ਸੰਗੀਤ , ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਸਿਨੇਮੇ ਨਾਲ ਗਹਿਰਾ ਮੋਹ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਮੈਨੂੰ ਜਿਗਿਆਸਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਮੈਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਤਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਲਈ ਉਧਾਰ ਲੈ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਵੇਖ ਸਕਦਾ ਹਾਂ .
ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਗਈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨੋਟਬੁਕ ਨੂੰ ਪਲਟਦੇ ਹੋਏ ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਉਮਰ ਖਯਾਮ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਰੁਬਾਈਆਂ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਨੁਵਾਦ ਤੇ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਕੁੱਝ ਇਵੇਂ ਬਣਦਾ ਹੈ -
ਓ ਮੇਰੀ ਮਹਿਬੂਬ ਭਰ ਪਿਆਲਾ ਇੱਕ ਜਾਮ ਪਿਲਾ ਦੇ
ਜੋ ਬੀਤੇ ਦਾ ਅਫਸੋਸ ਤੇ ਭਲਕ ਦਾ ਡਰ ਮਿਟਾ ਦੇ
ਹਰੇ ਭਰੇ ਇੱਕ ਰੁੱਖ ਦੀ ਛਾਵੇਂ ਰੋਟੀ ਦਾ ਟੁੱਕਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ
ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਬੋਤਲ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ
ਅਤੇ ਇਸ ਵੀਰਾਨੇ ਵਿੱਚ ਤੂੰ ਵੀ ਬੈਠੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ
ਗਾਉਂਦੀ ਹੋਈ ਵੀਰਾਨੇ ਨੂੰ ਜੰਨਤ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੋਈ
ਪਹਿਲੀ ਨਜ਼ਰ ਇਹ ਰੁਬਾਈਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ਅਜੀਬ ਲੱਗਦਾ ਹੈ . ਕੀ ਇਹ ਉਹੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਘੋਰ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਸਨ ? ਅਜਿਹੇ ਆਵੇਗੋਂ ਤੋਂ ਕੋਹਾਂ ਦੂਰ , ਜੋ ਦਲੀਲ਼ ਦੀ ਕਸੌਟੀ ਤੇ ਖਰੇ ਨਹੀਂ ਉਤਰਦੇ . ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰੇ ਬਿੰਬ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਊਰਜਾਵਾਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਗਰਿਮਾਮਈ ਜਵਾਨ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ . ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਿਖਣ ਸ਼ੈਲੀ , ਸਮਝ ਅਤੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸੀ . ਇਸ ਵਿੱਚ ਯੁਵਕਾਂ ਵਾਲੀ ਹਮਲਾਵਰਤਾ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਮਗਰ ਇੱਕ ਜਾਬਤੇ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ . ਇਸ ਲਈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨੋਟਬੁਕ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਰੂਬਾਈਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣਾ ਕੁੱਝ ਅਜੀਬ ਜਿਹਾ ਲੱਗਿਆ .
ਭਲੇ ਹੀ ਦੋਨਾਂ ਰੁਬਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਮੇਲ ਬੈਠਦਾ ਨਾ ਲੱਗਦਾ ਹੋਵੇ ਲੇਕਿਨ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਗਹਿਰਾ ਹਿਤ ਝਲਕਦਾ ਹੈ - ਜੋ ਮਿਟਾ ਦੇਵੇ ਬੀਤੇ ਦਾ ਅਫਸੋਸ ਅਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕੱਲ ਦਾ ਡਰ . ਵਰਤਮਾਨ ਹੀ ਸਭ ਕੁੱਝ ਹੈ ਇਸ ਅਹਿਸਾਸ ਨੂੰ ਦਰਖਤ ਦੀ ਛਾਂ ,ਪਿਆਲਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਦੇ ਸਾਥ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੋਰ ਗਹਿਰਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ . ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਦੀਆਂ ਕੋਮਲ ਭਾਵਨਾਵਾਂ . . ਅਜਿਹਾ ਘੱਟ ਹੀ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੇਮ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਵਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਲਝੇ ਹੋਣ . ਇਸਦੀ ਇੱਕ ਹਲਕੀ ਜੇਹੀ ਝਲਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੁਖਦੇਵ ਨੂੰ ਲਿਖੇ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਭਾਵੀ ਖਿੱਚ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸਤੋਂ ਉਹ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪਲਟਦੇ ਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮੁਕਰਦੇ ਨਹੀਂ .
ਯਥਾਰਥ ਵਿੱਚ ਜੀਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕਲਪਨਾਵਾਂ ਮੈਨੂੰ ਆਲੰਕਾਰਿਕ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ . ਫ਼ਾਂਸੀ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਘੰਟੇ ਪਹਿਲਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਡੁੱਬ ਕੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ .
ਕੋਈ ਦਮ ਕਾ ਮਹਿਮਾਨ ਹੂੰ ਅਹਲੇ ਮਹਿਫਲ
ਚਰਾਗ - ਏ - ਸਹਰ ਹੂੰ ਬੁਝਨਾ ਚਾਹਤਾ ਹੂੰ
ਮੇਰੀ ਹਵਾ ਮੇਂ ਰਹੇਗੀ ਖਿਆਲ ਕੀ ਬਿਜਲੀ
ਯਹ ਮੁਸ਼ਤ - ਏ - ਖਾਕ ਹੈ ਫਾਨੀ , ਰਹੇ ਨਾ ਰਹੇ
ਜੇਕਰ ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਤਮਮੁਗਧਤਾ ਦਾ ਭਾਵ ਸਪੱਸ਼ਟ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ . ਬਾਕੀ ਜਗ੍ਹਾਵਾਂ ਪਰ ਉਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ , ‘‘ਮੈਂ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਮਹਤਵ ਅਕਾਂਖਿਆਵਾਂ, ਉਮੀਦਾਂ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਖਿੱਚ ਕੁੱਟ - ਕੁੱਟ ਕੇ ਭਰੀ ਹੈ . ਲੇਕਿਨ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਣ ਤੇ ਮੈਂ ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ . ’’ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਵੱਸੀ ਆਪਣੀ ਛਵੀ ਦੀ ਛਿਣ ਭੰਗਰਤਾ ਤੋਂ ਵੀ ਉਹ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਕਿਫ ਦਿਖਦੇ ਹਨ . ਦੂਸਰਾ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜਿਸ਼ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਆਰੋਪੀਆਂ ਨੂੰ ਪੱਤਰ ਲਿਖਦੇ ਹੋਏ ਭਗਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ , ‘‘ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਭਾਰਤੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ . . ਅੱਜ ਲੋਕ ਮੇਰੀਆਂ ਕਮਜੋਰੀਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ . ’’
ਭਗਤ ਸਿੰਘ 23 ਸਾਲ ਦੇ ਹੀ ਸਨ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਿਡਰ ਹੋ ਕੇ ਫ਼ਾਂਸੀ ਦੇ ਤਖਤੇ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਗਏ . ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਇੱਕ ਪਲ ਲਈ ਵੀ ਮੌਤ ਦਾ ਡਰ ਜਾਂ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮੋਹ ਨਹੀਂ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ . ਆਖਰੀ ਵਕਤ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਕੁੱਝ - ਕੁੱਝ ਪਰੀਖਿਆ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵਰਗਾ ਰਿਹਾ . ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਮੌਜੂਦ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਮਾਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਗੁਜ਼ਰਦਾ ਸੀ . ਇਹ ਹੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਅਤੇ ਕਸ਼ਟਕਾਰੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਦੇ ਬਾਅਦ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਸੀ . ਉਹ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਤੋਂ ਢੇਰਾਂ ਨੋਟਸ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰੁਚੀਆਂ ਦੀ ਵਿਵਿਧਤਾ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ . ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਏ ਆਪਣੇ ਆਖਰੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੱਤਰ ਲਿਖਣੇ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਸੀ . ਕਾਮਰੇਡ ਸਾਥੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝਣਾ ਜਰੂਰੀ ਸੀ ਕਿ ਕਿਉਂ ਰਾਜਗੁਰੂ , ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਮੌਤ ਦਾ ਵਿਕਲਪ ਚੁਣਨਾ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਠੀਕ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ਬਾਕੀ ਆਰੋਪੀ ਸਾਥੀਆਂ ਦਾ ਜਿੰਦਾ ਰਹਿਕੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਾ . ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਾਫੀ ਦੇਣ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ ਸੀ . ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਇਹ ਪਤਾ ਚਲਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਬਹੁਤ ਨਰਾਜ ਹੋਏ . ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਪੁੱਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਇਸ ਸੁਭਾਵਕ ਕਮਜੋਰੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਵੀ ਕੀਤਾ . ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਲਿਖੇ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੰਗ ਦੀ ਕਿ ਰਾਜਗੁਰੂ , ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਯੁੱਧਬੰਦੀਆਂ ਵਰਗਾ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਸਧਾਰਣ ਅਪਰਾਧੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫ਼ਾਂਸੀ ਦੇਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਉੜਾਇਆ ਜਾਵੇ .
ਗ਼ੈਰ-ਮਾਮੂਲੀ ਸਾਹਸ , ਬੇਹੱਦ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦ ਅਤੇ ਜਵਾਨ ਜੋਸ਼ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਰਦ - ਗਿਰਦ ਘੁੰਮਦੀਆਂ ਹਨ . ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਫ਼ਾਂਸੀ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਲੈਨਿਨ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਸਨ . ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਾਂਸੀ ਦੇ ਫੰਦੇ ਤੱਕ ਚਲਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਬੋਲੇ , ‘‘ਜਰਾ ਰੁਕੋ . . ਇੱਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਦੂਜੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ’’
ਇਹਨਾਂ ਸੰਦਰਭਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਪੁਸ਼ਟੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਵਸ ਗਏ ਹਨ . ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀ ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇੱਕ ਆਤਮਕਥਾਤਮਕ ਨਿਬੰਧ ਦੇ ਜਰੀਏ ਮੈਂ ਉਸ ਰਾਤ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਤਿੰਨਾਂ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਸੇਂਟਰਲ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਅੰਦਰ ਫ਼ਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ . ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਨਜਦੀਕ ਸਥਿਤ ਇਨਸਾਨੀ ਬਸਤੀ ਸਾਡਾ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਇੱਛਰਾ ਸੀ . ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਚੀਜਾਂ ਸਨ - ਸੱਪਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਕੰਡਿਆਲੀਆਂ ਝਾੜੀਆਂ , ਇੱਕ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ ਅਤੇ ਰੇਲ ਦੀ ਪਟਰੀ .
ਮੈਂ 23 ਮਾਰਚ ਦੀ ਰਾਤ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ . ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਰੁਮਾਂਚ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਹੈ . ਸੰਭਾਵੀ ਫ਼ਾਂਸੀ ਦੀਆਂ ਅਫਵਾਹਾਂ ਉੱਡ ਰਹੀਆਂ ਹਨ . ਸ਼ਾਮ ਰਾਤ ਵਿੱਚ ਢਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਹੌਲੀ - ਹੌਲੀ ਹਨ੍ਹੇਰੇ ਦੀ ਚਾਦਰ ਓੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ . ਦੂਰੋਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਇਨਕਲਾਬ ਜਿੰਦਾਬਾਦ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜਾਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸੰਨਾਟੇ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ . ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਫ਼ਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਹੈ . ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅਤੇ ਸੰਕੋਚ ਭਰੀ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਛਤਾਂ ਤੇ ਖੜੇ ਲੋਕ ਵੀ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਨਾਹਰੇ ਲਗਾਉਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ . ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਵਾਜ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਕੈਦੀਆਂ ਤੱਕ ਪੁੱਜਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਇਸਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦੇ ਹਨ . ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਜੋਸ਼ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ . ਹਿੰਦੂ , ਮੁਸਲਮਾਨ , ਸਿੱਖ ਇੱਕ ਅਵਾਜ ਵਿੱਚ ਨਾਹਰੇ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਰਾਤ ਦੀ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਕਈ ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਿਖਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ . ਦੋਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਏਕਤਾ ਦੀ ਇਹ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਦੇਰ ਰਾਤ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ . ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਅੱਜ ਘਰ ਵਿੱਚ ਦੀਵਾ ਨਹੀਂ ਜਲਾਇਆ . ਦੂਰੋਂ ਵਿੱਖ ਰਿਹਾ ਜੇਲ੍ਹ ਦਾ ਉਜਿਆਲਾ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਟਾਪੂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ . ਲੰਮੀ ਅਤੇ ਹਨੇਰੀ ਰਾਤ ਦੀ ਕੁੱਖ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਕਹਾਣੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ .
23 ਸਾਲ ਦੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਨਾਸਤਿਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਫ਼ਾਂਸੀ ਦੇ ਫੰਦੇ ਨੂੰ ਚੁੰਮਿਆ ਸੀ . ਖੁਦੀਰਾਮ ਅਤੇ ਅਸ਼ਫਾਕਉੱਲਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫ਼ਾਂਸੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਗੀਤਾ ਜਾਂ ਕੁਰਾਨ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਲਗਾਈ ਸੀ . ਚੀਫ ਵਾਰਡਨ ਛਤਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਬੋਲਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਕਹਿਕੇ ਨਿਮਰਤਾ ਸਹਿਤ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ , ‘‘ਨਾਸਤਿਕ ਹੋਣ ਲਈ ਮੇਰੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ . ਲੇਕਿਨ ਕੋਈ ਇਹ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਹੇਗਾ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮੌਤ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਵੇਖਕੇ ਘਬਰਾ ਗਿਆ . ’’ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਾਸਤਿਕਤਾ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧਰਮਨਿਰਪੱਖ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਨਾਲ ਗਹਿਰਾ ਸੰਬੰਧ ਸੀ .
ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ 25 ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਓ ਦੀ ਪੌਣ ਵੱਡੀ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਵਗ ਰਹੀ ਸੀ . ਇਹ ਸੂਫੀ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਦਾ ਦੌਰ ਸੀ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਨਾਲ ਜਰਕੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਦੀ ਚਮਕ ਵੀ ਫਿੱਕੀ ਪੈਣ ਲੱਗੀ ਸੀ .
ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਸਾਨੂੰ 12 ਸਾਲ ਦੇ ਉਸ ਭਗਤ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਜੋ ਜੱਲਿਆਂ ਵਾਲਾ ਹਤਿਆਕਾਂਡ ਦੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਭੱਜਕੇ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅੱਪੜਿਆ ਸੀ . ਉਹ ਬੱਚਾ ਜੋ ਜੱਲਿਆਂ ਵਾਲਾ ਬਾਗ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਆਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਡਿੱਬਾ ਨਾਲ ਲਿਆਇਆ ਸੀ . ਇਸ ਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਬਾਲਾਂ ਵਾਲੀ ਕੋਮਲਤਾ , ਭਾਵੁਕਤਾ ਅਤੇ ਬੁੱਧੀ ਦੀ ਪਰਿਪੱਕਤਾ ਦੀ ਝਲਕ ਮਿਲਦੀ ਹੈ . ਕੁੱਝ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਹੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਡੀ ਏ ਵੀ ਸਕੂਲ ਛੱਡਕੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਲਹਿਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਏ . ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਗਾਂਧੀ-ਜੀ ਨੇ ਅਸਹਿਯੋਗ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ .
ਰਾਜ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਹੁਣ ਤੱਕ ਵੱਡੀ ਸੀਮਾ ਤੱਕ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇਕ ਰਿਹਾ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਹੁਣ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ , ਧਰਮਾਂ ਅਤੇ ਤੰਗ ਨਜਰੀਆਂ ਤੋਂ ਉੱਤੇ ਉੱਠਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁਕਾ ਸੀ . ਲਾਹੌਰ , ਜਲੰਧਰ , ਦਿੱਲੀ , ਇਲਾਹਾਬਾਦ , ਕਾਨਪੁਰ , ਕਲਕੱਤਾ , ਬੰਬਈ ਅਤੇ ਪੂਨਾ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਹੇ ਵਿਰੋਧ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਇੱਕ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਪਿਰੋ ਦਿੱਤਾ . ਖੇਤਰੀ ਪਹਿਚਾਣ ਦੀ ਚਮਕ ਹੁਣ ਧੁੰਦਲੀ ਪੈ ਰਹੀ ਸੀ . ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿੱਖਣ ਲਗਾ ਸੀ ਕਿ ਪੂਰਾ ਭਾਰਤ ਹੁਣ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ .
ਇਹ ਉਹ ਦੌਰ ਵੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿਤਾਬਾਂ , ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ , ਕਵਿਤਾਵਾਂ , ਸੰਗੀਤ , ਸਿਨੇਮਾ ਅਤੇ ਰੰਗ ਮੰਚ ਵਰਗੇ ਮਨ-ਪਰਚਾਵੇ ਦੇ ਕਈ ਨਵੇਂ ਮਾਧਿ ਅਮ ਉੱਭਰ ਰਹੇ ਸਨ . ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨਵੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਰੁਚੀ ਸੀ . ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅਕਸਰ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਖਾਣਾ ਦੇ ਪੈਸੇ ਬਚਾਕੇ ਸਿਨੇਮਾ ਦੇਖਣ ਲਈ ਫੁਸਲਾਉਂਦੇ ਸਨ .
ਰਾਜ ਨੂੰ ਵਿਉਂਤਬੱਧ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਆਖ਼ਿਰਕਾਰ ਆ ਗਿਆ ਸੀ . ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਤਿੱਖਾ ਟਕਰਾਓ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੇਲ - ਮਿਲਾਪ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੀ ਸੀ . ਦੂਜੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰ ਰਹੇ ਗਾਂਧੀ , ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਪਟੇਲ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚੋਂ ਆਏ ਸਨ ਜੋ ਭਗਤ ਸਿੰਘ , ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਬਟੁਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ ਵਾਲੀ ਨਾਲੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਖ ਸੀ . ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਰੋਚਕ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਜਨਸਾਧਾਰਣ ਨੇ ਕਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ , ਚਾਚਾ , ਮੌਲਾਨਾ ਜਾਂ ਸਰਦਾਰ ਵਰਗੇ ਸੰਬੋਧਨਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਪੁੱਕਾਰਿਆ .
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਦੌਰ ਗੁਜਰੇ ਲੱਗਭੱਗ ਸੌ ਸਾਲ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਮਗਰ ਜਨਮਾਨਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਛਵੀ ਅੱਜ ਵੀ ਉਵੇਂ ਦੀ ਉਵੇਂ ਹੀ ਹੈ . ਇਹ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਕਾਲਜਈ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਬਣਕੇ ਅਮਰ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਵੀ ਤੈਅ ਹੈ ਕਿ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਨਜਰੀਏ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਓ ਦੇ ਨਾਲ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪ੍ਰਾਸੰਗਿਕਤਾ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਕੜ ਨਿਤ ਨਵੇਂ ਸਾਂਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਢਲਦੀ ਰਹੇਗੀ .
( ਲੇਖਕ , ਅਧਿਆਪਕ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ - ਨਾਲ ਸੰਗੀਤ , ਗਾਇਕੀ , ਅਤੇ ਅਭਿਨੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ )
No comments:
Post a Comment