ਰਹਿਮਨ ਪਾਨੀ ਰਾਖੀਏ,ਬਿਨ ਪਾਨੀ ਸਭ ਸੂਨ --ਰਾਜਨ

ਮਨੁੱਖ  ਦੇ ਆਦਿਮ ਇਤਹਾਸ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ   ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਸਿਰੇ ਤਕ  ਨੰਗੇ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲ ਗਾਹੁਣ  ਵਾਲੇ ਕਿੰਨੇ ਕਾਫਿਲਿਆਂ  ,  ਕਿੰਨੇ ਲਸ਼ਕਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਡੇਰੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ  ਲਬਾਲਬ ਨਦੀਆਂ ਕਿਨਾਰੇ ਲਾਏ ਤਾਂ ਫਿਰ ਹਿਲੇ ਨਹੀਂ  ।  ਦੁਨੀਆ ਦੀਆਂ  ਮਹਾਨ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਇਹਨਨ  ਨਦੀਆਂ  ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਨਹਾ ਕੇ  ਜਾਂ ਵਜੂ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਧੰਨ ਮੰਨਦੀਆਂ  ਰਹੀਆਂ   ।  ਇਹਨਨ  ਆਦਿਮ ਕਾਫਿਲਿਆਂ  ਵਿੱਚੋਂ ਅਨੇਕ ਜਦੋਂ ਐਂਡੀਜ ,  ਐਲਪਸ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹਿੰਦੂਕੁਸ਼ ਅਤੇ ਹਿਮਾਲਾ  ਦੇ ਪਹਾੜਾਂ ਤੋਂ ਗੁਜਰੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਕਦਮ   ਉਥੇ ਹੀ ਥੰਮ ਗਏ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀ ਝਰਨਿਆਂ  ਅਤੇ  ਚਸ਼ਮਿਆਂ   ਦੇ ਕਰੀਬ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬਸਤੀਆਂ ਵਸਾ ਲਈਆਂ  ।  ਉਹ ਕਬੀਲੇ ਸਨ ਅਤੇ ਆਦਿਮ ਵੀ ਮਗਰ ਹਜਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਹੋਂਦ  ਦਾ ਮੂਲਮੰਤਰ ਜਾਣਦੇ ਸਨ  ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ  ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਪਾਣੀ ਹੈ  ,  ਜੀਵਨ ਵੀ ਉਥੇ ਹੀ ਹੈ  ।  ਪਾਣੀ  ਦੇ ਕਰੀਬ ,  ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਰਪਰਸਤੀ ਵਿੱਚ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਸਰਸਬਜ ਹੋਕੇ ਫਲਦੀਆਂ   - ਫੁਲ੍ਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ   ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਦੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਵਿੱਚ ਮੁਸ਼ਕਲ ਕਾਵਿਮਈ ਰਿਚਾਵਾਂ,  ਮੰਤਰ ਰਚਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਕ੍ਰਿਤਗਿਅਤਾ ਵੀ ਜਤਾਈ  ।  ਨਦੀਆਂ ਬਚੀਆਂ ਰਹੀਆਂ   ,  ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਸੁੱਕੇ ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪਵਿਤਰ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰ ਗਏ  ।  ਸਫਰ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ  ਤਾਂ ਪਨਘਟੋਂ ਵਿੱਚ ਗੀਤ ਗੂੰਜਣ ਲੱਗੇ  ।  ਪਿਆਰ ਦੀ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੇ ਪਾਣੀ ਭਰਨੇ  ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਅੰਗੜਾਈਯਾਂ ਲਿੱਤੀ  , ਪਨਘਟਾਂ  ਦੀ ਸ਼ੀਤਲਤਾ  ਦੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਹਾਣੀਆਂ ਜਵਾਨ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ  ਰਹੀਆਂ    ।  ਉਹ ਕਿੱਸੇ ਫਿਰ ਗੀਤ ਬਣਕੇ ਅਗਲੀਆਂ  ਪੀੜੀਆਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਦਰਦ ਨਾਲ  ਭਿਉਂਦੀਆਂ  ਰਹੇ ਤਾਂ ਕਦੇ ਰੁਮਾਂਸ  ਦੇ ਰੁਮਾਂਚ ਨਾਲ  ਗੁਦਗੁਦਾਉਂਦੇ  ਰਹੇ  ।  ਉਦੋਂ  ਪਨਘਟ ਤੇ ਮਿੱਠੀਆਂ   ਛੇੜਖਾਨੀਆਂ ਹੋਇਆ ਕਰਦੀਆਂ  ਸਨ  । ਇਸ ਮਾਹੌਲ ਤੇ ਜਦੋਂ ‘‘ਮੋਹੇ ਪਨਘਟ ਪੇ ਨੰਦਲਾਲ ਛੇੜ ਗਇਓ  ਨੀ’’ ਵਰਗੇ  ਗੀਤ ਆਏ  ਤਾਂ ਪਨਘਟ ਜਿਵੇਂ ਹੋਰ ਵੀ ਰੁਮਾਨੀ ਹੋ ਗਏ  ।
ਲੇਕਿਨ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਸਫਰ ਹੁਣ ਨਾਜਕ ਮੁਕਾਮ ਤੇ ਪਹੁੰਚ  ਗਿਆ ਹੈ  ।  ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜੋ ਰੁਮਾਨੀ ਸੰਸਾਰ ਜੋ  ਬੀਤੀਆਂ    ਸਦੀਆਂ  ਵਿੱਚ ਰਚਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਉਹ ਖੰਡ - ਖੰਡ ਹੋਕੇ ਬਿਖਰ ਗਿਆ ਹੈ  ।  ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਗੂੰਜ  ਦੇ ਬਦਲੇ ਲੱਚਰ ਗਾਲਾਂ ਦਾ ਰੌਲਾ ਹੈ  ।  ਪਾਣੀ ਭਰਨ  ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ ਝਗੜੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ   ।  ਪਹਾੜ ਉੱਤੋਂ ਚਾਹੇ ਕਿੰਨੇ ਸਖ਼ਤ ਅਤੇ  ਰੁਖੇ ਕਿਉਂ ਨਾ  ਲੱਗਦੇ ਰਹੇ ਹੋਣ ਲੇਕਿਨ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਪਾਣੀ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਕੋਲ ਰਿਹਾ ਹੈ  ।  ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਉਹ ਨੰਗ - ਮੁਨੰਗੇ   ਕਾਲੇ ਕਲੂਟੇ ਪਹਾੜ ਵੀ , ਜੋ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਤੇ ਦਰਖਤ ਤਾਂ ਦੂਰ ਨਰਮ  ਘਾਹ ਨੂੰ ਵੀ ਜੜਾਂ  ਜਮਾਣ ਦੀ ਇਜਾਜਤ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ ,  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਅੰਦਰ ਵੀ ਪਾਣੀ  ਦੇ ਅਣਗਿਣਤ ਸੋਮੇ  ਛਲਛਲਾਉਂਦੇ  ਰਹੇ ਹਨ  ।  ਹਜਾਰਾਂ- ਹਜਾਰ ਝਰਨਿਆਂ  , ਚਸ਼ਮਿਆਂ  ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਨਾਲ  ਗੂੰਜਣ  ਵਾਲਾ ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਜਮੁਨਾ ਦਾ ਇਹ ਪੇਕਾ ਵੀ ਪਾਣੀ ਅਣਹੋਂਦ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕਲਹ ਤੋਂ ਅਛੂਤਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ  ।  ਪਹਾੜੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਲੜਾਈ - ਝਗੜਿਆਂ   ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀਮਈ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ , ਹੁਣ  ਪਾਣੀ  ਦੇ ਸੰਕਟ ਕਾਰਨ  ਇਸਦਾ ਮਿਜਾਜ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਹੈ  ।  ਸੰਜਮ ਟੁੱਟ ਰਿਹਾ ਹੈ  , ਲੋਕ ਚਿੜਚਿੜੇ ਅਤੇ  ਪਰਲੇ ਦਰਜੇ  ਦੇ ਸਵਾਰਥੀ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ  ।  ਓਥੇ ਵੀ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸਿਰ ਪਾੜ  ਰਹੇ ਹਨ   ।  ਗਾਲੀ -ਗਲੌਚ  ਦੇ ਸ਼ੋਰ ਵਿੱਚ ਲੱਗਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਤੁਸੀ ਉਸ ਪਹਾੜ ਵਿੱਚ ਹੋ ਜਿਸਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਲਮਾਣਸੀ ਦਾ ਕਾਇਲ ਸੱਤ ਸੰਮਦਰ ਪਾਰ ਤੋਂ ਆਇਆ ਅੰਗ੍ਰੇਜ ਏਟਕਿੰਸ਼ਨ ਵੀ ਰਿਹਾ , ਜਿਸਨੇ  19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਆਪਣੇ ‘‘ਏਟਕਿਸ਼ਨ ਗਜੇਟਿਅਰ’’ ਵਿੱਚ ਇਥੋਂ  ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੱਜਣਤਾ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਵਿੱਚ ਕਸੀਦੇ ਪੜ੍ਹੇ  ਸਨ  ।
ਲੱਗਭੱਗ 170 ਸਾਲ ਦੀ ਲੰਮੀ ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪਾਉੜੀ ਲਈ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਮੌਕਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ - ਇੱਕ ਬੂੰਦ ਪਾਣੀ ਲਈ ਤਰਸਣਾ  ਪਿਆ ।  ਇਹ ਸਚਮੁੱਚ ਇੱਕ ਕਠੋਰ ਅਤੇ ਔਖਾ ਸਾਲ ਰਿਹਾ ਜਦੋਂ ਪਾਉੜੀ  ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਲਈ ਜਗਰਾਤੇ ਝਾਗਣੇ ਪਏ   ।  ਗੱਲ ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ  ਤਾਂ ਗਨੀਮਤ ਸੀ  ।  ਪਾਣੀ ਲਈ ਓਥੇ ਝਗੜੇ ਵੀ ਹੋਏ , ਸਿਰ  ਵੀ ਪਾਟੇ  ।ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਫੁੱਟਿਆ ਤਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਤੇ ਵੀ।ਨਗਰ ਪਾਲਿਕਾ  ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪਾਣੀ ਵੰਡਣ ਵਾਲੇ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਅਫਸਰ ਤੱਕ ਠੁਕੇ ।
ਬਦਰੀਨਾਥ  ਦੇ ਰਸਤੇ ਤੇ ਇੱਕ ਕਸਬਾ ਹੈ ਗੌਚਰ  ।  19 ਵੀਂ  ਸਦੀ  ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਦੋ -ਚਾਰ ਘਰਾਂ ਦੀ ਇਸ ਚੱਟੀ ਵਿੱਚ ਬਦਰੀਨਾਥ  ਦੇ ਪਾਂਧੀ ਆਪਣੀ ਥਕਾਵਟ ਲਾਹੁੰਦੇ ਸਨ  ।  25 - 30 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਇਹ ਛੋਟੀ ਸੀ ਬਸਤੀ ਹੋਇਆ ਕਰਦੀ ਸੀ  ।  ਦੂਰ - ਦੂਰ ਤੱਕ ਫੈਲੇ ਪੱਧਰ ਖੇਤ ਇਸਨੂੰ ਸੁੰਦਰ ਵੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵਸਣ  ਲਈ ਇੱਕ ਮਾਕੂਲ  ਜਗ੍ਹਾ ਵੀ । ਇਸਲਈ ਹਾਲ  ਦੇ ਸਾਲਾਂ  ਵਿੱਚ ਗੌਚਰ ਵਿੱਚ ਆਬਾਦੀ ਵਧੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਖਪਤ ਵੀ ਵਧੀ ਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸੋਮੇ  ਇੱਕ - ਇੱਕ ਕਰ ਸੁੱਕਦੇ  ਰਹੇ  ।  ਹੁਣ ਹਰ ਸਾਲ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਲਈ ਜੂਝਣਾ ,  ਭਿੜਣਾ ਗੌਚਰ  ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ  ਚੁਕਾ ਹੈ  ।  ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਗਰਮੀਆਂ ਗੌਚਰ ਤੇ ਵੀ ਭਾਰੀ ਗੁਜਰੀਆਂ  । ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇਹ ਤਸਵੀਰ ਸਿਰਫ ਇਹਨਾਂ  ਦੋ ਕਸਬਿਆਂ ਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ  ।  ਰਾਜ  ਦੇ ਦੋ ਦਰਜਨ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਕਸਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਹਾਹਾਕਾਰ ਮਚਿਆ । ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸਿਰ ਪਾਟੇ    ,  ਲੜਾਈ ,  ਝਗੜੇ ,ਧਰਨੇ  , ਮੁਜ਼ਾਹਰੇ  ਅਤੇ ਅਫਸਰਾਂ ਦੇ  ਘਿਰਾਉ ਵਰਗੇ ਵਾਕੇ  ਆਮ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ  ।  ਤੇ ਤਸਵੀਰ ਇਸ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਭਿਆਨਕ ਅਤੇ  ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹੈ  ।  ਉਤਰਾਖੰਡ ਦੀਆਂ ਇੱਕ ਤਿਹਾਈ ਬਸਤੀਆਂ ਪਾਣੀ ਸੰਕਟ ਨਾਲ  ਗਰਸਤ ਹਨ  ।  ਹਜਾਰ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਬਿਲਕੁੱਲ ਸੁੱਕ ਗਿਆ ਹੈ  ।  ਲੱਗਭੱਗ ਸੱਤ ਹਜਾਰ ਪਿੰਡ ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਸ੍ਰੋਤਾਂ  ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਅੱਧੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 70 ਫੀਸਦੀ ਤੱਕ ਘੱਟ  ਗਿਆ ਹੈ  ।  ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਪਿੰਡ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ  ਦੇ ਸ਼ਰੋਤ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਘੱਟ ਨਾ  ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ ।  ਆਪਣੇ ਵੇਗ ਅਤੇ  ਗਰਜ ਨਾਲ  ਡਰਾਣ ਵਾਲੀ ਗੰਗਾ ਇੰਨੀ ਦੁਬਲੀ - ਪਤਲੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਤਰਸ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਦਮੀ ਨੇ ਇੱਕ ਭਰੀ - ਪੂਰੀ ਨਦੀ ਦੀ ਕੀ ਹਾਲਤ  ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ  ।  ਇਹੀ ਹਾਲ ਅਲਕਨੰਦਾ ਵਰਗੀ ਪਾਣੀ ਨਾਲ  ਲਬਾਲਬ ਧੀਰ ਗੰਭੀਰ  ਨਦੀ ਦਾ ਵੀ ਹੈ।ਗੰਗਾ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਘੱਟ ਹੋਣ ਨਾਲ  ਦਸ ਹਜਾਰ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦੀ ਲਾਗਤ ਅਤੇ ਇੱਕ ਲੱਖ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਉਜਾੜ ਕੇ  ਬਣਿਆ  ਟੀਹਰੀ ਡੈਮ   ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਦਮ ਤੋਡ਼ਨ ਲੱਗਾ ਹੈ । ਵਣਾਂ ਨਾਲ ਪਲਦੀਆਂ  ਨਦੀਆਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਗਲੇਸੀਅਰਾਂ  ਤੋ   ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਾਣੀ ਤੇਜੀ ਨਾਲ  ਘੱਟ ਰਿਹਾ ਹੈ  ।  ਪਨਬਿਜਲੀ ਪਰਯੋਜਨਾਵਾਂ ਦੇ ਬੂਤੇ ਆਪਣੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਫ਼ਨਾ ਖਤਰੇ ਵਿੱਚ ਹੈ  ।
ਜੇਕਰ ਪਾਣੀ  ਦੇ ਸ੍ਰੋਤਾਂ   ਦੇ ਸੁੱਕਣ ਦੀ ਰਫਤਾਰ ਇਹੀ ਰਹੀ ਤਾਂ ਵੀ ਅਗਲੇ ਦਸ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹਾੜ  ਦੇ ਅੱਸੀ ਫੀਸਦੀ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਲਈ ਤਰਾਹ - ਤਰਾਹ ਮਚੀ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ  ਇਹਨਾਂ ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਪਹੁੰਚਾਣ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ  ਦੇ ਮੁੜ੍ਹਕੇ ਛੁੱਟ ਜਾਣਗੇ  । ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਦੰਗਿਆਂ  ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਬਣ ਜਾਣਗੇ  ।  ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ  ਸ਼ਹਿਰੀ ਆਬਾਦੀ ਲਈ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਲਈ  ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਤਮ ਸੰਸਾਧਨ ਝੋਂਕਣੇ  ਪੈਣਗੇ । ਨਦੀਆਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹੱਦ ਤੱਕ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ । ਜੰਗਲਾਂ  ਦੀਆਂ ਪਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਨਦੀਆਂ  ਸੁੱਕ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ।

ਸਨ 1970  ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਮਾਂ ਬਦਲਨ ਲੱਗਾ ਸੀ । ਜੋ ਕੁਦਰਤ ਹਿਮਾਲਾ  ਦੇ ਇਸ ਪਹਾੜਾਂ ਤੇ ਦਿਆਲੂ ਸੀ , ਸਾਡੇ ਲਾਲਚਾਂ ਅਤੇ  ਲੁਟੇਰੇ ਮਨੁੱਖੀ  ਗਰੋਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਦੀ ਸਤਾਈ ਉਹ ਰੁੱਸਣ  ਲੱਗੀ ਸੀ  । ਹਰ ਸਮਾਂ ਛਲਛਲਾਦੀਆਂ  ਰਹਿਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜਲਧਾਰਾਵਾਂ ਚੁਪਕੇ ਚੁਪਕੇ ਦਮ ਤੋਡ਼ ਰਹੀਆਂ ਸਨ  । ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਸਾਡੀ ਪਿਆਸ  ਦੇ ਇਹ ਸਾਥੀ ਬੀਮਾਰ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਕਾਰਨ ਕਮਜੋਰ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ  ।ਪਰ ਅਸੀਂ  ਕਦੇ ਸਮਝ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕੇ  ਕਿ ਸਾਡਾ ਸਭ ਤੋਂ ਕਰੀਬੀ ਦੋਸਤ ਅਤੇ  ਪਹਾੜ ਦੀ ਜੀਵਨ ਰੇਖਾ ਬੀਮਾਰ ਹੈ  ।  ਅਸੀ ਇੱਕ ਸਰੋਤ    ਦੇ ਸੁੱਕ ਜਾਣ ਤੇ ਦੂਜੇ ਸ਼ਰੋਤ ਤੱਕ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ  ।  ਪਰ  ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲਾ ਕਿਉਂ ਰੁੱਸ ਕੇ  ਗਾਇਬ ਹੋ ਗਿਆ  , ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਕਦੇ ਪਤਾ ਹੀ  ਨਾ  ਚੱਲਿਆ  ।  ਸੱਤਵੇਂ - ਅਠਵੇਂ ਦਹਾਕੇ  ਤੱਕ ਪਾਣੀ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਦੂਰ ਭੱਜਣ ਲੱਗਾ ਸੀ  ।  ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦੇ ਇਸ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਬਹੂਆਂ  ਦਾ ਦੁੱਖ ਹੁਣ ਲੋਕਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬੋਲਣ ਲੱਗਾ ਸੀ  ।  ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਚਪਨ ਦਾ ਉਹ ਸਮਾਂ ਯਾਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮਾਂ ਪਾਣੀ ਲੈ ਕੇ ਪਰਤਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਥਕਾਵਟ   ਸਾਫ਼ - ਸਾਫ਼ ਬੋਲ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ  । ਲਗਾਤਾਰ ਦੂਰ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਪਾਣੀ  ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਵਰਖਾ ਹੋਣ ਸਮੇਂ  ਉਹ ਪਤਨਾਲਿਆਂ   ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਵੱਡੇ ਬਰਤਨ ਰੱਖ ਦਿੰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ  ।  ਇਨ੍ਹਾਂ   ਦੇ ਭਰ ਜਾਣ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਤੀਲੀਆਂ , ਲੋਟੇ ਵੀ ਲੱਗੇ ਹੱਥ ਭਰ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ  ।  ਇਹਨਾਂ  ਭਾਡਿਆਂ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗਦੀਆਂ  ਮੀਂਹ ਦੀਆਂ ਕਣੀਆਂ  ਦਾ ਵੀ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ  ।  ਹਰ ਬਰਤਨ ਦਾ ਆਪਣਾ ਖਾਸ ਸੰਗੀਤ  !  ਖਾਲੀ ਭਾਂਡੇ  ਤੇ ਡਿੱਗਦੀਆਂ  ਕਣੀਆਂ ਦਾ ਸੰਗੀਤ ਅਧਭਰੇ ਬਰਤਨ ਵਾਲੀਆਂ  ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੁੰਦਾ ਸੀ  ।  ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ  ਬਰਤਨ ਭਰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਉਹ ਗਹਿਰ ਗੰਭੀਰ  ਅਵਾਜ ਵਿੱਚ ਗੂੰਜਣ ਲੱਗਦਾ ਸੀ  । ਬਰਤਨ ਨੱਕੋ ਨੱਕ  ਭਰ ਕੇ ਪਾਣੀ ਹੁਣ ਬਾਹਰ ਡੁਲ੍ਹਣ ਲੱਗਾ ਹੈ  , ਇਸਦਾ ਪਤਾ ਵੀ ਮੀਂਹ ਦਾ ਇਹੀ ਸੰਗੀਤ ਦਿੰਦਾ ਸੀ  ।  ਅਸੀ ਨੀਂਦ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਮਜਾ ਲੈਂਦੇ ਸਾਂ  ,  ਉਹ ਬਰਸਾਤਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਹ ਸੰਗੀਤ ਅੱਜ ਵੀ ਯਾਦਾਂ  ਵਿੱਚ ਗੂੰਜਦਾ ਹੈ  ।  ਕਣੀਆਂ  ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਖਾਲੀ ਅਤੇ  ਭਰੇ ਬਰਤਨ ਦਾ ਫਰਕ ਦੱਸਣ ਵਾਲਾ ਉਹ ਸੰਗੀਤ ਬੇਹੱਦ ਯਾਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ  ।
ਪਹਿਲਾਂ ਪਾਣੀ  ਦੇ ਸ਼ਰੋਤ ਗਾਇਬ ਹੋਏ ਤੇ ਹੁਣ ਅਜਿਹਾ ਵਕਤ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹੈਂਡਪੰਪ ਵੀ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚ ਹਨ ।  ਪਾਣੀ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ  ਹਰ ਸਾਲ ਧਰਤੀ ਦੀ ਕੁੱਖ ਵਿੱਚ ਹੋਰ  ਡੂੰਘੇ ਧਸਣਾ  ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ  ।  ਬਾਵਜੂਦ ਇਸ ਦੇ ਸਾਲ ਦੋ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗਲਾ ਵੀ ਸੁੱਕਣ  ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵੇਖਦੇ ਹੀ ਵੇਖਦੇ ਉਹ ਦਮ ਤੋਡ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ  ।  ਪਹਾੜਾਂ ਤੇ ਅਣਗਿਣਤ ਹੈਂਡਪੰਪਾਂ  ਦੇ ਖੰਡਰ  ਦੱਸ ਰਹੇ ਹਨ  ਕਿ ਕਦੇ ਉਥੇ ਵੀ ਪਾਣੀ ਸੀ  ।
ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਵੀ , ਕਥਾਕਾਰ ਰਸੂਲ ਹਮਜਾਤੋਵ  ਦੇ ‘‘ਮੇਰਾ ਦਾਗਿਸਤਾਨ’’  ਦੇ ਇੱਕ ਕਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਝੁਕੀ ਹੋਈ ਕਮਰ ਅਤੇ  ਝੁੱਰੜੀਦਾਰ ਚਿਹਰੇ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਬੁੱਢੀ ਹੈ ਜੋ ਪਾਣੀ ਦੀ ਉਂਮੀਦ ਵਿੱਚ ਹਰ ਰੋਜ ਕਹੀ ਨਾਲ  ਜਮੀਨ ਪੁੱਟਦੀ ਹੈ  ।  ਹਰ ਸਵੇਰੇ ਉਹ ਉਂਮੀਦ ਨਾਲ ਪੁਟਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਤਲਾਸ਼  ਦੇ ਬਾਅਦ ਨਿਰਾਸ਼ ਕਦਮਾਂ ਨਾਲ  ਪਰਤਦੀ ਹੈ  ।  ਰਸੂਲ  ਦੇ ਕਿੱਸਿਆਂ ਦੀ ਉਹ ਬੁੱਢੀ ਕਿਤੇ ਮੇਰਾ ਪਹਾੜ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਜੋ ਪਾਣੀ ਖੋਜ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸ਼ਰੋਤ ਢੂੰਢਿਆਂ ਵੀ   ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਰਿਹਾ  !  ਗੜਵਾਲ ਦੀਆਂ ਲੋਕ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪਿਆਸ ਨਾਲ  ਬੇਚੈਨ ਇੱਕ ਚਿੜੀ ਦਾ ਜਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਾਤਰ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਅਸਮਾਨ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਮੰਗਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ  ।  ਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਉਦਾਸ ਦੁਪਹਿਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਚਿੜੀ ਦੀ  ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਕਾਤਰਤਾ ਵਿਚਲਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ  ।  ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀ ਪੂਰਾ ਪਹਾੜ ਇਸ ਚਿੜੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲਨ ਵਾਲਾ ਹੈ ,  ਕੌਣ ਜਾਣਦਾ ਹੈ  ?  ਰਹੀਮ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ ਚੇਤਾ ਕਰਾ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਬਿਨਾਂ ਪਾਣੀ  ਦੇ ਸਭ ਸੁੰਨਾ ਹੈ  ।  ਅਸੀ ਇਹਨਾਂ  ਪੰਕਤੀਆਂ ਦੀ ਸੰਦਰਭ ਸਹਿਤ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ  ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਪੁਸਤਕ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਰਹਿ ਗਏ ਅਤੇ ਉੱਧਰ ਪਾਣੀ ਸਿਧਾਰ ਗਿਆ  ।
ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹਾ ਖੋਇਆ ਜੋ ਸਾਡੇ ਵਜੂਦ ਲਈ ਜਰੂਰੀ ਸੀ ।  ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ  ਸੁਭਾਵਕ ਤੌਰ  ਤੇ  ਸਾਡੇ ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ  ਕਰੀਬੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਵੀ ਸਨ  ।  ਦਰਖਤ - ਬੂਟੇ ,  ਪਸ਼ੁ - ਪੰਛੀ ਅਤੇ  ਬਰਫ ਵਰਗੀਆਂ  ਅਣਗਿਣਤ ਨੇਹਮਤਾਂ  ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਰੁਸ ਰਹੀਆਂ  ਹਨ   ।  ਹਰ ਸਾਲ ਬਰਫ ਆਉਂਦੀ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਖੁਸ਼ਕੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਂਚਲ ਵਿੱਚ ਸਮੇਟ ਲੈਂਦੀ ਹੈ  ।  ਝਕ ਸਫੇਦ ਵਾਲਾਂ ਵਾਲੀ ਇਹ ਬਰਫ ਕਿਸੇ ਬੁਜੁਰਗ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਦੇ ਪੋਲੀ  ਤੇ  ਕਦੇ ਸਖ਼ਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਆਉਂਦੀ ਤੇ ਮਹੀਨੀਆਂ ਤੱਕ ਖੇਤ , ਖਲਿਹਾਨ ਅਤੇ  ਆਂਗਨ   ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ  ਭਿਉਂਦੀ  ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ  ।  ਲੱਖ ਹਟਾਣ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਵੀ ਜੰਮੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ  ।  ਹੁਣ ਉਹੀ ਬਰਫ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਿਲਮੀ ਨਾਇਕਾਵਾਂ  ਦੇ ਨਾਜ - ਨਖਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ  ਦੇ ਅੰਦਾਜ ਵਿੱਚ ਡਿਊਟੀ ਵਜਾ ਕੇ ਗਾਇਬ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ  ।  ਅਸੀਂ ਮਿਰਗ  ਦੇ ਕਰੀਬੀ ਭਰਾਵਾਂ - ਸੰਬੰਧੀਆਂ  ਘੁਰੜ , ਕਾਖੜ ਵਰਗੇ  ਮਾਸੂਮ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਜੰਗਲ ਖੌਹ ਲਏ ਹਨ   ।  ਰੰਗ - ਬਿਰੰਗੀਆਂ  ਨਾਜਕ ਚਿੜੀਆਂ  ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਗੀਤ ਗਾਣਿਆਂ  ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਖੌਹ ਲਈ  ।  ਆਪਣੇ ਸਭ ਤੋਂ ਕਰੀਬੀ ਬੁਜੁਰਗਾਂ  ਪਿੱਪਲ  ,  ਬੋਹੜ ਅਤੇ  ਨਿੰਮ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਆਊਟ ਡੇਟੇਡ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ  ਦਰਵਾਜਾ ਵਿਖਾ ਦਿੱਤਾ  ।  ਸੀਤਲ ਹਵਾ ਅਤੇ  ਬਰਫ ਵਰਗਾ  ਠੰਡਾ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਬਾਂਜ ਵਰਗੇ  ਸਭ ਤੋਂ ਅਨਮੋਲ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਚੰਗੀ ਕਵਾਲਿਟੀ  ਦੇ ਕੋਇਲੇ ਲਈ ਲਾਲਚ ਦੀ ਭੱਠੀ  ਵਿੱਚ ਝੋਕ ਦਿੱਤਾ  ।  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅਨੋਖੀਆਂ ਅਤੇ  ਅਨਮੋਲ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਨ  ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਹਜਾਰਾਂ - ਹਜਾਰ ਸਾਲ ਖਪਾ ਦਿੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ  ਮਿਟਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਸਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲਗਾਈ  ।  ਸਾਡੀਆਂ  ਇਹਨਾਂ  ਬੇਰਹਿਮੀਆਂ ਅਤੇ  ਆਤਮਘਾਤੀ ਹਰਕਤਾਂ ਤੇ ਕੁਦਰਤ ਭਲਾ ਕਿਉਂ ਖਫਾ ਨਾ  ਹੋਵੇ  ।  ਉਸਦੇ ਦੰਡ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹਵਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ  ।