱਚ ਗੀਤ ਗੂੰਜਣ ਲੱਗੇ  ।  ਪਿਆਰ ਦੀ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੇ ਪਾਣੀ ਭਰਨੇ  ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਅੰਗੜਾਈਯਾਂ ਲਿੱਤੀ  , ਪਨਘਟਾਂ  ਦੀ ਸ਼ੀਤਲਤਾ  ਦੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਹਾਣੀਆਂ ਜਵਾਨ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ  ਰਹੀਆਂ    ।  ਉਹ ਕਿੱਸੇ ਫਿਰ ਗੀਤ ਬਣਕੇ ਅਗਲੀਆਂ  ਪੀੜੀਆਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਦਰਦ ਨਾਲ  ਭਿਉਂਦੀਆਂ  ਰਹੇ ਤਾਂ ਕਦੇ ਰੁਮਾਂਸ  ਦੇ ਰੁਮਾਂਚ ਨਾਲ  ਗੁਦਗੁਦਾਉਂਦੇ  ਰਹੇ  ।  ਉਦੋਂ  ਪਨਘਟ ਤੇ ਮਿੱਠੀਆਂ   ਛੇੜਖਾਨੀਆਂ ਹੋਇਆ ਕਰਦੀਆਂ  ਸਨ  । ਇਸ ਮਾਹੌਲ ਤੇ ਜਦੋਂ ‘‘ਮੋਹੇ ਪਨਘਟ ਪੇ ਨੰਦਲਾਲ ਛੇੜ ਗਇਓ  ਨੀ’’ ਵਰਗੇ  ਗੀਤ ਆਏ  ਤਾਂ ਪਨਘਟ ਜਿਵੇਂ ਹੋਰ ਵੀ ਰੁਮਾਨੀ ਹੋ ਗਏ  ।
ਲੇਕਿਨ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਸਫਰ ਹੁਣ ਨਾਜਕ ਮੁਕਾਮ ਤੇ ਪਹੁੰਚ  ਗਿਆ ਹੈ  ।  ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜੋ ਰੁਮਾਨੀ ਸੰਸਾਰ ਜੋ  ਬੀਤੀਆਂ    ਸਦੀਆਂ  ਵਿੱਚ ਰਚਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਉਹ ਖੰਡ - ਖੰਡ ਹੋਕੇ ਬਿਖਰ ਗਿਆ ਹੈ  ।  ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਗੂੰਜ  ਦੇ ਬਦਲੇ ਲੱਚਰ ਗਾਲਾਂ ਦਾ ਰੌਲਾ ਹੈ  ।  ਪਾਣੀ ਭਰਨ  ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ ਝਗੜੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ   ।  ਪਹਾੜ ਉੱਤੋਂ ਚਾਹੇ ਕਿੰਨੇ ਸਖ਼ਤ ਅਤੇ  ਰੁਖੇ ਕਿਉਂ ਨਾ  ਲੱਗਦੇ ਰਹੇ ਹੋਣ ਲੇਕਿਨ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਪਾਣੀ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਕੋਲ ਰਿਹਾ ਹੈ  ।  ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਉਹ ਨੰਗ - ਮੁਨੰਗੇ   ਕਾਲੇ ਕਲੂਟੇ ਪਹਾੜ ਵੀ , ਜੋ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਤੇ ਦਰਖਤ ਤਾਂ ਦੂਰ ਨਰਮ  ਘਾਹ ਨੂੰ ਵੀ ਜੜਾਂ  ਜਮਾਣ ਦੀ ਇਜਾਜਤ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ ,  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਅੰਦਰ ਵੀ ਪਾਣੀ  ਦੇ ਅਣਗਿਣਤ ਸੋਮੇ  ਛਲਛਲਾਉਂਦੇ  ਰਹੇ ਹਨ  ।  ਹਜਾਰਾਂ- ਹਜਾਰ ਝਰਨਿਆਂ  , ਚਸ਼ਮਿਆਂ  ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਨਾਲ  ਗੂੰਜਣ  ਵਾਲਾ ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਜਮੁਨਾ ਦਾ ਇਹ ਪੇਕਾ ਵੀ ਪਾਣੀ ਅਣਹੋਂਦ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕਲਹ ਤੋਂ ਅਛੂਤਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ  ।  ਪਹਾੜੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਲੜਾਈ - ਝਗੜਿਆਂ   ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀਮਈ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ , ਹੁਣ  ਪਾਣੀ  ਦੇ ਸੰਕਟ ਕਾਰਨ  ਇਸਦਾ ਮਿਜਾਜ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਹੈ  ।  ਸੰਜਮ ਟੁੱਟ ਰਿਹਾ ਹੈ  , ਲੋਕ ਚਿੜਚਿੜੇ ਅਤੇ  ਪਰਲੇ ਦਰਜੇ  ਦੇ ਸਵਾਰਥੀ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ  ।  ਓਥੇ ਵੀ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸਿਰ ਪਾੜ  ਰਹੇ ਹਨ   ।  ਗਾਲੀ -ਗਲੌਚ  ਦੇ ਸ਼ੋਰ ਵਿੱਚ ਲੱਗਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਤੁਸੀ ਉਸ ਪਹਾੜ ਵਿੱਚ ਹੋ ਜਿਸਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਲਮਾਣਸੀ ਦਾ ਕਾਇਲ ਸੱਤ ਸੰਮਦਰ ਪਾਰ ਤੋਂ ਆਇਆ ਅੰਗ੍ਰੇਜ ਏਟਕਿੰਸ਼ਨ ਵੀ ਰਿਹਾ , ਜਿਸਨੇ  19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਆਪਣੇ ‘‘ਏਟਕਿਸ਼ਨ ਗਜੇਟਿਅਰ’’ ਵਿੱਚ ਇਥੋਂ  ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੱਜਣਤਾ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਵਿੱਚ ਕਸੀਦੇ ਪੜ੍ਹੇ  ਸਨ  ।
ਲੱਗਭੱਗ 170 ਸਾਲ ਦੀ ਲੰਮੀ ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪਾਉੜੀ ਲਈ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਮੌਕਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ - ਇੱਕ ਬੂੰਦ ਪਾਣੀ ਲਈ ਤਰਸਣਾ  ਪਿਆ ।  ਇਹ ਸਚਮੁੱਚ ਇੱਕ ਕਠੋਰ ਅਤੇ ਔਖਾ ਸਾਲ ਰਿਹਾ ਜਦੋਂ ਪਾਉੜੀ  ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਲਈ ਜਗਰਾਤੇ ਝਾਗਣੇ ਪਏ   ।  ਗੱਲ ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ  ਤਾਂ ਗਨੀਮਤ ਸੀ  ।  ਪਾਣੀ ਲਈ ਓਥੇ ਝਗੜੇ ਵੀ ਹੋਏ , ਸਿਰ  ਵੀ ਪਾਟੇ  ।ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਫੁੱਟਿਆ ਤਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਤੇ ਵੀ।ਨਗਰ ਪਾਲਿਕਾ  ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪਾਣੀ ਵੰਡਣ ਵਾਲੇ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਅਫਸਰ ਤੱਕ ਠੁਕੇ ।
ਬਦਰੀਨਾਥ  ਦੇ ਰਸਤੇ ਤੇ ਇੱਕ ਕਸਬਾ ਹੈ ਗੌਚਰ  ।  19 ਵੀਂ  ਸਦੀ  ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਦੋ -ਚਾਰ ਘਰਾਂ ਦੀ ਇਸ ਚੱਟੀ ਵਿੱਚ ਬਦਰੀਨਾਥ  ਦੇ ਪਾਂਧੀ ਆਪਣੀ ਥਕਾਵਟ ਲਾਹੁੰਦੇ ਸਨ  ।  25 - 30 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਇਹ ਛੋਟੀ ਸੀ ਬਸਤੀ ਹੋਇਆ ਕਰਦੀ ਸੀ  ।  ਦੂਰ - ਦੂਰ ਤੱਕ ਫੈਲੇ ਪੱਧਰ ਖੇਤ ਇਸਨੂੰ ਸੁੰਦਰ ਵੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵਸਣ  ਲਈ ਇੱਕ ਮਾਕੂਲ  ਜਗ੍ਹਾ ਵੀ । ਇਸਲਈ ਹਾਲ  ਦੇ ਸਾਲਾਂ  ਵਿੱਚ ਗੌਚਰ ਵਿੱਚ ਆਬਾਦੀ ਵਧੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਖਪਤ ਵੀ ਵਧੀ ਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸੋਮੇ  ਇੱਕ - ਇੱਕ ਕਰ ਸੁੱਕਦੇ  ਰਹੇ  ।  ਹੁਣ ਹਰ ਸਾਲ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਲਈ ਜੂਝਣਾ ,  ਭਿੜਣਾ ਗੌਚਰ  ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ  ਚੁਕਾ ਹੈ  ।  ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਗਰਮੀਆਂ ਗੌਚਰ ਤੇ ਵੀ ਭਾਰੀ ਗੁਜਰੀਆਂ  । ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇਹ ਤਸਵੀਰ ਸਿਰਫ ਇਹਨਾਂ  ਦੋ ਕਸਬਿਆਂ ਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ  ।  ਰਾਜ  ਦੇ ਦੋ ਦਰਜਨ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਕਸਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਹਾਹਾਕਾਰ ਮਚਿਆ । ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸਿਰ ਪਾਟੇ    ,  ਲੜਾਈ ,  ਝਗੜੇ ,ਧਰਨੇ  , ਮੁਜ਼ਾਹਰੇ  ਅਤੇ ਅਫਸਰਾਂ ਦੇ  ਘਿਰਾਉ ਵਰਗੇ ਵਾਕੇ  ਆਮ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ  ।  ਤੇ ਤਸਵੀਰ ਇਸ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਭਿਆਨਕ ਅਤੇ  ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹੈ  ।  ਉਤਰਾਖੰਡ ਦੀਆਂ ਇੱਕ ਤਿਹਾਈ ਬਸਤੀਆਂ ਪਾਣੀ ਸੰਕਟ ਨਾਲ  ਗਰਸਤ ਹਨ  ।  ਹਜਾਰ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਬਿਲਕੁੱਲ ਸੁੱਕ ਗਿਆ ਹੈ  ।  ਲੱਗਭੱਗ ਸੱਤ ਹਜਾਰ ਪਿੰਡ ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਸ੍ਰੋਤਾਂ  ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਅੱਧੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 70 ਫੀਸਦੀ ਤੱਕ ਘੱਟ  ਗਿਆ ਹੈ  ।  ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਪਿੰਡ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ  ਦੇ ਸ਼ਰੋਤ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਘੱਟ ਨਾ  ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ ।  ਆਪਣੇ ਵੇਗ ਅਤੇ  ਗਰਜ ਨਾਲ  ਡਰਾਣ ਵਾਲੀ ਗੰਗਾ ਇੰਨੀ ਦੁਬਲੀ - ਪਤਲੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਤਰਸ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਦਮੀ ਨੇ ਇੱਕ ਭਰੀ - ਪੂਰੀ ਨਦੀ ਦੀ ਕੀ ਹਾਲਤ  ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ  ।  ਇਹੀ ਹਾਲ ਅਲਕਨੰਦਾ ਵਰਗੀ ਪਾਣੀ ਨਾਲ  ਲਬਾਲਬ ਧੀਰ ਗੰਭੀਰ  ਨਦੀ ਦਾ ਵੀ ਹੈ।ਗੰਗਾ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਘੱਟ ਹੋਣ ਨਾਲ  ਦਸ ਹਜਾਰ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦੀ ਲਾਗਤ ਅਤੇ ਇੱਕ ਲੱਖ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਉਜਾੜ ਕੇ  ਬਣਿਆ  ਟੀਹਰੀ ਡੈਮ   ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਦਮ ਤੋਡ਼ਨ ਲੱਗਾ ਹੈ । ਵਣਾਂ ਨਾਲ ਪਲਦੀਆਂ  ਨਦੀਆਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਗਲੇਸੀਅਰਾਂ  ਤੋ   ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਾਣੀ ਤੇਜੀ ਨਾਲ  ਘੱਟ ਰਿਹਾ ਹੈ  ।  ਪਨਬਿਜਲੀ ਪਰਯੋਜਨਾਵਾਂ ਦੇ ਬੂਤੇ ਆਪਣੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਫ਼ਨਾ ਖਤਰੇ ਵਿੱਚ ਹੈ  ।
ਜੇਕਰ ਪਾਣੀ  ਦੇ ਸ੍ਰੋਤਾਂ   ਦੇ ਸੁੱਕਣ ਦੀ ਰਫਤਾਰ ਇਹੀ ਰਹੀ ਤਾਂ ਵੀ ਅਗਲੇ ਦਸ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹਾੜ  ਦੇ ਅੱਸੀ ਫੀਸਦੀ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਲਈ ਤਰਾਹ - ਤਰਾਹ ਮਚੀ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ  ਇਹਨਾਂ ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਪਹੁੰਚਾਣ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ  ਦੇ ਮੁੜ੍ਹਕੇ ਛੁੱਟ ਜਾਣਗੇ  । ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਦੰਗਿਆਂ  ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਬਣ ਜਾਣਗੇ  ।  ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ  ਸ਼ਹਿਰੀ ਆਬਾਦੀ ਲਈ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਲਈ  ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਤਮ ਸੰਸਾਧਨ ਝੋਂਕਣੇ  ਪੈਣਗੇ । ਨਦੀਆਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹੱਦ ਤੱਕ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ । ਜੰਗਲਾਂ  ਦੀਆਂ ਪਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਨਦੀਆਂ  ਸੁੱਕ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ।

ਸਨ 1970  ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਮਾਂ ਬਦਲਨ ਲੱਗਾ ਸੀ । ਜੋ ਕੁਦਰਤ ਹਿਮਾਲਾ  ਦੇ ਇਸ ਪਹਾੜਾਂ ਤੇ ਦਿਆਲੂ ਸੀ , ਸਾਡੇ ਲਾਲਚਾਂ ਅਤੇ  ਲੁਟੇਰੇ ਮਨੁੱਖੀ  ਗਰੋਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਦੀ ਸਤਾਈ ਉਹ ਰੁੱਸਣ  ਲੱਗੀ ਸੀ  । ਹਰ ਸਮਾਂ ਛਲਛਲਾਦੀਆਂ  ਰਹਿਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜਲਧਾਰਾਵਾਂ ਚੁਪਕੇ ਚੁਪਕੇ ਦਮ ਤੋਡ਼ ਰਹੀਆਂ ਸਨ  । ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਸਾਡੀ ਪਿਆਸ  ਦੇ ਇਹ ਸਾਥੀ ਬੀਮਾਰ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਕਾਰਨ ਕਮਜੋਰ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ  ।ਪਰ ਅਸੀਂ  ਕਦੇ ਸਮਝ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕੇ  ਕਿ ਸਾਡਾ ਸਭ ਤੋਂ ਕਰੀਬੀ ਦੋਸਤ ਅਤੇ  ਪਹਾੜ ਦੀ ਜੀਵਨ ਰੇਖਾ ਬੀਮਾਰ ਹੈ  ।  ਅਸੀ ਇੱਕ ਸਰੋਤ    ਦੇ ਸੁੱਕ ਜਾਣ ਤੇ ਦੂਜੇ ਸ਼ਰੋਤ ਤੱਕ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ  ।  ਪਰ  ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲਾ ਕਿਉਂ ਰੁੱਸ ਕੇ  ਗਾਇਬ ਹੋ ਗਿਆ  , ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਕਦੇ ਪਤਾ ਹੀ  ਨਾ  ਚੱਲਿਆ  ।  ਸੱਤਵੇਂ - ਅਠਵੇਂ ਦਹਾਕੇ  ਤੱਕ ਪਾਣੀ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਦੂਰ ਭੱਜਣ ਲੱਗਾ ਸੀ  ।  ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦੇ ਇਸ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਬਹੂਆਂ  ਦਾ ਦੁੱਖ ਹੁਣ ਲੋਕਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬੋਲਣ ਲੱਗਾ ਸੀ  ।  ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਚਪਨ ਦਾ ਉਹ ਸਮਾਂ ਯਾਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮਾਂ ਪਾਣੀ ਲੈ ਕੇ ਪਰਤਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਥਕਾਵਟ   ਸਾਫ਼ - ਸਾਫ਼ ਬੋਲ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ  । ਲਗਾਤਾਰ ਦੂਰ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਪਾਣੀ  ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਵਰਖਾ ਹੋਣ ਸਮੇਂ  ਉਹ ਪਤਨਾਲਿਆਂ   ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਵੱਡੇ ਬਰਤਨ ਰੱਖ ਦਿੰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ  ।  ਇਨ੍ਹਾਂ   ਦੇ ਭਰ ਜਾਣ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਤੀਲੀਆਂ , ਲੋਟੇ ਵੀ ਲੱਗੇ ਹੱਥ ਭਰ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ  ।  ਇਹਨਾਂ  ਭਾਡਿਆਂ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗਦੀਆਂ  ਮੀਂਹ ਦੀਆਂ ਕਣੀਆਂ  ਦਾ ਵੀ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ  ।  ਹਰ ਬਰਤਨ ਦਾ ਆਪਣਾ ਖਾਸ ਸੰਗੀਤ  !  ਖਾਲੀ ਭਾਂਡੇ  ਤੇ ਡਿੱਗਦੀਆਂ  ਕਣੀਆਂ ਦਾ ਸੰਗੀਤ ਅਧਭਰੇ ਬਰਤਨ ਵਾਲੀਆਂ  ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੁੰਦਾ ਸੀ  ।  ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ  ਬਰਤਨ ਭਰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਉਹ ਗਹਿਰ ਗੰਭੀਰ  ਅਵਾਜ ਵਿੱਚ ਗੂੰਜਣ ਲੱਗਦਾ ਸੀ  । ਬਰਤਨ ਨੱਕੋ ਨੱਕ  ਭਰ ਕੇ ਪਾਣੀ ਹੁਣ ਬਾਹਰ ਡੁਲ੍ਹਣ ਲੱਗਾ ਹੈ  , ਇਸਦਾ ਪਤਾ ਵੀ ਮੀਂਹ ਦਾ ਇਹੀ ਸੰਗੀਤ ਦਿੰਦਾ ਸੀ  ।  ਅਸੀ ਨੀਂਦ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਮਜਾ ਲੈਂਦੇ ਸਾਂ  ,  ਉਹ ਬਰਸਾਤਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਹ ਸੰਗੀਤ ਅੱਜ ਵੀ ਯਾਦਾਂ  ਵਿੱਚ ਗੂੰਜਦਾ ਹੈ  ।  ਕਣੀਆਂ  ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਖਾਲੀ ਅਤੇ  ਭਰੇ ਬਰਤਨ ਦਾ ਫਰਕ ਦੱਸਣ ਵਾਲਾ ਉਹ ਸੰਗੀਤ ਬੇਹੱਦ ਯਾਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ  ।
ਪਹਿਲਾਂ ਪਾਣੀ  ਦੇ ਸ਼ਰੋਤ ਗਾਇਬ ਹੋਏ ਤੇ ਹੁਣ ਅਜਿਹਾ ਵਕਤ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹੈਂਡਪੰਪ ਵੀ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚ ਹਨ ।  ਪਾਣੀ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ  ਹਰ ਸਾਲ ਧਰਤੀ ਦੀ ਕੁੱਖ ਵਿੱਚ ਹੋਰ  ਡੂੰਘੇ ਧਸਣਾ  ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ  ।  ਬਾਵਜੂਦ ਇਸ ਦੇ ਸਾਲ ਦੋ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗਲਾ ਵੀ ਸੁੱਕਣ  ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵੇਖਦੇ ਹੀ ਵੇਖਦੇ ਉਹ ਦਮ ਤੋਡ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ  ।  ਪਹਾੜਾਂ ਤੇ ਅਣਗਿਣਤ ਹੈਂਡਪੰਪਾਂ  ਦੇ ਖੰਡਰ  ਦੱਸ ਰਹੇ ਹਨ  ਕਿ ਕਦੇ ਉਥੇ ਵੀ ਪਾਣੀ ਸੀ  ।
ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਵੀ , ਕਥਾਕਾਰ ਰਸੂਲ ਹਮਜਾਤੋਵ  ਦੇ ‘‘ਮੇਰਾ ਦਾਗਿਸਤਾਨ’’  ਦੇ ਇੱਕ ਕਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਝੁਕੀ ਹੋਈ ਕਮਰ ਅਤੇ  ਝੁੱਰੜੀਦਾਰ ਚਿਹਰੇ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਬੁੱਢੀ ਹੈ ਜੋ ਪਾਣੀ ਦੀ ਉਂਮੀਦ ਵਿੱਚ ਹਰ ਰੋਜ ਕਹੀ ਨਾਲ  ਜਮੀਨ ਪੁੱਟਦੀ ਹੈ  ।  ਹਰ ਸਵੇਰੇ ਉਹ ਉਂਮੀਦ ਨਾਲ ਪੁਟਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਤਲਾਸ਼  ਦੇ ਬਾਅਦ ਨਿਰਾਸ਼ ਕਦਮਾਂ ਨਾਲ  ਪਰਤਦੀ ਹੈ  ।  ਰਸੂਲ  ਦੇ ਕਿੱਸਿਆਂ ਦੀ ਉਹ ਬੁੱਢੀ ਕਿਤੇ ਮੇਰਾ ਪਹਾੜ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਜੋ ਪਾਣੀ ਖੋਜ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸ਼ਰੋਤ ਢੂੰਢਿਆਂ ਵੀ   ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਰਿਹਾ  !  ਗੜਵਾਲ ਦੀਆਂ ਲੋਕ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪਿਆਸ ਨਾਲ  ਬੇਚੈਨ ਇੱਕ ਚਿੜੀ ਦਾ ਜਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਾਤਰ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਅਸਮਾਨ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਮੰਗਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ  ।  ਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਉਦਾਸ ਦੁਪਹਿਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਚਿੜੀ ਦੀ  ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਕਾਤਰਤਾ ਵਿਚਲਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ  ।  ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀ ਪੂਰਾ ਪਹਾੜ ਇਸ ਚਿੜੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲਨ ਵਾਲਾ ਹੈ ,  ਕੌਣ ਜਾਣਦਾ ਹੈ  ?  ਰਹੀਮ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ ਚੇਤਾ ਕਰਾ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਬਿਨਾਂ ਪਾਣੀ  ਦੇ ਸਭ ਸੁੰਨਾ ਹੈ  ।  ਅਸੀ ਇਹਨਾਂ  ਪੰਕਤੀਆਂ ਦੀ ਸੰਦਰਭ ਸਹਿਤ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ  ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਪੁਸਤਕ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਰਹਿ ਗਏ ਅਤੇ ਉੱਧਰ ਪਾਣੀ ਸਿਧਾਰ ਗਿਆ  ।
ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹਾ ਖੋਇਆ ਜੋ ਸਾਡੇ ਵਜੂਦ ਲਈ ਜਰੂਰੀ ਸੀ ।  ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ  ਸੁਭਾਵਕ ਤੌਰ  ਤੇ  ਸਾਡੇ ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ  ਕਰੀਬੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਵੀ ਸਨ  ।  ਦਰਖਤ - ਬੂਟੇ ,  ਪਸ਼ੁ - ਪੰਛੀ ਅਤੇ  ਬਰਫ ਵਰਗੀਆਂ  ਅਣਗਿਣਤ ਨੇਹਮਤਾਂ  ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਰੁਸ ਰਹੀਆਂ  ਹਨ   ।  ਹਰ ਸਾਲ ਬਰਫ ਆਉਂਦੀ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਖੁਸ਼ਕੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਂਚਲ ਵਿੱਚ ਸਮੇਟ ਲੈਂਦੀ ਹੈ  ।  ਝਕ ਸਫੇਦ ਵਾਲਾਂ ਵਾਲੀ ਇਹ ਬਰਫ ਕਿਸੇ ਬੁਜੁਰਗ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਦੇ ਪੋਲੀ  ਤੇ  ਕਦੇ ਸਖ਼ਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਆਉਂਦੀ ਤੇ ਮਹੀਨੀਆਂ ਤੱਕ ਖੇਤ , ਖਲਿਹਾਨ ਅਤੇ  ਆਂਗਨ   ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ  ਭਿਉਂਦੀ  ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ  ।  ਲੱਖ ਹਟਾਣ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਵੀ ਜੰਮੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ  ।  ਹੁਣ ਉਹੀ ਬਰਫ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਿਲਮੀ ਨਾਇਕਾਵਾਂ  ਦੇ ਨਾਜ - ਨਖਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ  ਦੇ ਅੰਦਾਜ ਵਿੱਚ ਡਿਊਟੀ ਵਜਾ ਕੇ ਗਾਇਬ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ  ।  ਅਸੀਂ ਮਿਰਗ  ਦੇ ਕਰੀਬੀ ਭਰਾਵਾਂ - ਸੰਬੰਧੀਆਂ  ਘੁਰੜ , ਕਾਖੜ ਵਰਗੇ  ਮਾਸੂਮ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਜੰਗਲ ਖੌਹ ਲਏ ਹਨ   ।  ਰੰਗ - ਬਿਰੰਗੀਆਂ  ਨਾਜਕ ਚਿੜੀਆਂ  ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਗੀਤ ਗਾਣਿਆਂ  ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਖੌਹ ਲਈ  ।  ਆਪਣੇ ਸਭ ਤੋਂ ਕਰੀਬੀ ਬੁਜੁਰਗਾਂ  ਪਿੱਪਲ  ,  ਬੋਹੜ ਅਤੇ  ਨਿੰਮ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਆਊਟ ਡੇਟੇਡ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ  ਦਰਵਾਜਾ ਵਿਖਾ ਦਿੱਤਾ  ।  ਸੀਤਲ ਹਵਾ ਅਤੇ  ਬਰਫ ਵਰਗਾ  ਠੰਡਾ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਬਾਂਜ ਵਰਗੇ  ਸਭ ਤੋਂ ਅਨਮੋਲ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਚੰਗੀ ਕਵਾਲਿਟੀ  ਦੇ ਕੋਇਲੇ ਲਈ ਲਾਲਚ ਦੀ ਭੱਠੀ  ਵਿੱਚ ਝੋਕ ਦਿੱਤਾ  ।  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅਨੋਖੀਆਂ ਅਤੇ  ਅਨਮੋਲ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਨ  ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਹਜਾਰਾਂ - ਹਜਾਰ ਸਾਲ ਖਪਾ ਦਿੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ  ਮਿਟਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਸਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲਗਾਈ  ।  ਸਾਡੀਆਂ  ਇਹਨਾਂ  ਬੇਰਹਿਮੀਆਂ ਅਤੇ  ਆਤਮਘਾਤੀ ਹਰਕਤਾਂ ਤੇ ਕੁਦਰਤ ਭਲਾ ਕਿਉਂ ਖਫਾ ਨਾ  ਹੋਵੇ  ।  ਉਸਦੇ ਦੰਡ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹਵਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ  ।

ਮਾਂ ਮੇਰੀ ਨੇ ਵਰ ਟੋਲਿਆ-ਰੂਸੀ ਲੋਕ ਗੀਤ

ਮਾਂ ਮੇਰੀ ਨੇ ਵਰ ਟੋਲਿਆ

ਪਰ ਉਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਾਇਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ

ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਮਤ ਵਿਆਹ , ਨੀ ਮਾਏ ਮੇਰੀਏ !

ਮਾਂ ਮੇਰੀ ਨੇ ਵਰ ਟੋਲਿਆ

ਪਰ ਉਹ ਰਹਿੰਦਾ ਸਦਾ ਬੀਮਾਰ ਸੀ

ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਮਤ ਵਿਆਹ , ਨੀ ਮਾਏ ਮੇਰੀਏ !

ਮਾਂ ਮੇਰੀ ਨੇ ਵਰ ਟੋਲਿਆ

ਪਰ ਉਹ ਤਾਂ ਵਾਂਗ ਹਵਾ ਦੇ ਟਿਕਦਾ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ

ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਮਤ ਵਿਆਹ , ਨੀ ਮਾਏ ਮੇਰੀਏ !

ਮਾਂ ਮੇਰੀ ਨੇ ਵਰ ਟੋਲਿਆ

ਪਰ ਉਹ ਮਰਿਆ ਨਾ ਜਿਉਂਦਾ ਸੀ

ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਮਤ ਵਿਆਹ , ਨੀ ਮਾਏ ਮੇਰੀਏ !

ਮਾਂ ਮੇਰੀ ਨੇ ਵਰ ਟੋਲਿਆ

ਪਰ ਉਹ ਨਿਤ ਦਾ ਸਰਾਬੀ ਸੀ

ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਮਤ ਵਿਆਹ , ਨੀ ਮਾਏ ਮੇਰੀਏ !

ਮਾਂ ਮੇਰੀ ਨੇ ਵਰ ਟੋਲਿਆ

ਪਰ ਉਹ ਬਹੁਤਾ ਹੀ ਮਧਰਾ ਸੀ

ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਮਤ ਵਿਆਹ , ਨੀ ਮਾਏ ਮੇਰੀਏ ! !

ਮਾਂ ਮੇਰੀ ਨੇ ਵਰ ਟੋਲਿਆ

ਉਹ ਬੜਾ ਹੀ ਰੰਗੀਲਾ ਸੀ

ਪਰ ਉਹ ਨਾ ਸੀ ਤਿਆਰ ਮਾਏ ਮੇਰੀਏ !

Martyr as Bridegroom: A Folk Representation of Bhagat Singh

Martyr as Bridegroom:

A Folk Representation of Bhagat Singh

By Ishwar Dayal Gaur (Delhi: Anthem Press, 2008)

Reviewed by Yogesh Snehi

Bhagat Singh and his tirade against British imperialism has largely been studied and analysed either through nationalist, Marxist and revolutionary perspectives, or through terrorist and communitarian perspectives. These perspectives have until recently been dominantly elitist and give little space to popular representation of history. The book under review is an attempt to construct the image of Bhagat Singh from the perspective of the people. The study attempts to ‘explain him and his revolutionary career from the viewpoint of popular literary and cultural traditions of Punjab; how the Punjabi people, the carriers of these traditions, look upon him’ as a bridegroom (p.xiv). It is also an attempt to enlarge the debate on ‘representations’ in Indian historiography.

Gaur has divided the book into six chapters. He tends to theorise the various trends in historiography and literary traditions of India and emphasises that while political and state boundaries are different from the boundaries of cultural heritage, legacies both sectarian and nationalist are also too narrow to accommodate folk heroes of Indian subcontinent. He situates his argument in the context of historically evolved Punjabi ethos of non-conformism, non-sectarianism and counter-hegemony, which have been crucial to an understanding of the history of Punjab. These folk representations testify that during the struggle against British imperialism, the general people of India were not passive and dormant participants. ‘They were an active social force who responded enthusiastically and culturally to their martyrs, their struggles and their martyrdoms.’ (p.9)

The author tries to locate the trajectory of ‘a Punjabi martyr’ and their martyrdom in tradition and history through various narratives of ‘Sikh’ martyr Guru Arjan Dev, ‘outlaw’ martyr Dulla Bhatti, ‘lover’ martyr- Hir-Ranjha, Sassi-Punnun and Sohni-Mahiwal, ‘patriot’ martyrs like Bhagat Singh and others. Bhagat Singh is understood as a human being imbued with emotions and sentiments, a social liberal crusader against caste through a network of alliances’, a prolific writer and an organic intellectual who through his art of rhetoric and metaphor uses various simile, metaphor and legends from Indian history, an actor who unfolds various hues of his personality and as a prisoner committed to intellectual growth and political rights of prisoners in colonial India. Thus Bhagat Singh emerged a hero even before his death and descended deep into the minds and hearts of the people of Punjab.

The most significant treatment of Bhagat Singh is the popular depiction of his martyrdom. These folk representations provide an alternative discourse for understanding the literary and cultural context of the ‘month of martyrdom’ when Bhagat Singh was executed. Gaur probes the writings of Kalidasa, Guru Nanak, Bulleh Shah and others, and locates the advent of spring season with social change, playing of Holi with self-sacrifice and eagerness to meet his fiancée, death. Folk songs, especially the genres of ghori, marhi and qissa, and their themes of love and eroticism, of heroic and chivalric activities and of sacrifice and martyrdom are instrumental in the evolution of death-bridegroom or marriage-martyrdom motifs in the historical trajectory of Punjab. The image of virgin-martyr Bhagat Singh, narrated in the folk genre of qissa, is more revealing and multifaceted than the nationalist and Marxist narrations. Folk culture reinvents the virgin-martyr and weds him to death.

Dialogical narration is a peculiar characteristic of Qissa Bhagat Singh. The range emotions, sentiments and the inanimate objects which are used as metaphors in qissa are essential to situate the history of emotions. Bhagat Singh di Marhi is an elegy written on the aspirations for freedom by Bhagat Singh who for their realisation wedded death and devalued the significance of the death penalty. Thus, Bhagat Singh belongs to the Punjabi space which resonates with the legends of the virgin-martyrs or martyr-bridegrooms like Salar Masud Ghazi, Haqiqat Rai, Ajit Singh, Jhujhar Singh, Zorawar Singh and Fateh Singh. His ancestors are ‘virgin’ martyrs and therefore he is well grounded in the history and culture of Punjab and is assigned vernacular sensitivity and specificity through cultural idioms, customs and traditions. This work is of immense significance for general reader and those interested in alternative discourse in Indian history.