Friday, January 29, 2010
Saturday, January 23, 2010
ਆਤਮਕਥਾ--ਚਾਰਲੀ ਚੈਪਲਿਨ
ਭੂਮਿਕਾ
ਵੈਸਟ ਮਿੰਸਟਰ ਬ੍ਰਿਜ ਦੇ ਖੁੱਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੇਨਿੰਗਟਨ ਰੋਡ ਸਿਰਫ ਘੋੜਾ ਮਾਰਗ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ । 1750 ਦੇ ਬਾਅਦ , ਪੁੱਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਸੜਕ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਬਰਾਈਟਨ ਤੱਕ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਰਸਤਾ ਖੁੱਲ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਸਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਕੇਨਿੰਗਟਨ ਰੋਡ ਤੇ , ਜਿੱਥੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬਚਪਨ ਦਾ ਸਾਰਾ ਵਕਤ ਗੁਜਾਰਿਆ , ਕੁੱਝ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਘਰ ਵੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ । ਇਹ ਘਰ ਵਸਤੂਕਲਾ ਦੇ ਉੱਤਮ ਨਮੂਨੇ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਦੀ ਤਰਫ ਲੋਹੇ ਦੀ ਗਰਿਲ ਵਾਲੀ ਬਾਲਕੋਨੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਕਦੇ ਆਪਣੀ ਕੋਚ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਬਰਾਈਟਨ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਜਾਰਜ IV ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਹੋਵੇ।
ਉਂਨੀਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਆਉਂਦੇ-ਆਉਂਦੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜਿਆਦਾਤਰ ਘਰ ਕਿਰਾਏ ਦੇ ਕਮਰੇ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਅਪਾਰਟਮੈਂਟਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਚੁੱਕੇ ਸਨ । ਅਲਬਤਾ , ਕੁੱਝ ਘਰ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਬਚੇ ਰਹੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਵਕਤ ਦੀ ਮਾਰ ਨਹੀਂ ਪਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰ , ਵਕੀਲ , ਸਫਲ ਵਪਾਰੀ ਅਤੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਗ਼ੈਰਾ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਲਾਕਾਰ ਰਹਿੰਦੇ ਆਏ। ਐਤਵਾਰ ਦੇ ਦਿਨ , ਸਵੇਰੇ ਦੇ ਵਕਤ ਕੇਨਿੰਗਟਨ ਰੋਡ ਦੇ ਦੋਨਾਂ ਤਰਫ ਦੇ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਘਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਤੁਸੀ ਕਸੀ ਹੋਈ ਘੋੜੀ ਅਤੇ ਗੱਡੀ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਸਨ ਜੋ ਓਥੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਡਰਾਮਾ ਕਲਾਕਾਰ ਨੂੰ ਨੌਰਵੁਡ ਜਾਂ ਮੇਰਟਨ ਵਰਗੀ ਦਰਜਨਾਂ ਮੀਲ ਦੂਰ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਲੈ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਖੜੀ ਹੋਵੇ । ਵਾਪਸੀ ਦੌਰਾਨ ਇਹ ਕੇਨਿੰਗਟਨ ਰੋਡ ਤੇ ਵੱਖ - ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਰਾਬਖਾਨਿਆਂ, ਵਾਈਟ ਹਾਉਸ , ਦ ਹਾਰੰਸ , ਅਤੇ ਦ ਟੈਂਕਾਰਡ ਤੇ ਰੁਕਦੇ ਹੋਏ ਆਉਂਦੇ ਸਨ ।
ਮੈਂ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦਾ ਮੁੰਡਾ , ਅਕਸਰ ਟੈਂਕਾਰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਖਡ਼ਾ ਬਿਹਤਰੀਨ ਪਹਿਰਾਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਜੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਰੰਗੀਲੀਆਂ ਚਮਕੀਲੀਆਂ ਹਸਤੀਆਂ ਨੂੰ ਉਤਰਦਿਆਂ ਅਤੇ ਅੰਦਰ ਲਾਉਂਜ ਵਾਰ ਵਿੱਚ ਵੜਦਿਆਂ ਵੇਖਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਓਥੇ ਨਾਟਕਾਂ ਦੇ ਕਲਾਕਾਰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ - ਜੁਲਦੇ ਸਨ । ਐਤਵਾਰ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹੀ ਸ਼ੁਗਲ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਦੁਪਹਿਰ ਦੇ ਭੋਜਨ ਲਈ ਘਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਆਪਣਾ ਆਖਰੀ ਪੈੱਗ ਇੱਥੇ ਲਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਕਿੰਨੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਲੱਗਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਚਾਰਖਾਨੇ ਦੇ ਸੂਟ ਅਤੇ ਭੂਰੇ ਫੇਲਟ ਹੈਟ , ਹੀਰੇ ਦੀਆਂ ਅੰਗੂਠੀਆਂ ਅਤੇ ਟਾਈਪਿੰਨਾਂ ਦੇ ਲਸ਼ਕਾਰੇ । ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਦੁਪਹਿਰ ਦੋ ਵਜੇ ਪੱਬ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਓਥੇ ਮੌਜੂਦ ਸਭ ਲੋਕ ਬਾਹਰ ਝੁੰਡ ਬਣਾ ਕੇ ਖੜੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਇੱਕ -ਦੂੱਜੇ ਨੂੰ ਵਿਦਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਨ-ਪਰਚਾਵੇ ਵਿੱਚ ਵਕਤ ਜਾਇਆ ਕਰਦੇ । ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆ ਨੂੰ ਹਸਰਤ ਭਰੀਆਂ ਨਿਗਾਹਾਂ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁੱਝ ਇੱਕ ਬੇਵਕੂਫ਼ੀ ਭਰੀ ਆਕੜ ਦੇ ਖੁਮਾਰ ਵਿੱਚ ਡੀਂਗਾਂ ਮਾਰਦੇ।
ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਆਖਰੀ ਆਦਮੀ ਵੀ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਅਜੀਬ ਜਿਹਾ ਲੱਗਦਾ ਜਿਵੇਂ ਸੂਰਜ ਬਾਦਲਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਲੁੱਕ ਗਿਆ ਹੋਵੇ । ਅਤੇ ਤੱਦ ਮੈਂ ਢਹਿੰਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਲਾਈਨ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪੈਂਦਾ । ਮੇਰਾ ਘਰ ਕੇਨਿੰਗਟਨ ਰੋਡ ਦੇ ਪਿੱਛਵਾੜੇ ਸੀ । ਇਹ ਤਿੰਨ ਨੰਬਰ ਪਾਉਨਾਲ ਟੇਰੇਸ ਸੀ ਜਿਸਦੀ ਤੀਜੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਤੇ ਇੱਕ ਛੋਟੀ - ਸੀ ਦੁਛੱਤੀ ਤੇ ਅਸੀ ਰਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਾਂ । ਤੀਜੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਤੱਕ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਪੌੜੀਆਂ ਖਸਤਾ ਹਾਲ ਸਨ । ਘਰ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਦਮਘੋਟੂ ਸੀ ਅਤੇ ਓਥੇ ਦੀ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਬੋ ਮਾਰਦੇ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕਪੜਿਆਂ ਦੀ ਬਦਬੂ ਰਚੀ-ਵੱਸੀ ਰਹਿੰਦੀ ।
ਜਿਸ ਐਤਵਾਰ ਦੀਆਂ ਮੈਂ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ , ਉਸ ਦਿਨ ਮਾਂ ਖਿਡ਼ਕੀ ਤੇ ਬੈਠੀ ਇੱਕਟਕ ਬਾਹਰ ਵੇਖ ਰਹੀ ਸੀ । ਉਹ ਮੇਰੀ ਤਰਫ ਮੁੜੀ ਅਤੇ ਕਮਜੋਰ ਜਿਹਾ ਮੁਸਕੁਰਾਈ । ਕਮਰੇ ਦੀ ਹਵਾ ਦਮਘੋਂਟੂ ਸੀ ਅਤੇ ਕਮਰਾ ਬਾਰਾਂ ਵਰਗ ਫੁੱਟ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ - ਜਿਹਾ ਹੀ ਵੱਡਾ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਹ ਹੋਰ ਵੀ ਛੋਟਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਢਲਵੀਂ ਛੱਤ ਕਾਫ਼ੀ ਨੀਵੀਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਦੀਵਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਰੱਖੀ ਮੇਜ਼ ਤੇ ਜੂਠੀਆਂ ਪਲੇਟਾਂ ਅਤੇ ਚਾਹ ਦੀਆਂ ਪਿਆਲੀਆਂ ਦਾ ਅੰਬਾਰ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਹੇਠਲੀ ਦੀਵਾਰ ਨਾਲ ਇੱਕ ਲੋਹੇ ਦਾ ਪਲੰਘ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਾਂ ਨੇ ਸਫੇਦ ਰੰਗ ਦਾ ਪੋਚਾ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਪਲੰਘ ਅਤੇ ਖਿਡ਼ਕੀ ਦੇ ਵਿੱਚਕਰਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਸੀ ਅੱਗ ਝੰਝਰੀ ਸੀ । ਪਲੰਘ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਤੇ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੀ - ਜਿਹੀ ਆਰਾਮ ਕੁਰਸੀ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਖੋਲ ਦੇਣ ਤੇ ਚਾਰਪਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਤੇ ਮੇਰਾ ਭਰਾ ਸਿਡਨੀ ਸੋਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਲੇਕਿਨ ਫਿਲਹਾਲ ਉਹ ਸਮੁੰਦਰ ਤੇ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।
ਇਸ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਕਮਰਾ ਕੁੱਝ ਜਿਆਦਾ ਹੀ ਦਮਘੋਂਟੂ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਨੇ ਮਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਸਾਫ਼-ਸੂਫ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਵਰਤੀ ਸੀ । ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਉਹ ਕਮਰਾ ਸਾਫ਼ ਰੱਖਦੀ ਸੀ । ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵੀ ਸਮਝਦਾਰ , ਹਮੇਸ਼ਾ ਖੁਸ਼ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਅਤੇ ਜਵਾਨ ਤੀਵੀਂ ਸੀ । ਉਹ ਅਜੇ ਸੈਂਤੀਆਂ ਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਸੀ । ਉਹ ਇਸ ਬੇਹੂਦਾ ਦੁਛੱਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਚਮਕਾ ਕੇ ਆਰਾਮਦਾਇਕ ਬਣਾ ਸਕਦੀ ਸੀ । ਖਾਸਕਰ ਸਰਦੀਆਂ ਦੀ ਸਵੇਰ ਦੇ ਵਕਤ ਜਦੋਂ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰਾ ਨਾਸ਼ਤਾ ਬਿਸਤਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਦੇ ਦਿੰਦੀ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉੱਠਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਛੋਟਾ - ਜਿਹਾ ਕਮਰਾ ਸਫਾਈ ਨਾਲ ਦਮਕ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ । ਥੋੜ੍ਹੀ - ਜਿਹੀ ਅੱਗ ਜਲ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਖੂੰਟੀ ਤੇ ਗਰਮਾ-ਗਰਮ ਕੇਤਲੀ ਰੱਖੀ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਜੰਗਲੇ ਦੇ ਕੋਲ ਹੈੱਡਰ ਜਾਂ ਬਲੋਟਰ ਮੱਛੀ ਗਰਮ ਹੋ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਉਹ ਮੇਰੇ ਲਈ ਟੋਸਟ ਬਣਾ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ । ਮਾਂ ਦੀ ਸੁਖਾਵਾਂ ਨਿਘ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਮੌਜੂਦਗੀ , ਕਮਰੇ ਦਾ ਸੁਖਾਵਾਂ ਮਾਹੌਲ , ਚੀਨੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਕੇਤਲੀ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਉੱਬਲ਼ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਛਲ-ਛਲ ਕਰਦੀ ਆਵਾਜ , ਅਤੇ ਮੈਂ ਅਜਿਹੇ ਵਕਤ ਆਪਣਾ ਸਪਤਾਹਿਕ ਕਾਮਿਕ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ । ਸ਼ਾਂਤ ਐਤਵਾਰ ਦੀ ਸਵੇਰ ਦੇ ਇਹ ਅਨੋਖੇ ਆਨੰਦਦਾਇਕ ਪਲ ਹੁੰਦੇ ।
ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਐਤਵਾਰ ਦੇ ਦਿਨ ਉਹ ਨਿਰਵਿਕਾਰ ਭਾਵ ਬੈਠੀ ਖਿਡ਼ਕੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਟੱਕ ਵੇਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਪਿਛਲੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਤੋਂ ਉਹ ਖਿਡ਼ਕੀ ਤੇ ਹੀ ਬੈਠੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਚੁਪ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਖੋਈ ਹੋਈ । ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਵਿਆਕੁਲ ਹੈ । ਸਿਡਨੀ ਸਮੁੰਦਰ ਤੇ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਮਹੀਨੀਆਂ ਤੋਂ ਉਸਦੀ ਕੋਈ ਖਬਰ ਨਹੀਂ ਆਈ ਸੀ । ਮਾਂ ਜਿਸ ਕਿਰਾਏ ਦੀ ਸਿਲਾਈ ਮਸ਼ੀਨ ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘਰ ਦੀ ਗੱਡੀ ਖਿੱਚ ਰਹੀ ਸੀ , ਕਿਸਤਾਂ ਦੀ ਅਦਾਇਗੀ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਨਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਲੈ ਜਾਈ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ( ਇਹ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ) ਅਤੇ ਮੈਂ ਡਾਂਸ ਦੇ ਪਾਠ ਪੜ੍ਹਾ ਕੇ ਪੰਜ ਸ਼ਿੰਲਿੰਗ ਹਫਤੇ ਦਾ ਜੋ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ , ਉਹ ਵੀ ਅਚਾਨਕ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ।
ਮੈਨੂੰ ਸੰਕਟ ਦਾ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਵੇ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀ ਤਾਂ ਲਗਾਤਾਰ ਹੀ ਅਜਿਹੇ ਸੰਕਟਾਂ ਨਾਲ ਜੂਝਦੇ ਆ ਰਹੇ ਸਾਂ ਅਤੇ ਮੁੰਡਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੈਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਭੁਲੱਕੜਪਣੇ ਨਾਲ ਦਰ ਕਿਨਾਰ ਕਰ ਦਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੈਂ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਭੱਜਦਾ ਹੋਇਆ ਘਰ ਆਉਂਦਾ ਅਤੇ ਮਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ - ਮੋਟੇ ਕੰਮ ਕਰ ਦਿੰਦਾ । ਬਦਬੂ ਮਾਰਦਾ ਪਾਣੀ ਡੋਲ੍ਹ ਕੇ ਅਤੇ ਤਾਜੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਡੋਲ ਭਰ ਲਿਆਂਉਂਦਾ । ਤੱਦ ਮੈਂ ਭੱਜ ਕੇ ਮੈੱਕਾਰਥੀ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਘਰ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਓਥੇ ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਖੇਡਦਾ ਰਹਿੰਦਾ । ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਦਮ ਘੁੱਟਦੀ ਦੁਛੱਤੀ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਬਹਾਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।
ਮੈੱਕਾਰਥੀ ਪਰਵਾਰ ਮਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣਾ ਵਾਕਫ਼ ਪਰਵਾਰ ਸੀ । ਮਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਟਕਾਂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣਦੀ ਸੀ । ਉਹ ਕੇਨਿੰਗਟਨ ਰੋਡ ਦੇ ਬਿਹਤਰ ਸਮਝੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਆਰਾਮਦਾਇਕ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਲੀ ਹੈਸੀਅਤ ਵੀ ਸਾਡੇ ਮੁਕਾਬਿਲ ਕਿਤੇ ਬਿਹਤਰ ਸੀ । ਮੈੱਕਾਰਥੀ ਪਰਵਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਹੀ ਮੁੰਡਾ ਸੀ - ਵੈਲੀ । ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮ ਦਾ ਧੁੰਦਲਕਾ ਹੋਣ ਤੱਕ ਖੇਡਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਅਤੇ ਅਮੂਮਨ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਸ਼ਾਮ ਦੀ ਚਾਹ ਲਈ ਰੋਕ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ । ਮੈਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਦੇਰ ਤੱਕ ਓਥੇ ਮੰਡਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਰਾਤ ਦੇ ਖਾਣੇ ਦਾ ਵੀ ਜੁਗਾੜ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ । ਅਕਸਰ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਮੈੱਕਾਰਥੀ ਮਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਪੁੱਛਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਕਹਿੰਦੀ ਕਿ ਕਈ ਦਿਨ ਤੋਂ ਉਹ ਨਜ਼ਰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਆਈ । ਮੈਂ ਕੋਈ ਵੀ ਬਹਾਨਾ ਮਾਰ ਦਿੰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਮਾਂ ੜੇ ਮਾੜੇ ਦਿਨ ਆਏ ਸਨ ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਆਪਣੀ ਡਰਾਮਾ ਮੰਡਲੀ ਵਾਲੇ ਵਾਕਫਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਈ ਹੋਵੇ ।
ਹਾਂ , ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਦਿਨ ਹੁੰਦੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਘਰ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਅਤੇ ਮਾਂ ਮੇਰੇ ਲਈ ਚਾਹ ਬਣਾਉਂਦੀ , ਸੂਰ ਦੀ ਚਰਬੀ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਲਈ ਬਰੈੱਡ ਤਲ ਦਿੰਦੀ । ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਬਰੈੱਡ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਲੱਗਦੀ । ਫਿਰ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਘੰਟੇ ਤੱਕ ਕੁੱਝ ਨਾ ਕੁੱਝ ਪੜ ਕੇ ਸੁਣਾਉਂਦੀ । ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਧੀਆ ਪਾਠ ਕਰਦੀ ਸੀ । ਅਤੇ ਤੱਦ ਮੈਂ ਮਾਂ ਦੇ ਅੰਗ ਸੰਗ ਰਹਿਣ ਦੇ ਅਨੰਦ ਦਾ ਰਹੱਸ ਜਾਣ ਪਾਉਂਦਾ ਅਤੇ ਤੱਦ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਕਿ ਮੈੱਕਾਰਥੀ ਪਰਵਾਰ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿਚੋਂ ਜੋ ਸੁਖ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਸੀ , ਉਸਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਮੈਨੂੰ ਮਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਸੀ ।
ਸੈਰ ਤੋਂ ਆ ਕੇ ਮੈਂ ਜਿਉਂ ਹੀ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਘੁਸਿਆ , ਉਹ ਮੁੜੀ ਅਤੇ ਉਲਾਹਮੇ ਭਰੀਆਂ ਨਿਗਾਹਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਤਰਫ ਦੇਖਣ ਲੱਗੀ । ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਵੇਖ ਕੇ ਮੇਰਾ ਕਲੇਜਾ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਆ ਗਿਆ । ਉਹ ਬਹੁਤ ਕਮਜ਼ੋਰ ਅਤੇ ਮਰੀਅਲ ਜਿਹੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੀ ਪੀਡ਼ਾ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀ ਸੀ । ਇੱਕ ਅਕਹਿ ਪੀੜਾ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਬੋਚ ਲਿਆ । ਮੈਂ ਤੈਅ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਘਰ ਰਹਿ ਕੇ ਉਸਦੇ ਆਸਪਾਸ ਹੀ ਡੱਟਿਆ ਰਹਾਂ ਜਾਂ ਫਿਰ ਇਸ ਸਭ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਦੂਰ ਚਲਾ ਜਾਵਾਂ । ਉਸਨੇ ਮੇਰੀ ਤਰਫ ਤਰਸ ਭਰੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ," ਤੂੰ ਮੈੱਕਾਰਥੀ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ" , ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ।
ਮੇਰੇ ਹੰਝੂ ਡਿਗੂੰ ਡਿਗੂੰ ਕਰਦੇ ਸਨ , "ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਹੀ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ"।
ਉਹ ਮੁੜੀ ਅਤੇ ਸੁੰਨੀਆਂ ਸੁੰਨੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਖਿਡ਼ਕੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਦੇਖਣ ਲੱਗੀ , "ਤੂੰ ਭੱਜ ਕੇ ਮੈੱਕਾਰਥੀਆਂ ਦੇ ਚਲਿਆ ਜਾ ਅਤੇ ਰਾਤ ਦਾ ਖਾਣਾ ਵੀ ਉਥੇ ਹੀ ਖਾਈਂ । ਅੱਜ ਘਰ ਵਿੱਚ ਖਾਣ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ"।
ਮੈਂ ਉਸਦੀ ਅਵਾਜ ਵਿੱਚਲੀ ਤੜਫ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ । ਮੈਂ ਇਸ ਪਾਸਿਉਂ ਆਪਣੇ ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਦਰਵਾਜੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ , "ਜੇਕਰ ਤੂੰ ਇਹੀ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ"।
ਉਹ ਕਮਜੋਰ ਜਿਹਾ ਮੁਸਕਰਾਈ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਸਿਰ ਸਹਲਾਇਆ , "ਹਾਂ . . ਹਾਂ ਤੂੰ ਦੋੜ ਜਾ"। ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਅੱਗੇ ਗਿੜਗਿੜਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਘਰ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਹੀ ਰਹਿਣ ਦੇਵੇ ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਭੇਜਣ ਤੇ ਹੀ ਅੜੀ ਰਹੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੈਂ ਅਪਰਾਧ ਬੋਧ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਲਈ ਚਲਾ ਗਿਆ । ਉਹ ਉਸੇ ਮਨਹੂਸ ਦੁਛੱਤੀ ਦੀ ਖਿਡ਼ਕੀ ਤੇ ਬੈਠੀ ਰਹੀ । ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਜਰਾ ਜਿਹਾ ਵੀ ਗੁਮਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਪੋਟਲੀ ਉਸਦੇ ਲਈ ਖੁੱਲਣ ਵਾਲੀ ਹੈ ।
Monday, January 18, 2010
ਚਾਰਲੀ ਚੈਪਲਿਨ ਹੋਣ ਦਾ ਮਤਲਬ-ਸੂਰਜ ਪ੍ਰਕਾਸ਼
ਫ੍ਰੈਂਕ ਹੈਰੀਜ਼, ਚਾਰਲੀ ਚੈਪਲਿਨ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀਨ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਪਤਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਚਾਰਲੀ ਚੈਪਲਿਨ ਨੂੰ ਭੇਜਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਤੇ ਨਿਮਨ ਲਿਖਿਤ ਪੰਕਤੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ:
ਚਾਰਲੀ ਚੈਪਲਿਨ ਨੂੰ
ਉਹਨਾਂ ਕੁਛ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਬਿਨਾ ਵਾਕਫੀ ਦੇ ਵੀ ਮੇਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਇੱਕ ਐਸੇ ਸ਼ਖਸ , ਹਾਸਰਸ ਵਿੱਚ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਦੁਰਲਭ ਕਲਾਤਮਕਤਾ ਦੀ ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਰਾਹਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹਸਾਉਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੁਆਉਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਚਾਰਲੀ ਚੈਪਲਿਨ ਨੇ ਜੀਵਨਭਰ ਹਸਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ । ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ ਲਈ। ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਭੇਦ ਭਾਵ ਦੇ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਹਸਾਇਆ ਅਤੇ ਰੰਕ ਨੂੰ ਵੀ ਹਸਾਇਆ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਚਾਲੀ ਸਾਲ ਤਕ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਲਈ ਭਰਪੂਰ ਹਾਸੇ ਬਿਖੇਰੇ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਟਲਰ ਨੂੰ ਵੀ ਹਸਾਇਆ , ਅਤੇ ਦੂਰ ਚੀਨ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤ੍ਰੀ ਚਾਊ ਏਨ ਲਾਈ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਲਈ ਬੇਵਸ਼ ਹੋਏ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ , ਜੀਵਨ ਮਰਣ ਦੇ ਮਸਲੇ ਤੇ ਹੋ ਰਹੀ ਵਿਸ਼ਵ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀ ਬੈਠਕ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਮੰਗਵਾ ਕੇ ਚਾਰਲੀ ਚੈਪਲਿਨ ਦੀ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇਖਣ ਅਤੇ ਚਾਰਲੀ ਦੇ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੀ ਪੌੜੀਆਂ ਉਤੇ ਖੜੇ ਰਹਿਣ ।
ਚਾਰਲੀ ਨੇ ਅਧਿਕਾਂਸ਼ ਮੂਕ ਫਿਲਮਾਂ ਬਨਾਈਆਂ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਭਰ ਬੇਜ਼ੁਬਾਨ ਟ੍ਰੈਂਪ ਦੇ ਚਰਿਤਰ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ, ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਟ੍ਰੈਂਪ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੂਕ ਵਾਣੀ ਨਾਲ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਸਾਲਾਂ ਬਧੀ ਸੰਵਾਦ ਬਣਾਈਂ ਰਖਿਆ ਅਤੇ ਨ ਕੇਵਲ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੀ ਗੱਲ ਉਹਨਾਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚਾਈ, ਬਲਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਵੀ ਬਦਲੀ। ਚਾਰਲੀ ਨੇ ਬਲੈਕ ਐਂਡ ਵ੍ਹਾਈਟ ਫਿਲਮਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਲੇਕਿਨ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸ਼ਬਦੀ ਜਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਇਤਨੇ ਰੰਗ ਭਰੇ ਕਿ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਇੱਕ ਇੱਕਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਅਜਿਹਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਚਾਰਲੀ ਨੇ ਇਹ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬਖੂਬੀ ਕੀਤਾ ।
ਦੋਨਾਂ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁਧਾਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਜਦੋਂ ਚਾਰੋਂ ਤਰਫ ਭੀਸ਼ਣ ਮਾਰ ਕਾਟ ਮਚੀ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤਕ ਕੋਈ ਵੀ ਐਸਾ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ , ਨਾ ਨੇਤਾ, ਨਾ ਰਾਜਾ, ਨਾ ਪੀਰ, ਨਾ ਫਕੀਰ, ਜੋ ਲੱਖਾਂ ਘਾਇਲਾਂ ਦੇ ਜਖਮਾਂ ਤੇ ਮਰਹਮ ਲਗਾਉਂਦਾ ਜਾਂ, ਜਿਹਨਾ ਦੇ ਬੇਟੇ ਬੇਹਤਰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ , ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਯੁਧ ਦੀ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਝੋਕ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਿਲਾਸਾ ਦਿੰਦਾ , ਐਸੇ ਵਕਤ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਕੱਦ ਦਾ ਆਦਮੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਚੇਹਰੇ ਤੇ ਗਜ਼ਬ ਦੀ ਮਾਸੂਮੀਅਤ ਹੈ, ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈਰਾਨੀ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਆਪਣੇ ਸੀਨੇ ਵਿੱਚ ਜਲਨ ਅਤੇ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਤੂਫਾਨ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਹ ਸਭਨਾਂ ਦੇ ਬੁੱਲਾਂ ਤੇ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। `ਇਸ ਆਦਮੀ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਦੇ ਕਈ ਪਹਿਲੂ ਹਨ। ਉਹ ਘੁਮੱਕੜ, ਮਸਤ ਮੌਲਾ ਹੈ, ਭਲਾ ਆਦਮੀ ਹੈ, ਕਵੀ ਹੈ, ਸੁਪਨਸਾਜ਼ ਹੈ, ਇੱਕਲਾ ਜੀਵ ਹੈ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਰੋਮਾਂਚ ਹੋਰ ਰੋਮਾਂਚ ਦੀਆਂ ਉਮੀਦਾਂ ਲਗਾਈ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਯਕੀਨ ਦਿਲਾ ਦੇਵੇਗਾ ਕਿ ਉਹ ਵਿਗਿਆਨਕ ਹੈ, ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਹੈ, ਡ੍ਯੂਕ ਹੈ, ਪੋਲੋ ਖਿਲਾੜੀ ਹੈ, ਅਲਬੱਤਾ , ਉਹ ਸੜਕ ਤੋਂ ਸਿਗਰਟਾਂ ਉਠਾ ਕੇ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਬੱਚੇ ਤੋਂ ਉਸਦੀ ਟੌਫੀ ਖੋਹ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੁਛ ਨਹੀਂ। ਅਤੇ ਹਾਂ, ਜੇ ਮੌਕਾ ਆਏ ਤਾਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਭਲੀ ਔਰਤ ਦੇ ਪਿਛਵਾੜੇ ਲੱਤ ਵੀ ਜਮਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਬੇਇੰਤਹਾ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਹੀ।' ਉਹ ਇਹ ਕੰਮ ਆਪਣੇ ਬਲਬੂਤੇ ਤੇ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਭ ਨੂੰ ਹਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰੁਆਉਂਦਾ ਵੀ ਹੈ।
`ਅਸੀਂ ਹੱਸੇ , ਕਈ ਬਾਰ ਦਿਲ ਖੋਲ ਕੇ
ਤੇ ਰੋਏ , ਖਰੇ ਹੰਝੂਆਂ ਦੇ ਨਾਲ -
ਰੋਏ ਤੁਹਾਡੇ ਹੰਝੂਆਂ ਦੇ ਨਾਲ,
ਕਿਉਂਕਿ ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਹੰਝੂਆਂ ਦਾ
ਕੀਮਤੀ ਉਪਹਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।'
ਚਾਰਲੀ ਜੀਨੀਅਸ ਸਨ, ਸਹੀ ਮਾਅਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜੀਨੀਅਸ। `ਜੀਨੀਅਸ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਤਦ ਹੀ ਉਸਦਾ ਸਹੀ ਅਰਥ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇਸੇ ਕਿਸੇ ਐਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਨ ਕੇਵਲ ਉਤਕ੍ਰਿਸ਼ਟ ਕਮੇਡੀਅਨ ਹੈ ਬਲਕਿ ਇੱਕ ਲੇਖਕ, ਸੰਗੀਤਕਾਰ , ਨਿਰਮਾਤਾ ਹੈ ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗੱਲ, ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿੱਚ ਨਿੱਘ , ਉਦਾਰਤਾ ਅਤੇ ਮਹਾਨਤਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਾਰੇ ਗੁਣ ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗੱਲ, ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਾਦਗੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡਾ ਕਦ ਹੋਰ ਵੀ ਉੱਚਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਗਰਮਾਹਟ ਭਰੀ ਸਹਜ ਅਪੀਲ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਗਿਣਤੀ ਮਿਣਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੀ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਕਰਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ ਆਪ ਸਿੱਧੇ ਇਨਸਾਨ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋ। ਇਨਸਾਨ, ਜੋ ਤੁਹਾਡੀ ਤਰਾਂ ਹੀ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਦਾ ਮਾਰਿਆ ਹੈ।'
ਲੇਕਿਨ ਚਾਰਲੀ ਨੂੰ ਇਹ ਵੇਸ ਧਾਰਣ ਕਰਨ ਵਿੱਚ, ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਚੇਹਰਿਆਂ ਤੇ ਹਾਸੇ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਪਾਪੜ ਬੇਲਣੇ ਪਏ। ਭਿਅੰਕਰ ਹਤਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ , ਇਕੱਲੇਪਨ ਦੇ ਦੌਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਆਏ , ਪਾਰਿਵਾਰਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਮੋਰਚਿਆਂ ਤੇ ਇੱਕ ਦੇ ਬਾਦ ਇੱਕ ਮੁਸੀਬਤ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਲੇਕਿਨ ਚਾਰਲੀ ਕਦੇ ਡਿਗੇ ਨਹੀਂ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ , ਆਪਣੀ ਕਲਾ ਦੀ ਈਮਾਨਦਾਰੀ, ਆਪਣੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਨੀਯਤ ਸਾਫ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਦੇ ਸਨ।
ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਜੀਵਨ ਉਤਰਾ-ਚੜ੍ਹਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਰਿਹਾ। ਬਦਕਿਸਮਤੀਆਂ ਇੱਕ ਦੇ ਬਾਦ ਇੱਕ ਆਪਣੀਆਂ ਪੋਟਲੀਆਂ ਖੋਲ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਇਮਤਿਹਾਨ ਲੈਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਹੀ ਸਨ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਸਿਰਫ ਸੈਂਤੀ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ। ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣ ਦੇ ਕਾਰਣ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘ ਮੈਂ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਕਦੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਰਹੇ ਹੋਣ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਮਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਬਣਦੀ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਚਾਰਲੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬਚਪਨ ਮਾਂ ਦੀ ਛਤਰ ਛਾਇਆ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬਿਤਾਇਆ । ਚਾਰਲੀ ਦੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ, ਦੋਨਾਂ ਹੀ ਮੰਚ ਦੇ ਕਲਾਕਾਰ ਸਨ ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਉਸਦੀ (ਮਾਂ ਦੀ) ਆਵਾਜ ਦੇ ਖਰਾਬ ਹੁੰਦੇ ਚਲੇ ਜਾਣ ਦੇ ਕਾਰਣ ਹੀ ਸੀ ਕਿ, 'ਮੈਨੂੰ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਬਾਰ ਸਟੇਜ ਤੇ ਉਤਰਨਾ ਪਿਆ। ਉਸ ਰਾਤ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਜਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਬਾਰ ਸਟੇਜ ਤੇ ਉਤਰਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮਾਂ ਆਖਰੀ ਬਾਰ।' ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਮੰਚ ਅਦਾਇਗੀ ਨਾਲ ਹੀ ਸਭ ਦੇ ਚਹੇਤੇ ਬਣ ਗਏ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਕੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ । 'ਅਜੇ ਮੈਂ ਅਧਾ ਹੀ ਗੀਤ ਗਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਸਟੇਜ ਤੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੀ ਬਰਸਾਤ ਹੋਣ ਲਗੀ। ਮੈਂ ਫੌਰਨ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੈਸੇ ਬਟੋਰੂੰਗਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਬਾਦ ਹੀ ਗਾਣਾ ਗਾਊਂਗਾ। ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਠਹਾਕੇ ਲਗੇ। ਸਟੇਜ ਮੈਨੇਜਰ ਇੱਕ ਰੁਮਾਲ ਲੈ ਕੇ ਸਟੇਜ ਤੇ ਆਇਆ ਅਤੇ ਸਿੱਕੇ ਬਟੋਰਨ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਗਿਆ । ਮੈਨੂੰ ਲਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਸਿੱਕੇ ਆਪਣੇ ਪਾਸ ਰਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਹ ਗੱਲ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਠਹਾਕਿਆਂ ਦਾ ਜੋ ਦੌਰਾ ਪਿਆ ਉਹ ਰੁਕਣ ਦਾ ਨਾਮ ਹੀ ਨਾ ਲਏ। ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਉਦੋਂ ਜਦੋਂ ਉਹ ਰੁਮਾਲ ਲੈ ਕੇ ਵਿੰਗ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਲਗਿਆ ਅਤੇ ਮੈਂ ਚਿੰਤਾਤੁਰ ਉਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ-ਪਿੱਛੇ ਲਪਕਿਆ । ਜਦੋਂ ਤਕ ਉਸਨੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੀ ਉਹ ਪੋਟਲੀ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੰਭਾਲ ਦਿੱਤੀ , ਮੈਂ ਸਟੇਜ ਤੇ ਵਾਪਿਸ ਗਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਨਹੀਂ ਆਇਆ । ਹੁਣ ਮੈਂ ਬਿਲਕੁਲ ਸਹਜ ਸੀ । ਮੈਂ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ , ਮੈਂ ਨੱਚਿਆ ਅਤੇ ਮੈਂ ਤਰਾਂ-ਤਰਾਂ ਦੀ ਨਕਲ ਲਾ ਕੇ ਦਿਖਾਈ। ਮੈਂ ਮਾਂ ਦੇ ਆਇਰਿਸ਼ ਮਾਰਚ ਸੀਮ ਦੀ ਵੀ ਨਕਲ ਕਰ ਕੇ ਦਿਖਾਈ।'
ਚਾਰਲੀ ਦਾ ਬਚਪਨ ਬੇਹਦ ਗਰੀਬੀ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਰਿਆ ।‘ਉਹ ਲੋਕ , ਜੋ ਐਤਵਾਰ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਘਰ ਤੇ ਡਿਨਰ ਦੇ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬੈਠ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਿਖਮੰਗੇ ਵਰਗ ਦਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਉਸੇ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਸਾਂ।' ਪਿਤਾ ਦੇ ਮਰਨ ਅਤੇ ਮਾਂ ਦੇ ਪਾਗਲ ਹੋ ਜਾਣ ਅਤੇ ਕੋਈ ਸਥਾਈ ਆਧਾਰ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਣ ਚਾਰਲੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਬਚਪਨ ਥੁੜਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਾਰਨਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਯਤੀਮਖਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਪਿਆ। `ਸਾਡਾ ਵਕਤ ਖਰਾਬ ਚਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਗਿਰਜਾ ਘਰਾਂ ਦੀ ਖੈਰਾਤ ਤੇ ਪਲ ਰਹੇ ਸਾਂ ।' ਮਾਂ ਪਾਗਲ ਖਾਨੇ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਿਡਨੀ ਆਪਣੀ ਨੌਕਰੀ ਤੇ ਜਹਾਜ ਵਿੱਚ, ਚਾਰਲੀ ਨੂੰ ਡਰ ਰਹਿੰਦਾ ਕਿ ਕਿਤੇ ਉਸੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਯਤੀਮ ਖਾਨੇ ਨਾ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ , ਉਹ ਸਾਰਾ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਮਕਾਨ ਮਾਲਕਿਨ ਦੀਆਂ ਨਿਗਾਹਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦੇ ਲਈ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਮਾਰੇ ਮਾਰੇ ਫਿਰਦੇ, 'ਮੈਂ ਲੈਮਬੇਥ ਵੌਕ ਤੇ ਅਤੇ ਦੂਸਰੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਭੁਖਾ ਪਿਆਸਾ ਕੇਕ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਵਿੱਚ ਝਾਕਦਾ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਗਾਂ ਅਤੇ ਸੂਅਰ ਦੇ ਮਾਸ ਦੇ ਗਰਮਾ-ਗਰਮ ਸਵਾਦੀ ਲਜੀਜ ਪਕਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਸ਼ੋਰਬੇ ਵਿੱਚ ਡੁਬੇ ਗੁਲਾਬੀ ਲਾਲ ਆਲੂ ਦੇਖ-ਦੇਖ ਕੇ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਆਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ।'
ਚਾਰਲੀ ਨੂੰ ਬੋਲਣਾ ਅਤੇ ਚਲਣਾ ਸਿਖਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗਾਉਣਾ ਅਤੇ ਨੱਚਣਾ ਸਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹੀ ਵਜ਼ਹ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਪੰਜ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਮੰਚ ਤੇ ਉਤਰ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਕਿ ਸਤ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਨ੍ਰਿਤ ਦੇ ਲੈਸਨ ਦਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰਾਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਕਮਾਈ ਨਾਲ ਘਰ ਚਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਾਂ ਦਾ ਹੱਥ ਬਟਾਉਂਦੇ ਸਨ। `ਬੇਸ਼ਕ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਜਿਸ ਨਿਮਨਤਰ ਸਤਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਰ ਸਾਂ ਉਥੇ ਇਹ ਸਹਜ ਸੁਭਾਵਿਕ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ-ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਸਤਰ ਪ੍ਰਤਿ ਲਾਪਰਵਾਹ ਹੁੰਦੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਲੇਕਿਨ ਮਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਖੜੀ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਸਮਝਾਉਂਦੀ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੇ ਢੰਗ , ਉਚਾਰਨ ਤੇ ਧਿਆਨ ਦਿੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ, ਸਾਡਾ ਵਿਆਕਰਨ ਸੁਧਾਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਾਉਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਖਾਸ ਹਾਂ।
ਚਾਰਲੀ ਦੀ ਸਕੂਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਅੱਧੀ ਅਧੂਰੀ ਰਹੀ। ਦੇਖਿਆ ਜਾਏ ਤਾਂ ਉਹ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ਤੇ ਦੋ ਸਾਲ ਹੀ ਸਕੂਲ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਅਨਾਥ ਆਸ਼ਰਮਾਂ ਦੇ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਟਕ ਮੰਡਲੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ੋ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਦੇ ਲਈ ਅਲਗ ਅਲਗ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਚਾਰਲੀ ਨੇ ਨਿਯਮਿਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਅੱਠ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਏਟ ਲਂਦਾ ਸ਼ਯਰ ਲੈਡਸ ਮੰਡਲੀ ਵਿੱਚ ਬਾਲ ਕਲਾਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤਕ ਆਉਂਦੇ ਆਉਂਦੇ ਉਹ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਚਰਚਿਤ ਬਾਲ ਕਲਾਕਾਰ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਅਸਲੀ ਪਾਠਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਫਿਰ ਵੀ ਸਕੂਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜੋ ਕੁਛ ਸਿਖਾਇਆ , ਉਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ: 'ਕਾਸ਼ , ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਦਿਮਾਗ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ, ਹਰੇਕ ਅਧਿਅਨ ਦੀ ਉਤੇਜਨਾਪੂਰਨ ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ ਪੜ੍ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਜਿਸਨੇ ਮੇਰਾ ਦਿਮਾਗ ਝਕਝੋਰਾ ਹੁੰਦਾ, ਤਥਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਰੁਚੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ , ਅੰਕਾਂ ਦੀ ਕਲਾਬਾਜੀ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਅਨੰਦਿਤ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ, ਨਕਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿ ਰੋਮਾਂਚ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ, ਇਤਿਹਾਸ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ, ਮੈਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਲੈਅ ਅਤੇ ਧੁਨ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਉਤਾਰਨ ਦੇ ਮੌਕੇ ਦਿੱਤੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਅੱਜ ਵਿਦਵਾਨ ਬਣ ਸਕਦਾ ਸੀ’ ।
ਮਾਤਰ ਅੱਠ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਿਹਨਾ ਸੰਕਟਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਉਸ ਤੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਦੂਸਰਾ ਬੱਚਾ ਬਿਲਕੁਲ ਟੁੱਟ ਹੀ ਜਾਂਦਾ। ਚਾਰਲੀ ਕੰਮ ਧੰਦੇ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਮਾਰੇ ਫਿਰਦੇ: 'ਉਸ ਵਕਤ ਮੈਂ ਅੱਠ ਸਾਲ ਦਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਦਿਨ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬੇ ਅਤੇ ਉਦਾਸੀ ਭਰੇ ਦਿਨ ਸਨ।'
ਫਿਰ ਵੀ ਚਾਰਲੀ ਨੇ ਕਦੇ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਹਾਰੀ ਕਿਉਂਕਿ ਲਕਸ਼ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜੋ ਵੀ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਥੀਏਟਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦਰਜਨਾਂ ਧੰਦੇ ਕੀਤੇ : ਮੈਨੂੰ ਧੰਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਸਮਝ ਸੀ। ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਨਵੀਆਂ-ਨਵੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਉਲਝਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਮੈਂ ਖਾਲੀ ਦੁਕਾਨਾਂ ਦੀ ਤਰਫ ਦੇਖਦਾ, ਸੋਚਦਾ, ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਸਾ ਕਮਾਉਣ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਧੰਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮਛਲੀ ਵੇਚਣ, ਚਿਪਸ ਵੇਚਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੰਸਾਰੀ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਖੋਹਲਣ ਤਕ ਹੁੰਦਾ। ਹਮੇਸ਼ਾ ਜੋ ਵੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਦੀ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਖਾਣਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਬਸ ਪੂੰਜੀ ਦੀ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਲੇਕਿਨ ਪੂੰਜੀ ਦੀ ਹੀ ਤਾਂ ਸਮਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕਿਥੋਂ ਆਏ । ਆਖਿਰ ਮੈਂ ਮਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਮੇਰਾ ਸਕੂਲ ਛੁੜਵਾ ਦੇਵੇ ਅਤੇ ਕੰਮ ਤਲਾਸ਼ਣ ਦੇਵੇ।
ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਧੰਦੇ ਕੀਤੇ । ਮੈਂ ਅਖਬਾਰ ਵੇਚੇ, ਪ੍ਰਿੰਟਰ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ , ਖਿਲੌਣੇ ਬਣਾਏ, ਗਲਾਸ ਬਲੋਅਰ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ , ਡੌਕਟਰ ਦੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਤਰਾਂ-ਤਰਾਂ ਦੇ ਧੰਦੇ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮੈਂ ਸਿਡਨੀ ਦੀ ਤਰਾਂ ਇਸ ਲਕਸ਼ ਤੋਂ ਕਦੇ ਵੀ ਨਿਗਾਹ ਨਹੀਂ ਹਟਾਈ ਕਿ ਮੈ ਅੰਤ ਅਭਿਨੇਤਾ ਬਣਨਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਅਲਗ-ਅਲਗ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਬੂਟ ਚਮਕਾਉਂਦਾ, ਆਪਣੇ ਕਪੜਿਆਂ ਤੇ ਬ੍ਰਸ਼ ਫੇਰਦਾ , ਸਾਫ ਕੌਲਰ ਲਗਾਉਂਦਾ ਅਤੇ ਸਟਰੈਂਡ ਦੇ ਪਾਸ ਬੈੱਡ ਫੋਰਡ ਸਟਰੀਟ ਵਿੱਚ ਬਲੈਕਮੋਰ ਥੇਟਰ ਏਜੰਸੀ ਵਿੱਚ ਬੀਚ-ਬੀਚ ਵਿੱਚ ਚੱਕਰ ਕੱਟਦਾ । ਮੈਂ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਉਥੇ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਮੇਰੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਉਥੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਰੋਕ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ।�
ਚਾਰਲੀ ਚੈਪਲਿਨ ਨੇ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਨਾਈ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਆਤਮਕਥਾ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਸਦਾ ਕੋਈ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਕੰਮ ਦਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਫਾਇਦਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਹਾਨ ਫ਼ਿਲਮ ਦ ਗ੍ਰੇਟ ਡਿਕਟੇਟਰ ਵਿੱਚ ਯਹੂਦੀ ਨਾਈ ਦਾ ਚਰਿਤਰ ਬਖੂਬੀ ਨਿਭਾ ਸਕੇ ।
ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਬਾਰ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਬਕਾਇਦਾ ਕੰਮ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਜਿਵੇਂ ਸੱਤਵੇਂ ਆਸਮਾਨ ਤੇ ਸਨ, 'ਮੈਂ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਮਾਰੇ ਪਾਗਲ ਹੋਇਆ ਬਸ ਵਿੱਚ ਘਰ ਪਹੁੰਚਿਆ ਅਤੇ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਗਹਰਾਈਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਲਗਿਆ ਕਿ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਗਰੀਬੀ ਦੀ ਆਪਣੀ ਜਿੰਦਗੀ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣਾ ਸੁਪਨਾ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਹ ਸੁਪਨਾ ਜਿਸਦੇ ਬਾਰੇ ਅਕਸਰ ਮਾਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਮੈਂ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਹੁਣ ਮੈਂ ਅਭਿਨੇਤਾ ਹੋਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਹਿਲਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ । ਇਸ ਨਵਾਂ ਖਾਕੀ ਲਿਫਾਫਾ ਸੀ । ਇਹ ਮੇਰੀ ਹੁਣ ਤਕ ਦੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਸੀ । ਬਸ ਦੀ ਜਾਂਤ੍ਰਾ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਮੈਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਕਿਲਾ ਫਤਹ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਝੋਪੜ ਪੱਟੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਨਾਮਾਲੂਮ ਜਿਹਾ ਛੋਕਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਹੁਣ ਮੈਂ ਥਿਏਟਰ ਦਾ ਇੱਕ ਖਾਸ ਆਦਮੀ ਹੋਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਮੇਰਾ ਮਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਰੋ ਪਵਾਂ।'
ਅਤੇ ਇਸ ਭੂਮਿਕਾ ਦੇ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਖੂਬ ਮੇਹਨਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਚਰਿਤਰ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਨਿਆਂ ਕੀਤਾ । ਉਹ ਲਗਾਤਾਰ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਚਹੇਤੇ ਬਣਦੇ ਗਏ। ਇੱਕ ਮਜ਼ੇਦਾਰ ਗੱਲ ਇਹ ਹੋਈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਰਾਰ ਕਰਨ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਲੇਕਿਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਤਨਾ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਉਸ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇ ਹਕਦਾਰ ਹਨ ਅਤੇ ਉਥੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਬਾਣੀਆ ਬੁਧੀ ਦਾ ਇੱਕ ਨਮੂਨਾ ਦਿਖਾ ਹੀ ਆਏ ਸਨ, `ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਰਾਸ਼ੀ ਮੇਰੇ ਲਈ ਛੱਤੇ ਫਾੜ ਲੌਟਰੀ ਖੁਲਣ ਵਰਗੀ ਸੀ ਫਿਰ ਵੀ ਮੈਂ ਇਹ ਗੱਲ ਆਪਣੇ ਚੇਹਰੇ ਤੇ ਨਹੀਂ ਝਲਕਣ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਂ ਨਿਮ੍ਰਤਾ ਨਾਲ ਕਿਹਾ, 'ਸ਼ਰਤਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਭਾਈ ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਕਰਨਾ ਚਾਹੂੰਗਾ ।'
ਉੱਨੀ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤਕ ਉਹ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਥੀਏਟਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਜਗਹ ਬਣਾ ਚੁਕੇ ਸਨ ਲੇਕਿਨ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇੱਕਲਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ। ਉਹ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇਕੱਲੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਆਏ ਸਨ। ਮੁਹੱਬਤ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਨਾਲ ਦਸਤਕ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਆਪਣੀ ਆਕੜ ਸਦਕੇ ਉਥੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪੱਤੇ ਸੁੱਟ ਆਏ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਆਪਣੀ ਪਹਲੀ ਮੁਹੱਬਤ ਨੂੰ ਉਹ ਲੰਬੇ ਅਰਸੇ ਤਕ ਭੁਲਾ ਨਹੀਂ ਸਕੇ। `ਸੋਲਹ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਰੋਮਾਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਖਿਆਲਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਇੱਕ ਥੀਏਟਰ ਦੇ ਪੋਸਟਰ ਨੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਖੜੀ ਚੱਟਾਨ ਤੇ ਖੜੀ ਇੱਕ ਲੜਕੀ ਦੇ ਬਾਲ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਉੜ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰਦਾ ਕਿ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਗੋਲਫ ਖੇਲ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।
ਇਹੀ ਮੇਰੇ ਲਈ ਰੋਮਾਸ ਸੀ । ਲੇਕਿਨ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦੀ ਮੁਹੱਬਤ ਤਾਂ ਕੁਛ ਹੋਰ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਨਜ਼ਰ ਮਿਲਣ ਤੇ , ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਕੁਛ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਆਦਾਨ ਪ੍ਰਦਾਨ , ਕੁਛ ਹੀ ਮਿੰਟਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪੂਰੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਹੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੂਰੀ ਦੀ ਪੂਰੀ ਕਾਇਨਾਤ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਖੜੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਚਾਨਕ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਛੁਪੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਖਜ਼ਾਨਾ ਖੋਲ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਮੈਂ ਉਂਨੀ ਸਾਲ ਦਾ ਹੋਣ ਨੂੰ ਆਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਕਰਨੋ ਕੰਪਨੀ ਦਾ ਸਫਲ ਦਾ ਕਮੇਡੀਅਨ ਸੀ । ਲੇਕਿਨ ਕੁਛ ਸੀ ਜਿਸਦੀ ਗੈਰਮੌਜੂਦਗੀ ਖਟਕ ਰਹੀ ਸੀ। ਬਸੰਤ ਆ ਕੇ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਅਤੇ ਗਰਮੀਆਂ ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਖਾਲੀਪਨ ਦੇ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਤੇ ਹਾਵੀ ਸਨ। ਮੇਰੀ ਦਿਨਚਰੀਆ ਰੁੱਖਾਪਣ ਅਪਣਾਈ ਬੈਠੀ ਸੀ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਮਾਹੌਲ ਖੁਸ਼ਕ । ਮੈਂਨੂੰ ਆਪਣੇ ਭਵਿਖ ਵਿੱਚ ਕੁਛ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿਖਦਾ , ਉਥੇ ਸਿਰਫ ਬੇਦਿਲੀ , ਸਭ ਕੁਛ ਉਦਾਸੀਨ ਅਤੇ ਚਾਰੋਂ ਤਰਫ ਆਦਮੀ ਹੀ ਆਦਮੀ। ਸਿਰਫ ਪੇਟ ਭਰਨ ਦੀ ਖਾਤਿਰ ਕੰਮ ਧੰਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣਾ ਹੀ ਕਾਫੀ ਨਹੀਂ ਲਗ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਜਿੰਦਗੀ ਨੌਕਰ ਸਰੀਖੀ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਬੰਨ੍ਹ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ।
‘ਮੈਂ ਬੁਧੂਪੁਣੇ ਅਤੇ ਅਤਿਨਾਟਕੀਪੁਣੇ ਦਾ ਪੁਜਾਰੀ ਸੀ , ਸੁਪਨਸਾਜ਼ ਵੀ ਅਤੇ ਉਦਾਸ ਵੀ। ਮੈਂ ਜਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਖਫ਼ਾ ਵੀ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਮੁਹੱਬਤ ਵੀ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਕਲਾ ਸ਼ਬਦ ਕਦੇ ਵੀ ਮੇਰੇ ਭੇਜੇ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਮੇਰੇ ਸ਼ਬਦ ਭੰਡਾਰ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਘੁਸਿਆ । ਥੀਏਟਰ ਮੇਰੇ ਲਈ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਸੀ , ਇਸ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੁਛ ਨਹੀਂ।
‘ਮੈਂ ਇੱਕਲਾ ਹੁੰਦਾ ਚਲਾ ਗਿਆ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ। ਮੈਂ ਐਤਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕਲਾ ਭਟਕਦਾ ਘੁੰਮਦਾ ਰਹਿੰਦਾ, ਪਾਰਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬਜ ਰਹੇ ਬੈਂਡਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਦਾ ਦਿਲ ਬਹਿਲਾਉਂਦਾ। ਨਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਖੁਦ ਦੀ ਕੰਪਨੀ ਨੂੰ ਝੱਲਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੀ ਹੀ। ਅਤੇ ਫਿਰ ਇੱਕ ਖਾਸ ਗੱਲ ਹੋ ਗਈ - ਮੈਨੂੰ ਮੁਹੱਬਤ ਹੋ ਗਈ । ਮੈਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਦੋ ਵੱਡੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਭੂਰੀ ਸ਼ਰਾਰਤ ਨਾਲ ਚਮਕਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਬੰਨ੍ਹ ਲਿਆ। ਇਹ ਅੱਖਾਂ ਇੱਕ ਦੁਬਲੇ ਹਿਰਨੀ ਵਰਗੇ , ਸਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਢਲੇ ਚੇਹਰੇ ਤੇ ਟੰਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਬੰਨ੍ਹ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਉਸਦਾ ਭਰਾ ਪੂਰਾ ਚੇਹਰਾ, ਖੂਬਸੂਰਤ ਦੰਦ, ਇਹ ਸਭ ਦੇਖਣ ਦਾ ਅਸਰ ਬਿਜਲੀ ਵਰਗਾ ਸੀ’ । ਲੇਕਿਨ ਹੈਟੀ ਨੂੰ ਜੀ ਜਾਨ ਨਾਲ ਚਾਹੁਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਚੌਥੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਖਰਾਬ ਮੂਡ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਨਾਲ ਮੁਹੱਬਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਅਤੇ ਸੰਬੰਧ ਤੋੜ ਬੈਠੇ। 'ਮੇਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਆਪਾਂ ਜੁਦਾ ਹੋ ਜਾਈਏ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕਦੇ ਦੋਬਾਰਾ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਨਾ ਮਿਲੀਏ ।' ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆ ਕੀ ਹੋਵੇਗੀ।
‘ਲੇਕਿਨ ਹੁਣ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ । `ਮੈਂ ਕੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ? ਕੀ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਜਲਦੀਬਾਜੀ ਕੀਤੀ ਸੀ? ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਨੂੰ ਚੁਨੌਤੀ ਨਹੀਂ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਵੀ ਨਿਰਾ ਬੇਵਕੂਫ਼ ਹਾਂ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਦੋਬਾਰਾ ਮਿਲਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰਸਤੇ ਹੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ? ਲੇਕਿਨ ਕਿਸਮਤ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਦਰਵਾਜੇ ਤੋਂ ਦਸਤਕ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ। ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਦਰਵਾਜੇ ਖੁਲ ਰਹੇ ਸਨ: ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅਨੰਤ ਆਕਾਸ਼ ਸੀ । ਮੈਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਜਾਣ ਦੇ ਲਈ ਇਸੀ ਤਰਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਮੌਕੇ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਸੀ। ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਲਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸ਼ਿਖਰ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ, ਇਥੇ ਮੇਰੇ ਅਵਸਰ ਹੁਣ ਬੰਨੇ ਬੰਨਾਏ ਰਹਿ ਗਏ ਸਨ। ਅੱਧੀ-ਅਧੂਰੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਚਲਦੇ ਅਗਰ ਮੈਂ ਮਿਊਜਿਕ ਹੌਲ ਦੇ ਕਮੇਡੀਅਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਫੇਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਪਾਸ ਮਜਦੂਰੀ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਆਸਾਰ ਹੁੰਦੇ’ ।
ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸੁਖਦਾਈ ਪਹਿਲੂ ਅਗਰ ਅਮਰੀਕਾ ਜਾਣਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਥੇ ਚਾਲੀ ਸਾਲ ਤਕ ਰਹਿ ਕੇ ਨਾਟਕ, ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਅਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸਫਲ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨਾ ਸੀ ਤਾਂ ਇਥੋਂ ਜਾਣਾ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਦੁਖਦਾਈ ਘਟਨਾ ਬਣ ਕੇ ਆਈ। ਉਹ ਖੁਲੇ ਅਨੰਤ ਆਕਾਸ਼ ਦੀ ਖੁਲੀ ਹਵਾ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਾ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਆਖਿਰ ਖੁਲੀ ਹਵਾ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋ ਕਰ ਉਥੋਂ ਕੂਚ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਉਮਰ ਦੇ ਛੱਠਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਵਿੱਟਜ਼ਰਲੈਂਡ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਘਰ ਬਣਾਉਣਾ ਪਿਆ।
ਚਾਰਲੀ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਚਹੇਤੇ ਸਨ। ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਇਕੱਲੇ ਐਸੇ ਸ਼ਖਸ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਦੋਸਤ ਹਰ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ, ਹਰ ਫੀਲਡ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਹਰ ਉਮਰ ਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਹਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਾਜਪ੍ਰਮੁਖ, ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ , ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਮਿਤਰਤਾ ਦੀ ਪਧਰ ਤੇ ਮਿਲਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਦਿਖਾਏ ਜਾਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੇ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਸਨਮਾਨ ਦਿੰਦੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਆਉਂਦੇ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਖਾਣਾ ਖਾਂਦੇ । ਉਹ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲੇ ਸਨ ਅਤੇ ਨਹਿਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਵੀ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਤੋਂ ਉਹ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬਰਨਾਰਡ ਸ਼ੌ ਦੇ ਘਰ ਤੇ ਕਈ ਬਾਰ ਖਾਣਾ ਖਾਧਾ ਸੀ ਅਤੇ ਆਈਂਸਟਾਈਨ ਕਈ ਬਾਰ ਚਾਰਲੀ ਦੇ ਘਰ ਆ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਖੇਤਰ ਦੇ ਲੋਕ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਿਤਰ ਸਨ: ‘ਮੈਂ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਓਵੇਂ ਹੀ ਪਸੰਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਜਿਵੇਂ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ । ਸ਼ਾਇਦ ਮੈਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੋਸਤਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਰਹੀ - ਆਦਮੀ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਉੱਚੀ ਜਗਹ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਦੋਸਤ ਚੁਣਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵਿਵੇਕ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ’। ਅਲਬੱਤਾ ਉਹ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੇ ਵਕਤ ਕਿਸੇ ਦੋਸਤ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨਾ ਆਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਲੇਕਿਨ ਆਪ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਤਨੇ ਖੁਸ਼ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਮਾਂ ਦੇ ਸਕੋ।
ਚਾਰਲੀ ਨੇ ਇਕਤਰਫਾ ਪ੍ਰੇਮ ਬਹੁਤ ਕੀਤੇ । ਵੈਸੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾਏ ਤਾਂ ਹੈਟੀ ਦੇ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮੁਹੱਬਤ ਵੀ ਇਕਤਰਫਾ ਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹੀ ਵਜਹ ਰਹੀ ਕਿ ਉਹ ਉਨੱਤੀ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤਕ ਇਕੱਲੇ ਹੀ ਰਹੇ। ਮੇਰੀ ਇਕੱਲ ਵਿੰਨ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਦੋਸਤੀ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਮੈਂ ਜਵਾਨ ਸੀ , ਅਮੀਰ ਸੀ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਹਸਤੀ ਸੀ । ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜ਼ੂਦ ਮੈਂ ਨਿਊਜਾਰਕ ਵਿੱਚ ਇਕੱਲਾ ਅਤੇ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹਾਲ ਘੁੰਮ ਰਿਹਾ ਸੀ ।
ਹਾਲਾਂਕਿ ਚਾਰਲੀ ਨੇ ਚਾਰ ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਲੇਕਿਨ ਪਹਿਲੀਆਂ ਤਿੰਨ ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਤਕਲੀਫ ਪਹੁੰਚੀ। ਪਹਿਲੀ ਸ਼ਾਦੀ ਕਰਨ ਜਾਂਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਪੈ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇਹ ਸ਼ਾਦੀ ਕਰ ਹੀ ਕਿਉਂ ਰਹੇ ਹਨ। ਦੂਸਰੀ ਸ਼ਾਦੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਤਨੀ ਤਕਲੀਫ ਪਹੁੰਚਾਈ ਕਿ ਇਸ ਆਤਮਕਥਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਦੂਸਰੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਤਕ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ । ਅਲਬੱਤਾ , ਊਨਾ ਓ ਨੀਲ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਚੌਥੀ ਸ਼ਾਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਸਫਲ ਰਹੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਛੱਤੀ ਸਾਲ ਦਾ ਫਰਕ ਸੀ ਅਤੇ ਊਨਾ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਛੱਤੀ ਸਾਲ ਤਕ, ਜਾਨੀ ਜੀਵਨਭਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਰਹੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਛੱਤੀ ਸਾਲ ਉਸੇ ਦੀ ਵਜਹ ਨਾਲ ਅੱਛੀ ਤਰਾਂ ਗੁਜ਼ਾਰ ਸਕੇ । ‘ਪਿਛਲੇ ਬੀਹ ਸਾਲ ਤੋਂ ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਖੁਸ਼ੀ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਕਿਸਮਤ ਦਾ ਧਨੀ ਰਿਹਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਇਤਨੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਬੀਵੀ ਮਿਲੀ। ਕਾਸ਼, ਮੈਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲਿਖ ਸਕਦਾ ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਨਾਲ ਮੁਹੱਬਤ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਫੈਕਟ ਮੁਹੱਬਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕੁੰਠਾਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੁੰਦਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਜਿਤਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਭਿਵਿਅਕਤ ਕੀਤਾ ਜਾਏ , ਉਸ ਨਾਲ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਧਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਊਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਚਰਿਤਰ ਦੀ ਗਹਰਾਈ ਅਤੇ ਸੁਹੱਪਣ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ’।
ਹਾਲਾਂਕਿ ਚਾਰਲੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਤਮਕਥਾ ਵਿੱਚ ਪੋਲਾ ਨੇਗਰੀ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਅਭਿੰਨ ਮਿਤਰਤਾ ਦਾ ਹੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਤਥ ਦਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਨੇਗਰੀ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪੰਦਰਾਂ ਦਿਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਦੋ ਬਾਰ ਮੰਗਣੀ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਟੁੱਟੀ ਸੀ। ਚਾਰਲੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਤਮਕਥਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਤਾਨਾਂ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਵਜਹ ਇਹ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਆਤਮਕਥਾ 1960 ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਗਈ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ 71 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਊਨਾ ਨੇ ਕੁਲ ਮਿਲਾ ਕਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅੱਠ ਸੰਤਾਨਾਂ ਦਾ ਉਪਹਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅੱਠਵੀਂ ਸੰਤਾਨ ਉਦੋਂ ਹੋਈ ਸੀ ਜਦੋਂ ਚਾਰਲੀ 73 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਊਨਾ 37 ਸਾਲ ਦੀ।
ਅਲਬੱਤਾ , ਆਪਣੀ ਆਤਮਕਥਾ ਵਿੱਚ ਚਾਰਲੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੈਕਸ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਖੁਲ ਕਰ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਹੈ: 'ਹਰ ਦੂਸਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਤਰਾਂ ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੈਕਸ ਦੇ ਦੌਰ ਆਉਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ'। ਲੇਕਿਨ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ: 'ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਸੈਕਸ ਤੋਂ ਚਰਿਤਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਮਦਦ ਮਿਲਦੀ ਹੋਵੇ । ਲੇਕਿਨ ਠੰਡ ,ਭੁੱਖ ਅਤੇ ਗਰੀਬੀ ਦੀ ਸ਼ਰਮ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਤੇ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਸਰ ਪੈ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਜੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੈਕਸ ਦੀ ਤਰਫ ਲੈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਮੈਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰੋਮਾਂਚਕ ਲਗਦੀਆਂ ਹਨ।
ਚਾਰਲੀ ਅਮਰੀਕਾ ਗਏ ਤਾਂ ਥੀਏਟਰ ਕਰਨ ਸਨ ਲੇਕਿਨ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਬੜੇ ਪੈਮਾਨੇ ਤੇ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕਰਨਾ ਲਿਖਿਆ ਸੀ । ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਥਿਏਟਰ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਚਿਪਕਿਆ ਰਹਾਂ? ਮੈਂ ਕਲਾ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਤਾਂ ਸੀ ਨਹੀਂ। ਕੋਈ ਦੂਸਰਾ ਧੰਦਾ ਕਰ ਲੈਂਦਾ । ਮੈਂ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਟਿਕਣ ਦੀ ਠਾਨ ਲਈ ਸੀ'। ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਜਮਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਤਕਲੀਫ ਹੋਈ ਲੇਕਿਨ ਇੱਕ ਬਾਰ ਟ੍ਰੈਂਪ ਦਾ ਬਾਣਾ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਣ ਦੇ ਬਾਦ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਕੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ। 'ਮੇਰਾ ਚਰਿਤਰ ਥੋੜਾ ਅਲਗ ਸੀ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕੀ ਜਨਤਾ ਦੇ ਲਈ ਅਨਜਾਣਿਆ ਵੀ। ਇਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਮੈਂ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਕਦੋਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ । ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਕਪੜੇ ਪਹਿਨ ਲੈਣ ਦੇ ਬਾਦ ਮੈਂ ਇਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਇੱਕ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਹਾਂ, ਇੱਕ ਜੀਵਿਤ ਵਿਅਕਤੀ ਹਾਂ। ਦਰਅਸਲ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉਹ ਕਪੜੇ ਪਹਿਨ ਲੈਂਦਾ ਅਤੇ ਟ੍ਰੈਂਪ ਦਾ ਬਾਣਾ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਤਰਾਂ ਤਰਾਂ ਦੇ ਮਜ਼ਾਕੀਆ ਖ਼ਿਆਲ ਆਉਣ ਲਗਦੇ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਕਦੇ ਸੋਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਚੂੰਕਿ ਮੇਰੇ ਕਪੜੇ ਮੇਰੇ ਚਰਿਤਰ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਮੈਂ ਉਸੇ ਵਕਤ ਹੀ ਤੈਹ ਕਰ ਲਿਆ ਕਿ ਚਾਹੇ ਕੁਝ ਵੀ ਹੋ ਜਾਏ , ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਇਹੀ ਦਿੱਖ ਬਣਾਈਂ ਰਖਾਂਗਾ'।
ਉਹ ਜਲਦੀ ਹੀ ਆਪਣੀ ਮੇਹਨਤ ਅਤੇ ਹੁਨਰ ਦੇ ਬਲ ਤੇ ਐਸੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ ਕਿ ਮਨਮਾਨੀ ਕੀਮਤ ਵਸੂਲ ਕਰ ਸਕਣ। ਉਹ ਔਲ ਇਨ ਵਨ ਸਨ। ਲੇਖਕ, ਸੰਗੀਤਕਾਰ, ਅਭਿਨੇਤਾ, ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ, ਸੰਪਾਦਕ, ਨਿਰਮਾਤਾ ਅਤੇ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਵਿਤਰਕ ਵੀ। ਜਲਦ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਤੂਤੀ ਬੋਲਣ ਲਗੀ। ਲੇਕਿਨ ਇੱਕ ਮਜ਼ੇਦਾਰ ਗੱਲ ਸੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਵਿੱਚ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਬੇਹਦ ਨਰਵਸ ਹੋ ਜਾਂਦੇ । ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰਾਤਾਂ ਦੀ ਨੀਂਦ ਉੜ ਜਾਂਦੀ। ਪਹਿਲੇ ਸ਼ੋ ਵਿੱਚ ਉਹ ਥੀਏਟਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬਾਹਰ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ, ਲੇਕਿਨ ਅਸ਼ਚਰਜ ਦੀ ਗੱਲ, ਕਿ ਸਭ ਕੁਛ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਹਰ ਫ਼ਿਲਮ ਪਹਿਲੀਆਂ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਸਫਲ ਹੁੰਦੀ ।
ਹਰ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਨਾਲ ਚਾਰਲੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿਧੀ ਦਾ ਗ੍ਰਾਫ ਉੱਤੇ ਉਠਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਵੀ ਵਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਮਨਮਾਨੇ ਦਾਮ ਵਸੂਲ ਕਰਨ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਰਖਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਵਸੂਲ ਕਰ ਵੀ ਰਹੇ ਸਨ। ਨਿਊਜਾਰਕ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਚਰਿਤਰ , ਕਰੈਕਟਰ ਦੇ ਖਿਲੌਣੇ ਅਤੇ ਮੂਰਤੀਆਂ ਸਾਰੇ ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ ਸਟੋਰਾਂ ਅਤੇ ਡ੍ਰਗਸਟੋਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਿਗਫੇਲਡ ਲੜਕੀਆਂ ਚਾਰਲੀ ਚੈਪਲਿਨ ਦੇ ਗੀਤ ਗਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।
ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਕੁਛ ਹਾਸਿਲ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ । 'ਮੈਂ ਸਿਰਫ ਸਤਾਈ ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਅਨੰਤ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਸਨ, ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇੱਕ ਦੋਸਤਾਨਾ ਦੁਨੀਆਂ । ਥੋੜੇ ਜਿਹੇ ਅਰਸੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮੈਂ ਕਰੋੜਪਤੀ ਹੋ ਜਾਊਂਗਾ। ਮੈਂ ਕਦੇ ਇਸ ਸਭ ਕੁਛ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ।
ਚਾਰਲੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਿਤਰ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਮਿਤ੍ਰਤਾਵਾਂ ਜੀਵਨਭਰ ਰਹੀਆਂ।ਮਰਦਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਵੀ। ਉਹ ਦੂਸਰਿਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਵੀ ਹੋਏ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ । ਹਰਸਟ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬੇਹਦ ਕਰੀਬੀ ਮਿਤਰ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਆਦਰਸ਼ ਮੰਨਦੇ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਇੱਕ-ਦੋ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਛੇ ਦੋਸਤ ਹਨ ਜੋ ਮੇਰੇ ਦਿਸ਼ਹਦੇ ਨੂੰ ਰੁਸ਼ਨਾਈਂ ਰਖਦੇ ਹਨ।
ਭਾਰਤੀ ਸਿਨੇਮਾ ਦੇ ਕਿਤਨੇ ਹੀ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਚਾਰਲੀ ਦੇ ਟ੍ਰੈਂਪ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੋ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਲਿਜਾ ਸਕੇ ।
ਹਾਲਾਂਕਿ ਚਾਰਲੀ ਨੇ ਸਕੂਲੀ ਸਿਖਿਆ ਬਹੁਤ ਘਟ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਸੀ ਲੇਕਿਨ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਆਖਿਰ ਤਕ ਕਈ ਬਾਰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ । ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਗਹਰੀ ਸਮਝ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਬਚਪਨ ਬਹੁਤ ਥੁੜਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਰਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਤਕਲੀਫਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਨਜ਼ਦੀਕ ਤੋਂ ਜਾਣਦੇ ਪਛਾਣਦੇ । ਇਸ ਦੇ ਅਲਾਵਾ ਉਹ ਸੈਲਫ ਮੇਡ ਆਦਮੀ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੇ ਬਹੁਤ ਭਰੋਸਾ ਸੀ । ਇਸ ਆਤਮਕਥਾ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਲਗਪਗ ਹਰੇਕ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਬੇਹਤਰੀਨ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਅਭਿਨੈ , ਕਲਾ, ਸੰਵਾਦ ਅਦਾਇਗੀ, ਕੈਮਰਾ , ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ, ਥੀਏਟਰ, ਵਿਗਿਆਨ , ਪਰਮਾਣੂ ਬੰਬ , ਮਾਨਵ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ, ਮੱਛੀਆਂ ਫੜਨ , ਸਾਮਵਾਦ, ਸਮਾਜਵਾਦ, ਪੂੰਜੀਵਾਦ , ਯੁਧ , ਅਮੀਰੀ, ਗਰੀਬੀ, ਰਾਜਨੀਤੀ , ਸਾਹਿਤ, ਸੰਗੀਤ, ਕਲਾ, ਧਰਮ , ਦੋਸਤੀ , ਭੂਤ ਪ੍ਰੇਤ ਕੁਛ ਵੀ ਤਾਂ ਐਸਾ ਨਹੀਂ ਬਚਿਆ ਜਿਸ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਗ ਵਾਲੀ ਰਾਏ ਨਾ ਜਾਹਿਰ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ । ਕੌਮੇਡੀ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, 'ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੌਮੇਡੀ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਨਜ਼ਰੀਆ। ਲੇਕਿਨ ਹਰ ਬਾਰ ਨਜ਼ਰੀਆ ਢੂੰਢਣਾ ਆਸਾਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਕਿਸੇ ਕੌਮੇਡੀ ਨੂੰ ਸੋਚਣ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਿਮਾਗ ਦੀ ਚੁਸਤੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਅਭਿਨਯ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ: ਮੈਂ ਕਦੇ ਵੀ ਅਭਿਨਯ ਦਾ ਅਧਿਅਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ ਲੇਕਿਨ ਲੜਕਪਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਮੇਰਾ ਸੌਭਾਗ ਰਿਹਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਮਹਾਨ ਅਭਿਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਨੂੰ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤਾ ।
ਸ਼ਾਇਦ ਚਾਰਲੀ ਦਾ ਨਾਮ ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਲਈ ਗਿਨੀਜ਼ ਬੁਕ ਔਫ ਵਰਲਡ ਰਿਕਾਰਡਜ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ , ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਭਿਨਯ ਕਲਾ ਬਾਰੇ , ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਬਾਰੇ , ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਬਾਰੇ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਟ੍ਰੈਂਪ ਬਾਰੇ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਇਦ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਜੋ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਆਇਆ, ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਵੀ ਆਇਆ , ਉਸਨੇ ਚਾਰਲੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ।
ਅਮਰੀਕਾ ਜਾਣ ਅਤੇ ਖੂਬ ਸਫਲ ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਦ ਚਾਰਲੀ ਪਹਿਲੀ ਬਾਰ ਦਸ ਸਾਲ ਬਾਦ ਅਤੇ ਦੂਸਰੀ ਬਾਰ ਬੀਹ ਸਾਲ ਬਾਦ ਲੰਦਨ ਆਏ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਥੇ ਬਚਪਨ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਤਰਾਂ ਨਾਲ ਘੇਰ ਲਿਆ ਸੀ । ਮੇਰੇ ਅਤੀਤ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਹੈਟੀ ਹੀ ਉਹ ਇਕੱਲੀ ਵਾਕਿਫ਼ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਦੋਬਾਰਾ ਮਿਲਣਾ ਮੈਨੂੰ ਅਛਾ ਲਗਦਾ, ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਬੇਹਤਰੀਨ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਕੇ ਸੁਖ ਮਿਲਦਾ ।
ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਭਰਪੂਰ ਦੁਖ ਵੀ ਭੋਗੇ ਅਤੇ ਸੁਖ ਵੀ। ਹੋਰ ਕੌਣ ਅਭਾਗਾ ਹੋਵੇਗਾ ਜੋ ਸਿਰਫ ਇਸ ਲਈ ਦੋਸਤ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਮੰਡਰਾਉਂਦਾ ਰਹੇ ਤਾਕਿ ਉਹਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਖਾਣੇ ਦੇ ਲਈ ਸੱਦ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਐਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੁਖੀ ਹੋਰ ਕੌਣ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਲਗਪਗ ਹਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਾਜਪ੍ਰਮੁਖਾਂ ਵਲੋਂ ਨਿਓਂਦੇ ਮਿਲਦੇ ਹੋਣ, ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰਸਿਧ ਵਿਗਿਆਨੀ , ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਉਸ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਦੇ ਲਈ ਸਮਾਂ ਮੰਗਦੇ ਹੋਣ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਐਸ਼ ਦੀ ਐਸੀ ਦੁਨੀਆਂ ਹੋਵੇ ਜਿਸਦੀ ਅਸੀਂ ਤੁਸੀਂ ਕਲਪਨਾ ਵੀ ਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਜੀਵਨ ਦੇ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਪੱਖ ਚਾਰਲੀ ਸਪੇਂਸਰ ਚੈਪਲਿਨ ਨੇ ਦੇਖੇ ਅਤੇ ਭਰਪੂਰ ਦੇਖੇ।
ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਦੁਖਦ ਪੱਖ ਰਿਹਾ, ਅਮਰੀਕਾ ਵਲੋਂ ਉਹਨਾਂ ਤੇ ਇਹ ਸ਼ਕ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਕਿ ਉਹ ਖੁਦ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਹਨ ਅਤੇ ਅਗਰ ਨਹੀਂ ਵੀ ਹਨ ਤਾਂ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਤਾਂ ਰਖਦੇ ਹੀ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਲਾਇਨ ਤੇ ਚਲਦੇ ਹਨ।
ਇਸ ਭਰਮ ਭੂਤ ਨੇ ਜੀਵਨਭਰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ ਅਤੇ ਅਖੀਰ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਚਾਲੀ ਸਾਲ ਰਹਿ ਕੇ , ਉਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਇਤਨਾ ਕੁਛ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਦ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੇਆਬਰੂ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣਾ ਜਮਿਆ ਜਮਾਇਆ ਸੰਸਾਰ ਛੱਡ ਕੇ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਘਰ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਵਿਟਜਰਲੈਂਡ ਜਾਣਾ ਪਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਬੇਹਦ ਦੁਖੀ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਤੇ ਇਹ ਆਰੋਪ ਵੀ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਅਮਰੀਕੀ ਨਾਗਰਿਕ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਬਣੇ। ਆਪ੍ਰਵਾਸ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, 'ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਸਾਰੀ ਮੁਸੀਬਤ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਫਸਿਆ? ਤੁਹਾਡੀ ਸਰਕਾਰ ਤੇ ਅਹਸਾਨ ਕਰ ਕੇ ! ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਰਾਜਦੂਤ ਮਿ. ਜੋਸੇਫ ਡੇਵਿਸ ਨੂੰ ਰੂਸੀ ਯੁਧ ਰਾਹਤ ਦੇ ਵਲੋਂ ਸੈਨਫ੍ਰਾਂਸਿਸਕੋ ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਣ ਦੇਣਾ ਸੀ , ਲੇਕਿਨ ਐਨ ਮੌਕੇ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਗਲਾ ਖਰਾਬ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਇੱਕ ਉਚ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪੁਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਬੋਲਣ ਦੀ ਮੇਹਰਬਾਨੀ ਕਰਾਂਗਾ ਅਤੇ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਮੈਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਗਰਦਨ ਫਸਾਈਂ ਬੈਠਾ ਹਾਂ।'
`ਮੈਂ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਫਿਰ ਵੀ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਖੜਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਮੈਂ ਕਦੇ ਵੀ ਅਮਰੀਕੀ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ । ਹਾਲਾਂਕਿ ਸੈਂਕੜੇ ਅਮਰੀਕੀ ਬਾਸ਼ਿੰਦੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਕਮਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹ ਕਦੇ ਵੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ।
ਚਾਰਲੀ ਚੈਪਲਿਨ ਦੀ ਇਹ ਆਤਮਕਥਾ ਇੱਕ ਮਹਾਕਾਵ ਹੈ ਇੱਕ ਐਸੇ ਸ਼ਖਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ , ਜਿਸਨੇ ਦਿੱਤਾ ਹੀ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਉਹੀ ਮੰਗਿਆ ਜੋ ਉਸਦਾ ਹੱਕ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਹਾਸੇ ਵੰਡੇ ਅਤੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਮੁਹੱਬਤ ਵੀ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਹੰਝੂ ਵੀ । ਉਸਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋ ਕੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਗਲਤ ਹੋ । ਉਸੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੇ , ਆਪਣੇ ਫੈਸਲਿਆਂ ਤੇ , ਆਪਣੀ ਕਲਾ ਤੇ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਸ਼ੈਲੀ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿ ਸੱਚੀ ਪ੍ਰਤਿਬਧਤਾ ਵੀ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਵੀ ਲੜਨ ਭਿੜਨ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਰਖਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਚ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੈ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਦੇ ਲਈ ਇਤਨੀ ਜ਼ਿਦ ਸੀ ਕਿ 'ਸਿਟੀ ਲਾਈਟਸ' ਦੇ 70 ਸੈਕਿੰਡ ਦੇ ਇੱਕ ਦਰਿਸ਼ ਲਈ ਪੰਜ ਦਿਨ ਤਕ ਰੀਟੇਕ ਲੈਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿ ਉਸ ਵਿੱਚ ਇਤਨੀ ਨਿਸ਼ਠਾ ਸੀ ਕਿ ਮੂਕ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਦਾ ਯੁਗ ਬੀਤ ਜਾਣ ਦੇ 4 ਸਾਲ ਬਾਦ ਵੀ ਉਹ ਲੱਖਾਂ ਡੌਲਰ ਲਗਾ ਕੇ ਮੂਕ ਫ਼ਿਲਮ ਬਣਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਤਰਾਂ ਦੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਸੱਚੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਜੀਨੀਅਸ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਗੱਲ ਅੱਜ ਵੀ ਇਸ ਤਥ ਤੋਂ ਸਿਧ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਦੇ ਇਤਨੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰ ਕੇ ਇੱਥੇ ਤਕ ਆ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਦ ਵੀ ਸੱਤਰ ਅੱਸੀ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਬਣੀਆਂ ਉਸਦੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਸਾਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਖੂਬ ਮਨ ਪਰਚਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਪਾਸ ਮਾਸ ਅਪੀਲ ਦਾ ਜਾਦੂ ਦਾ ਚਿਰਾਗ ਸੀ
Saturday, January 16, 2010
ਦਲਿਤ:ਮਿੱਥ ਤੇ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਵਿਰੋਧ-ਵਿਕਾਸ - ਪੀ. ਐੱਨ. ਸਿੰਘ
ਦਲਿਤ ਵਰਤਾਰਾ ਅੱਜ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਇਹਦੀ ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਰਾਜਸੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਤੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਇਨਕਾਰੀ ਨਹੀਂ । ਰਾਜਨੀਤੀਵਾਨ, ਬੁਧੀਜੀਵੀ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਦਲਿਤ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਅਤੇ ਪਛਾਣ ਲਈ ਇਹਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਜੂਝ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦਾ ਦਲਿਤ ਸਮਾਜਕ ਤੌਰ ਤੇ ਬਹੁਤ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਤੌਰ ਤੇ ਜੋਰ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਅਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਪਰ ਇਹ ਕੋਈ ਅਸਮਾਨੀ ਬਿੱਜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਇਹ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਰਕਾਂ ਦਾ ਸੰਚਿਤ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਸਾਡੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਤੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਸਨ। ਸਾਡੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੇ ਆਖਰ ਭਾਰਤੀ ਗਣਰਾਜ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਰਬਵਿਆਪੀ ਵੋਟ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਤੇ ਕਿੱਤਾਗਤ ਰਾਖਵੇਂਕਰਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਬੰਧਤ ਫਾਇਦਿਆਂ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਗਰੰਟੀਸ਼ੁਦਾ ਪੱਖਪਾਤ ਹੈ। ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਅਤੇ ਲਾਮਬੰਦੀ ਦਾ ਵਿਆਪਕ ਅਤੇ ਡੂੰਘੇਰਾ ਹੋਣਾ, ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ, ਆਰਥਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ੇ ਸਬੰਧੀ ਵਭਿੰਨੀਕਰਨ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰ ਡਾ. ਅੰਬੇਦਕਰ ਦੇ ਰੈਡੀਕਲ ਸਮਾਜੀ ਖਿਆਲਾਂ ਦਾ ਦਲਿਤ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿਚ ਫੈਲ ਜਾਣਾ ਹੋਰ ਕਾਰਕ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ । ਸਿੱਧੀ ਰਾਜਸੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹੇਠ ਕਾਫੀ ਅਰਸੇ ਤੋ. ਕਲਰਕਾਂ, ਅਫਸਰਾਂ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕਾਂ, ਬਿਜਨੈਸ ਵਾਲਿਆਂ, ਰਾਜਨੀਤਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਕਰਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਵਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਚਿੱਟਕਾਲਰੀ ਦਲਿਤ ਬੁਧੀਜੀਵੀ ਵਰਗ ਰੂਪਮਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿਹਦੀ ਕੋਈ ਜੀਵੰਤ ਰਾਜਨੀਤਕ ਜਥੇਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਉਹ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਚਿਤਰਪੱਟ ਉਤੇ ਆਪਣੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦਰਜ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ। ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਦਲਿਤ ਲਹਿਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਪਾਰ ਨਾ ਕਰ ਸਕੀ ਅਤੇ ਉਥੇ ਵੀ ਇਹ ਮਹਿਜ ਦਬਾਓ ਸਮੂਹ ਹੀ ਰਿਹਾ। ਪਰ ਕਾਂਸ਼ੀਰਾਮ ਆਪਣੀ ਉਜੱਡ ਰਾਜਸੀ ਸੋਚ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਤਰੀ ਭਾਰਤ ਖਾਸ ਕਰ ਯੂ.ਪੀ. ਵਿਚ ਦਲਿਤ ਵੋਟ ਬੈਂਕ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਨ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਸੁਦ੍ਰਿੜ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਉਸਨੇ ਦਲਿਤਾਂ ਨੂੰ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਬਣਾਉਣ ਨੂੰ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਜੰਡਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਜਾਗਰਤੀ ਵੀ ਇਹਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੈ। ਬੀ.ਆਰ.ਅੰਬੇਦਕਰ ਦੇ ਸਮਾਜੀ-ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਭਵਿੱਖ ਨਕਸ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਭਿਜਿਆ ਦਲਿਤ ਵਿਸਿਸ਼ਟ ਵਰਗ ਹਿੰਦੂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੀ ਕੁੜਿਕੀ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਦਲਿਤ ਇਕ ਸਮੁਦਾਇ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ
ਡਾ. ਅੰਬੇਦਕਰ ਦਲਿਤਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਸਮੁਦਾਇ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਲਗਦਾ ਹੈ ਉਸਦਾ ਮਕਸਦ ਹਿੰਦੂ ਸਰਦਾਰੀ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਸੁਭਾਵਕ ਤੌਰ ਤੇ ਉਹਨੇ ਸਾਲਾਂ ਬੱਧੀ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਅਪਣਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਭੁਦਦਹਅ ਅਨਦ ਹਸਿ ਧਹਅਮਮਅ ਪੁਸਤਕ ਲਿਖੀ ਅਤੇ ਖਾਸਕਰ ਦਲਿਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸ਼ਕਤੀ ਵਾਸਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਅਪਨਾਉਣ ਲਈ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ। ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਦਲਿਤ ਉਹਦੇ ਦੱਸੇ ਮਾਰਗ ਤੇ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਚਲ ਰਹੇ ਹਨ।
ਬੀ.ਆਰ. ਅੰਬੇਦਕਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੇ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਮਾਜਕ ਉੱਤਪ੍ਰੇਰਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ; ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਪਰੰਪਰਾਪੂਜ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕਟਹਿਰੇ ਵਿਚ ਖੜਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਦਲਿਤ ਹੁਣ ਆਪਣੀ ਹੋਣੀ ਬਦਲਣ ਲਈ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਚੇਤਨ ਅਤੇਸੰਗਠਿਤ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ, ਜੋਰ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹ ਹਰੀਜਨ ਕਹਿਲਾਉਣਾ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਦਲਿਤ ਕਹਿਲਾਉਣ ਲਗ ਪਏ ਹਨ। ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਹਰੀਜਨ ਨਿਤਾਣਾ, ਨਿਮਾਣਾ, ਆਗਿਆਕਾਰੀ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਤੌਰ ਤੇ ਗੈਰਸਰਗਰਮ ਅਤੇ ਉਦਾਰ ਸੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਚੌਖਟੇ ਵਿਚ ਸਮੋਏ ਜਾਣ ਦਾ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ। ਪਰ ਅੰਬੇਦਕਾਰੀ ਦਲਿਤ ਰਾਜਨੀਤਕ ਤੌਰ ਤੇ ਅਭਿਲਾਖੀ, ਸਮਾਜਕ ਤੌਰ ਤੇ ਬੇਚੈਨ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਰਵਾਇਤੀ ਹਿੰਦੂ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਨਿਯਮਵਾਲੀ ਦਾ ਜੋਰਦਾਰ ਆਲੋਚਕ ਹੈ। ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਅਛੂਤਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਸਾਊ ਅਤੇ ਗੈਰ ਅਭਿਲਾਖੀ ਹਰੀਜਨ ਤੋਂ ਬੇਚੈਨ, ਅਭਿਲਾਖੀ ਅਤੇ ਸਰਗਰਮ ਅਤੇ ਅੜੀਅਲ ਆਕੀ ਦਲਿਤ ਤੱਕ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਿਆਂ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਆਗੂ ਧਾਰਿਆ ਸੀ ਤੇ ਮਗਰਲਿਆਂ ਨੇ ਅੰਬੇਦਕਰ ਨੂੰ।
1932 ਵਿਚ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਅਛੂਤਾਂ ਲਈ ਹਰੀਜਨ ਪਦ ਵਰਤਿਆ। ਪੁਨਰ ਨਾਮਕਰਨ ਲਈ ਉਹਦੇ ਇਰਾਦੇ ਅਤਿਅੰਤ ਨੇਕ ਸਨ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਸਿਆਣਪ ਵੀ ਜੁਟਾਈ। ਪਰ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਚੇਤੰਨ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ੰਕੇ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਡਾ. ਅੰਬੇਦਕਰ ਵੀ ਇਸ ਪਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਪੱਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਿਲਾਫ ਸੀ। ਅੱਜ ਦਲਿਤ ਇਲੀਟ ਇਹਨੂੰ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜਕ ਗਾਲ, ਬੇਇਜਤੀ ਅਤੇ ਹੇਠੀ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਹੇਠਾਂ ਵਾਲਾ ਟੋਟਾ ਮੈਂ ਜੋਗਿੰਦਰ ਕੁਮਾਰ ਦੇ ਨਾਂ ਦੇ ਇਕ ਦਲਿਤ ਬੁਧੀਜੀਵੀ ਦੇ ਇਕ ਹਿੰਦੀ ਲੇਖ ਤੋਂ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜੋ ਹਰੀਜਨ ਪਦ ਪ੍ਰਤੀ ਅਤੇ ਗਾਂਧੀ ਪ੍ਰਤੀ ਦਲਿਤ ਬੁਧੀਜੀਵੀ ਵਰਗ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਹੈ।
"ਨਾਰਸੀ ਮਹਿਤਾ ਨੇ ਹਰੀਜਨ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇਵਦਾਸੀਆਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਮੋਹਨ ਦਾਸ ਕਰਮਚੰਦ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਕਿਸ ਮਨਸੂਬੇ ਨੇ ਇਹ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਪਦ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀਆਂ ਅਤੇ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਕਬੀਲਿਆਂ ਲਈ ਵਰਤਣ ਵਾਸਤੇ ਉਕਸਾਇਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਨੂੰ ਹਰੀਜਨ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਦੇਵਦਾਸੀਆਂ ਦੀ ਨਜਾਇਜ ਔਲਾਦ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਧੋਖੇ ਅਤੇ ਨਫਰਤ ਯੋਗ ਨਾਜੀ ਆਰੀਆ ਅਰਥਾਤ ਸਵਰਨਾ ਦੀ ਦਲਿਤਾਂ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮੀ ਦੀਆਂ ਜੰਜੀਰਾਂ ਵਿਚ ਨੂੜੀ ਰੱਖਣ ਦੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਵੈਮਾਣ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਰੱਖਣ ਦੀ-ਸਾਜਿਸ਼ ਹੈ।" (ਦਲਿਤਾਂ ਏਸ਼ੀਆ ਟੂਡੇ ਮਈ 1996 ਪੰਜਾਬ)
ਭਗਵਾਨ ਦਾਸ ਅਤੇ ਏ ਕੇ ਵਿਸਵਾਸ਼ ਵਰਗੇ ਸਥਾਪਿਤ ਦਲਿਤ ਬੁਧੀਜੀਵੀ ਵੀ ਇਸ ਸਮਝ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਸਮਝੀ ਗਈ ਸਾਜਿਸ਼ ਨੂੰ ਕਰੜੇ ਹੱਥੀਂ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਰਤੱਖ ਬੌਧਿਕ ਵਿਰਾਸਤ ਹੈ। ਉਹ ਵੀ ਇਸ ਪਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੀ ਅਤੇ ਦਲਿਤ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਨੂੰ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਉਹਦੀ ਕਾਂਗਰਸ (ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਹਿੰਦੂ ਸੰਗਠਨ ਸਮਝਦਾ ਸੀ) ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਰਾਜਸੀ ਸਾਂਝ ਰੱਖਣ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਚੇਤਾਵਨੀਆਂ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਜਿਹੜੇ ਕਾਰਨ ਉਹਨੇ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਉਹ ਅੱਜ ਵਾਲੇ ਨਵੇਂ ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਘੁਲਾਟੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਕਾਰਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਇਤਹਾਸਕ ਤੌਰ ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਦਰੁਸਤ ਸਨ। ਉਕਤ ਪਦ ਲਈ ਉਹਦੀ ਨਫਰਤ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਉੱਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਸੀ।
ਇਕ, ਇਹ ਸਿਰਫ ਨਾਂਅ ਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਸੀ ਬਿਨਾ ਸਮਾਜਕ ਰੁਤਬੇ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਜਾਂ ਬਿਨਾ ਛੂਆਛਾਤ ਦੀ ਜੁਗਾਂ ਪੁਰਾਣੀ ਲਾਅਨਤ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਦੇ।
ਦੂਜੇ, ਇਹ ਤਰਸ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵਾਲਾ ਪਦ ਹੈ ਕਿਉਂ ਜੋ ਇਹਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰੀਜਨ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਬੱਚੇ ਸਨ ਨਾ ਕਿ 'ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਚਹੇਤੇ'।
ਅਤੇ ਤੀਜੀ ਗੱਲ, ਇਹ ਪਦ ਟਾਲਮਟੋਲ ਵਾਲਾ, ਰਹੱਸਮਈ ਲਿਬਾਸ ਪਹਿਨਾਉਣ ਵਾਲਾ ਪਦ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨੇ ਦੱਬੀਆਂ ਕੁਚਲੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦੀ ਤਲਖ ਸਮਾਜੀ ਹਕੀਕਤ ਉਤੇ ਪਰਦਾ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ "ਗਲਤ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ" ਨੂੰ ਗਲਤੀ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਾਜਕ ਜੁੰਮੇਵਾਰੀ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਤੋਂ ਵਿਵਹਾਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਡਾ. ਅੰਬੇਦਕਰ ਬੰਬਈ ਅਸੰਬਲੀ ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਪਦ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਰੂਪ ਦੇਣ ਲਈ ਲਿਆਂਦੇ ਇਕ ਬਿਲ ਸਮੇ ਪਏ ਖੱਪਖਾਨੇ ਦਾ ਵੀ ਜਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਅਗੇ ਉਹਨੂੰ ਅਫਸੋਸ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਦੇਰ ਤੱਕ ਚਲੇਗਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਪਤਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਤਖਤਾ ਨਹੀਂ ਪਲਟ ਜਾਂਦਾ।
ਬਹੁਤ ਹੀ ਪੈਬੰਗਰੀ ਕਥਨ ਸੀ ਇਹ ਪਰ ਵਰਤਮਾਨ ਪਰਸੰਗ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਡਾ. ਅੰਬੇਦਕਰ (ਜਿਹੜਾ ਖਰਵੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਨਿਝੱਕ ਸੀ) ਨੇ ਵੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇਵਦਾਸੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਜਿਕਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ।
ਪਰ ਮਹਾਤਮਾ ਨੂੰ ਇਤਹਾਸ ਦਾ ਖਲਨਾਇਕ ਗਰਦਾਨ ਕੇ ਗੁੱਠੇ ਲਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੂੰ ਉਹਦੇ ਜਮਾਨੇ ਦੇ ਪਰਸੰਗ ਵਿਚ ਸਮਝਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਉਹਨੇ ਹਰੀਜਨ ਪਦ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਇਤਰਾਜ ਹੋਏੇ ਸਨ ਅਤੇ ਜਸਟਿਸ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਟੀ.ਏ. ਨਾਥਨ ਨੂੰ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਦਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਪਦ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਇਕ ਅਛੂਤ ਦੋਸਤ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਨਿਜੀ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਬਹੁਤ ਢੁਕਵਾਂ ਲੱਗਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਤ੍ਰਿਸਕਾਰੇ ਹੋਏ ਲੋਕ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਿਆਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਇਸ ਸਬੰਧੀ ਕੁਝ ਵੀ ਗੁਲਾਮਾਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਗਦਾ। ਉਹਨੂੰ ਉਮੀਦ ਸੀ ਕਿ ਛੂਆਛਾਤ ਇਕ ਦਿਨ ਦਫਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਹਰੀਜਨ, ਯਾਨੀ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਬੇਦਾਗ ਬੰਦੇ ਬਣਨ ਲਈ ਯਤਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ (ਜਿਲਦ 53 ਪੰਨੇ 8-9)।
ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਅੰਬੇਦਕਰ ਦੇ ਇਤਰਾਜਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਸਿਵਾਏ ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਕਿ ਤਬਦੀਲੀ ਸਿਰਫ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਸੀ। ਦਰਅਸਲ 16ਵੀਂ-17ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਸੰਤ ਕਵੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਰੀਜਨ ਪਦ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਸਥਾਨ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਨਾਰਸੀ ਮਹਿਤਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਗਾਂਧੀ ਲਈ ਵੀ ਇਹ ਪਦ ਸਮਾਜਕ ਤੌਰ ਤੇ ਅਤੇ ਰੂਹਾਨੀ ਤੌਰ ਤੇ ਉਚਿਆਉਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਇਹ ਉਪਰਾਲਾ ਮਹਿਜ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਉਹ ਉਹੀ ਕੁਝ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜੋ ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਸੰਕੇਤ ਨੂੰ ਵਾਸਤਵਿਕ ਸਮਾਜਕ ਵਿਵਹਾਰ ਅਤੇ ਹਾਲਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਭਵ ਰਾਜਨੀਤਕ ਹੁੰਗਾਰੇ ਨੇ ਵੀ ਸਹਿ ਦਿੱਤੀ। ਰਾਜਨੀਤਕ ਬੰਦਖਲਾਸੀ ਦੇ ਟੀਚੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਏ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਗਾਂਧੀ ਕੋਲ ਰੈਡੀਕਲ ਸਮਾਜਿਕ ਮੁਹਾਵਰੇ ਲਈ ਬਹੁਤੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਤਹਾਸਕ ਸੰਦਰਭ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦਲਿਤ ਇਲੀਟ ਮਹਾਤਮਾ ਦੇ ਰੋਲ ਬਾਰੇ ਗੰਭੀਰ ਪੁਨਰ ਵਿਚਾਰ ਕਰੇ। ਦਰਅਸਲ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਹੱਦੋਂ ਵੱਧ ਜਿਆਦਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਤਹਾਸਕ ਸਮਝ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਮਿਥੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ ਸਗੋਂ ਭੜਕਾ ਹੀ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਕੂਰਕਸ਼ੇਤਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਅੰਬੇਦਕਰ ਅਧਿਅਨ ਕੇਂਦਰ ਦੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਕੇ.ਸੀ.ਯਾਦਵ ਨੇ 6 ਸਤੰਬਰ 1954 ਨੂੰ ਗਾਂਧੀ ਬਾਰੇ ਸੰਸਦ ਵਿਚ ਕਹੇ ਅੰਬੇਦਕਰ ਦੇ ਕਥਨ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। "ਮੈਂ ਉਸ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਆਖਰ ਸਾਡੇ ਸਭਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਅਛੂਤ ਲੋਕ ਉਹਨੂੰ ਅਤਿ ਪਿਆਰੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਦੇ ਬਹੁਤ ਨਜਦੀਕ ਸਨ।" (ਟਾਈਮਜ ਆਫ ਇੰਡੀਆ 14 ਅਪ੍ਰੈਲ 1996)। ਏਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ 1932 ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਅਖੀਰਲੀਆਂ ਵਾਰਤਾਵਾਂ ਦੌਰਾਨ ਡਾ. ਅੰਬੇਦਕਰ ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਨੂੰ ਖੁਦ ਆਪਣੀਆਂ ਉਮੰਗਾਂ ਇਛਾਵਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਪਾਇਆ ਸੀ।
ਇਤਹਾਸ ਦਾ ਇਕ ਤੱਥ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਆਜਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਪ੍ਰਤੀ ਡਾ. ਅੰਬੇਦਕਰ ਦੀ ਦੋਚਿਤੀ ਅਤੇ ਡਾਵਾਂਡੋਲ ਪਹੁੰਚ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਕੈਬਨਿਟ ਵਿਚ ਰਖਾਇਆ ਹਾਲਾਂ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਇਸ ਦਾ ਜੋਰਦਾਰ ਵਿਰੋਧ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਜ ਦੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿਚ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕਹਿਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਵਲਵਲਿਆਂ ਤੇ ਸਵਾਰ ਪ੍ਰਤਿਯੋਗੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਅਸੀਂ ਅਜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਤਹਾਸਕ ਹਸਤੀਆਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਹਾਂ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਾਸਤਵਿਕ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵੀ ਦੇਣ ਦਾ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਮੁਲੰਕਣ ਕਰਨਾ ਸਾਡੀ ਸਮਰੱਥਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ।
ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਅੰਬੇਦਕਰ ਬਾਰੇ ਸਫਾਈਆਂ ਦੇਣ ਲਈ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਮਹਾਨਤਾ ਅੰਤਰੀਵ ਅਤੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਆਰੋਪਿਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪ ਕਮਾਈ ਸੀ। ਦੋਵੇਂ ਬਹੁਤ ਸਮਰੱਥ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ - ਏਨੇ ਸਮਰੱਥ ਕਿ ਹੱਦਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ; ਸਾਰੇ ਪਾਸਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਲਾਵੇ ਵਿਚ ਲੈ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਗਾਂਧੀ ਸੰਤ ਸੁਭਾਅ ਵਿੱਚ ਢਲਿਆ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ ਜੋ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਹਕੂਮਤ ਦੀਆਂ ਜਿਆਦਤੀਆਂ ਕਰਕੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੇ ਇਤਹਾਸ ਦੀ ਘੁੰਮਣਘੇਰੀ ਵਿਚ ਫਸ ਗਿਆ। ਅੰਬੇਦਕਰ ਇਕ ਅਕਾਦਮੀਸ਼ੀਅਨ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਖੱਲ ਵਿਚ ਮੜ੍ਹੀ ਹੋਈ ਜਮੀਰ ਨੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੋਂ ਪਾਰ ਧੱਮਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਤੱਕਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇਹ ਬੁਨਿਆਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਹੁਣ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਹਿੰਦੂ ਇਲੀਟ ਨੂੰ ਸਮਝ ਪੈ ਰਹੀ ਹੈ। ਨਵੇਂ ਦਲਿਤ ਆਗੂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਜ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਕਾਰ ਦੇਣ ਵਿਚ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਦੇਰ ਸਵੇਰ ਸਮਝ ਲੈਣਗੇ।
ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੁਕਤੀ ਨੂੰ ਦਲਿਤ ਮੁਕਤੀ ਨਾਲੋਂ ਪਹਿਲ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਤਹਾਸ ਦੇ ਉਸ ਮੋੜ ਤੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਜੰਡੇ ਦੀ ਸਮਝ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਸੀ। ਇਸ ਤੱਥ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕਰਨਾ ਅਰਥਹੀਣ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਤੋਂ ਅਗਲੀ ਗੱਲ ਹਰੀਜਨ ਪਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਕਰਕੇ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨ ਵਿਚ ਅੜਕ ਗਈ ਬੰਦ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਹਨ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਕੂਚ ਤੋਂ ਬੇਖਬਰ ਇਹ ਲੋਕ ਅਖੀਰ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਸਾਬਤ ਹੋਣਗੇ।
ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਅੱਜ ਦਲਿਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੰਦ ਗਲੀ ਵਿਚ ਘਿਰੇ ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਦਲਿਤ ਵਿਚਾਰ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਅਜਿਹੀ ਮਿਥ ਨਾਲ ਜੁੜਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਸਿਰਫ ਸਾਹਿਤਕ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸੋਸ਼ਣ ਲਈ ਤਰਸਯੋਗ ਬਿੰਬਾਂ ਦੀ ਪਟਾਰੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੈ।
ਇਸ ਮੋੜ ਤੇ ਮਿਥ ਤੇ ਹਕੀਕਤ ਵਰਗੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਬਾਰੇ ਵਰਤਮਾਨ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਸੰਖੇਪ ਤੌਰ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ ਲੋੜੀਂਦਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਐਚ.ਏ. ਅਬਰਾਹਮ ਨੇ ਮਿਥ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਇਵੇਂ ਕੀਤੀ ਹੈ: ਇਹ ਪਿਤਾ ਪੁਰਖੀ ਚਲੀਆਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸਮੂਹ ਸੱਚ ਸਮਝਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਉਸ ਸਮੂਹ ਦੀ ਸਮਝ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨੀਆਂ ਜਿਹੋ ਜਿਹੀ ਹੈ ਉਹ ਉਹੋ ਜਿਹੀ ਕਿਉਂ ਹੈ; ਕਿ ਚੀਜਾਂ ਜਿਵੇਂ ਵਾਪਰਦੀਆਂ ਹਨ ਉਵੇਂ ਕਿਉਂ ਵਾਪਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਰੇਸਨੇਲ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਕ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਸਦੀਵੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਸਬੰਧਤ ਸਮੁਦਾਇ ਲਈ ਇਹ ਨਾਉਲੰਘਣਯੋਗ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਪਿਤਾਪੁਰਖੀ ਮਿਥਾਂ ਅਤੇ ਦੰਦ ਕਥਾਵਾਂ ਮਿਲ ਕੇ ਇਕ ਸਮੁਦਾਇ ਦੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਾਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ; ਉਹਦੇ ਸੰਸਾਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ, ਨੀਤੀ ਸਾਸ਼ਤਰ, ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਮਿਆਰਾਂ ਦੀ ਉਹਦੀ ਸਮਝ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸਬੰਧ ਧੁਰ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਆਪਣੇ ਅੰਤਰਵਸਤੂ ਵਿਚਲੇ ਸੱਚ ਤੋਂ ਸੁਆਧੀਨ ਤੌਰ ਤੇ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਔਸਤ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਔਰਤ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਅਤੇ ਸਮੁਦਾਇ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਾਣਤਮਕ ਵਿਆਖਿਆਤਮਕ ਸਮਰੱਥਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਅਸਲ ਵਿਚ ਕਾਇਮ ਰਖਦੀ ਹੈ।
ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਹਰੇਕ ਸਮੁਦਾਇ ਦੀ ਤਕੜੀ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਖਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਇਹਦੀ ਸਥਾਪਤ ਆਮ ਸੂਝ ਸਮਝ ਉਤੇ ਕਿੰਤੂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤੱਥ ਅਤੇ ਨਜਰੀਏ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਜਿੰਨੀ ਇਹ ਖਿੱਚ ਕਿਸੇ ਸਮੁਦਾਇ ਵਿਚ ਤਕੜੀ ਹੋਵੇਗੀ ਓਨੇ ਹੀ ਘੱਟ ਵਖਰਿਆਏ ਇਹਦੇ ਮੈ.ਂਬਰ ਹੋਣਗੇ ਤੇ ਇਸੇ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਜਾਂ ਬਹਿਰੂਨੀ ਅਸਲੀ ਜਾਂ ਸਮਝੇ ਜਾਂਦੇ ਖਤਰੇ ਪ੍ਰਤੀ ਇਹਦਾ ਸਮੂਹਿਕ ਹੁੰਗਾਰਾ ਜੋਰਦਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮੁਦਾਇਕ ਮਨ ਇਤਹਾਸਕ ਚੇਤਨਾ ਤੋਂ ਅਰਥਾਤ ਪਰਿਵਰਤਨ, ਅਪਣਾਉਣ ਅਤੇ ਢਲਣ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਤੋਂ ਊਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਆਪਣੀ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਸਰਬਵਿਆਪੀ ਅਤੇ ਅੰਤਿਮ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਦੂਜੇ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁਲੰਕਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਆਂਢ ਗੁਆਂਢ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵੀ ਅੰਤਰ ਕਿਰਿਆ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗਮੂਲਕ ਅਤੇ ਰਸਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਸਾਰਮੂਲਕ ਅਤੇ ਸੰਜੀਵ ਨਹੀਂ। ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਹ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਸਹਿਣ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਮਕਾਲੀ ਸਮਾਜਕ ਉਪੱਦਰ ਅਤੇ ਮੂਲਵਾਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾਵਾਦ ਦੇ ਦਬਾਓ ਤਹਿਤ ਮਜਬੂਰਨ ਅੰਤਰ ਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਲੱਭੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਅਜੇ ਏਨੇ ਅਨਾੜੀ ਅਤੇ ਬੌਧਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਲਾਚਾਰ ਹਨ ਕਿ ਅੰਤਰ ਸਮੁਦਾਇਕ ਮਤਭੇਦਾਂ ਤੇ ਵਿਰੋਧਤਾਈਆਂ ਦਾ ਪੁਰਅਮਨ ਨਿਬੇੜਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਉਹ ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹਨ। ਧਰਮ ਤੇ ਕਵਿਤਾ ਰਾਹੀਂ ਚਿਰਾਂ ਤੋਂ ਮਿਥਾਂ ਤੇ ਦੰਦ ਕਥਾਵਾਂ ਤੇ ਪਲੀ ਕਿਸੇ ਸਮੁਦਾਇ ਲਈ ਆਧੁਨਿਕ ਨਜਰੀਆ ਅਪਣਾਉਣਾ ਅੱਜ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕਠਿਨ ਹੈ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਅੱਜ ਸਮੁਦਾਇਕ ਸੁਦ੍ਰਿੜੀਕਰਨ ਸਮਾਜਕ ਤੌਰ ਤੇ ਓਨਾ ਹੀ ਅਟੱਲ ਹੈ ਜਿਨਾ ਰਾਜਸੀ ਤੌਰ ਤੇ ਧਮਾਕਾ ਖੇਜ।
ਆਪਣੇ ਮੁਢਲੇ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਡਾ. ਅੰਬੇਦਕਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਘਿਰੇ ਹੋਏ, ਅਪਮਾਨਿਤ ਅਤੇ ਸੋਸਿਤ ਪਾਇਆ। ਉਹਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮੌਜੂਦ ਅਮਾਨਵੀ ਸਥਿਤੀ ਅਟਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਗੋਂ ਸਮੁਦਾਇ ਦੇ ਸੰਗਠਨ ਅਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਬਣਤਰ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ। ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਉਹਨੇ ਸਮੁਦਾਇਕ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਸਮੁਦਾਇਕ ਬਦਲ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਗੱਲ ਉਹਨੂੰ ਧੱਕ ਕੇ ਕਮਿਊਨਲ ਅਵਾਰਡ ਦੀ ਇਕ ਧਿਰ ਬਣਨ ਤੱਕ ਅਤੇ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕੱਟੜ ਵਿਰੋਧ ਤੱਕ ਲੈ ਗਈ। ਦਲਿਤ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਨੂੰ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਅਪਨਾਉਣ ਲਈ ਉਹਦੀ ਸੋਚੀ ਵਿਚਾਰੀ ਸਮਝ, ਬੁੱਧ ਅਤੇ ਉਹਦੇ ਧੱਮਾ ਨੂੰ ਉਹਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਅਤੇ ਦਲਿਤ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਬਦਲੀ ਲਈ ਉਹਦੀ ਸਮਾਜਕ ਮੁਹਿੰਮ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸੇ ਸਮਝ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਉਹਨਾ ਦੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ, ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਬੰਦਖਲਾਸੀ ਲਈ ਧਰਮ ਬਦਲ ਕੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਨੂੰ ਪੂਰਵ ਸ਼ਰਤ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਦਲਿਤ ਉਹਦੇ ਦੱਸੇ ਰਾਹ ਤੇ ਚਲ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਗੱਲ ਬਹੁਤੀ ਸਪਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕੀ ਇਸ ਗੱਲ ਨੇ ਸੱਚਮੁੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਜਿਕਰਯੋਗ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਆਰਥਕ ਸਵਾਲ ਨੂੰ ਸਮੁਦਾਇਕ ਤੇ ਜਾਤਪਾਤ ਦੇ ਸਵਾਲ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰੱਖਣ ਦੀ ਉਹਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਹੁਣ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਆਪਣੀ ਕੀਮਤ ਮੰਗ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਗੱਲ ਨਿਰਵਿਵਾਦ ਹੈ ਕਿ ਉਹਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖਝਾਤੀਆਂ ਨੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਮਾਜਕ ਤੇ ਬੌਧਿਕ ਉਤਪ੍ਰੇਰਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਦਲਿਤਾਂ ਨੂੰ ਸਵੈਚੇਤਨ, ਸੰਗਠਿਤ, ਅਭਿਲਾਸ਼ੀ ਅਤੇ ਆਕੀ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਪਰ ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮੁਦਾਇਕ ਧਰੁਵੀਕਰਨ ਨੇ ਜਵਾਬੀ ਧਰੁਵੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਦੀ ਅਭਿਲਾਸ਼ਾ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਨੂੰ ਅਸੰਭਵ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਤਾਂ ਇਹੋ ਹੈ।
ਜਿਸ ਹਕੀਕਤ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਇਥੇ ਤਾਅਲੁਕ ਹੈ ਉਹ ਆਤਮਾ ਜਾਂ ਪਦਾਰਥ ਵਾਂਗ ਹੋਂਦਮੂਲਕ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਮਾਜਿਕ ਹੈ। ਉੱਗ ਰਹੀ ਦਲਿਤ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜਿਕ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪਾਸਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਹਨ : ਧਰਮਗ੍ਰੰਥ ਮੂਲਕ, ਇਤਹਾਸ ਮੂਲਕ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਮੂਲਕ। ਹੁਣ ਆਪਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹਰੇਕ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗੇ।
ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਮੂਲਕ ਯਥਾਰਥ
ਦਰਅਸਲ ਇਹ ਵਰਣ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਵਰਨਣ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਂਕਾਵਿਕ ਗਰੰਥਾਂ, ਧਰਮ ਸਾਸਤਰਾਂ ਅਤੇ ਸਿਮਰਤੀਆਂ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਵਰਣ ਵਿਵਸਥਾ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜਕ ਸੰਰਚਨਾ ਅਤੇ ਇਹਦੇ ਨੀਤੀ ਸਾਸ਼ਤਰ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਹੈ। ਇਹਨੂੰ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਹੈ ਤੇ ਇਹਨੂੰ ਦੈਵੀ ਨਿਯਮ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਨਾ ਨੂੰ ਬੇਹੁਰਮਤੀ ਤੇ ਸਜਾ ਦੀ ਭਾਗੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਹਦੀ ਸੇਧ ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ਤੇ ਹੁਕਮਰਾਨ ਹਲਕਿਆਂ ਦੇ ਹਿਤ ਵਿਚ ਹੈ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਸ ਵਿਚ ਨਹਿਤ ਸੁਆਰਥ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਇਹਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਅਪਨਯਾਨ, ਕਰਮਵਾਦ, ਸਵਾਧਰਮ, ਅਵਤਾਰਵਾਦ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਉਪਕਰਣ ਉਲੀਕੇ ਗਏ ਹਨ। ਸੂਦਰਾਂ ਨੂੰ ਅਪਨਾਯਾਨ ਸੰਸਕਾਰ ਵਰਜਿਤ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਗਿਆਨ, ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਦੌਲਤ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਵਰਜਿਤ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਨਤੀਜਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਕੰਮਲ ਸਮਾਜਕ ਬੇਕਦਰੀ ਅਤੇ ਗੁਲਾਮੀ ਵਿਚ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ। ਦਵਿਜਾ ਪਦ ਦਾ ਮੂਲ ਅਰਥ ਉਪਰਲੇ ਤਿੰਨਾਂ ਵਰਣਾਂ ਦਾ ਲਖਾਇਕ ਸੀ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਇਕੱਲੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਬੌਧਿਕ ਤੇ ਰੂਹਾਨੀ ਸੱਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧ ਬਣੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਅਤੇ ਸੈਕੂਲਰ ਸੱਤਾ ਦੇ ਕੱਸਤਰੀ ਤੇ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਬਾਕੀ ਸਮਾਜ ਤੇ ਸਰਦਾਰੀ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਮਿਲ ਗe ੇ(ਜਿਸ ਵਿਚ ਸੂਦਰ ਸਭ ਤੋਂ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣੇ)। ਸੂਦਰਾਂ ਦਾ ਇਕੋ ਇਕ ਅਧਿਕਾਰ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਉਪਰਲਿਆਂ ਦੀ ਦੱਬ ਕੇ ਸੇਵਾ ਕਰਨਾ ਸੀ।
ਕਰਮਵਾਦ ਅਤੇ ਸਵਧਰਮਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਗੁਲਾਮੀ ਨੂੰ ਰੱਬੀ ਰਜਾ ਸਮਝ ਲੈਣ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਲਿਆਂਦੇ ਗਏ। ਦਾਸ ਧਰਮ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਗਰੰਟੀ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਲਈ ਪੁਜਾਰੀ ਦਾ ਸਰਾਪ ਤੇ ਸ਼ਾਹੀ ਅਵਤਾਰਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਹੋਰ ਤਰਕੀਬਾਂ ਸਨ। ਬਗਾਵਤ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਜੰਮਦਿਆਂ ਹੀ ਠੱਪ ਕਰ ਦੇਣਾ ਧਾਰਮਿਕ ਕਰਤਵ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸੰਭੂਕ ਅਤੇ ਏਕਲਭਿਆ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਇਹਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਹਾਂਕਾਵ, ਧਰਮਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਸਿਮਰਤੀਆਂ ਵਿਚ ਇਹਨਾ ਘਿਨਾਉਣੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੀ ਜੋਰਦਾਰ ਸਿਫਾਰਿਸ਼ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਡਾ. ਅੰਬੇਦਕਰ ਨੇ ਠੀਕ ਹੀ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੂਦਰਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਏਥਨਜ ਦੇ ਗੁਲਾਮਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਬਦਤਰ ਹੈ। ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਉਹ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਗੁਲਾਮ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ,ਇਸ ਲਈ ਬਗਾਵਤ ਤਾਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬਗਾਵਤ ਕੀਤੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਗਾਵਤ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਕੋਈ ਦੈਵੀ ਫਰਮਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਰੀ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਲਈ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹੇਠਾਂ ਤੋਂ ਦੱਬੇ ਕੁਚਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਬਗਾਵਤਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਇਤਹਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਵਰਣ ਵਿਵਸਥਾ ਸਵਰਨ ਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਕਿੰਨੀ ਵੀ ਦੈਵੀ ਲੱਗੇ ਇਹਦੀ ਗ੍ਰੰਥਮੂਲਕ ਹਕੀਕਤ ਸੂਦਰਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਵਹਿਸ਼ੀ, ਅਮਾਨਵੀ, ਪਰਜੀਵੀ ਅਤੇ ਲੋਟੂ ਹੈ। ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਗੱਲ ਸਮਝ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਦਲਿਤਾਂ ਨੂੰ ਵਰਣਵਿਵਸਥਾ ਨਾਲ ਅਤੇ ਇਹਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕਾਰਾਂ (ਚਾਹੇ ਪਰਾਚੀਨ ਹੋਣ ਚਾਹੇ ਆਧੁਨਿਕ) ਨਾਲ ਅਲਰਜੀ ਕਿਉਂ ਹੈ।
ਇਤਹਾਸਕ ਯਥਾਰਥ
ਪਰ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਦਾ ਇਤਹਾਸਕ ਯਥਾਰਥ ਇਹਦੇ ਗ੍ਰੰਥਮੂਲਕ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਪੂਰਨਰੂਪੀ ਸਮਅਰਥੀ ਨਹੀਂ। ਵਾਸਤਵਿਕ ਸਮਾਜ ਇਹਦੇ ਗੰ੍ਰਥਾਂ ਦੀ ਸਰਬਕਾਲੀ ਨਕਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਲਿਖਤ ਦਸਤਾਵੇਜਾਂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਗ੍ਰੰਥ ਸਮੇ ਤੇ ਸਥਾਨ ਵਿਚ ਜੁੜੇ ਤੇ ਜੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਵਾਸਤਵਿਕ ਸਮਾਜੀ ਜੀਵਨ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਲਾਸਕੀ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਵਿਕਸਤ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਵਸਿਸ਼ਟ ਵਰਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਉਦਰੇਵੇਂ ਵਾਲਾ ਵਤੀਰਾ ਅਪਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਲਈ ਮਨਭਾਉਂਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵੀ ਬਾਗੀ ਵਿਦਰੋਹੀ ਹੋਏ ਹਨ। ਸ਼੍ਰਮਣ ਅਤੇ ਮੁਨੀ ਵਿਦਰੋਹੀ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵੇਦਾਂ ਜਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਵੇਂ ਭਾਰਤੀ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਵੇਦਾਂ ਵਿਚਲਾ ਪ੍ਰਤਿਰੂਪ ਦੇਵਾਂ ਦਾ ਗੁਰੂ ਵ੍ਰਿਹਸਪਤੀ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਵੀ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧ ਵੀ। ਕਪਿਲ, ਕੱਨੜ, ਮਹਾਂਵੀਰ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰਤ ਵਿਦਰੋਹੀ ਹਨ। ਬੁੱਧ ਦੀਆਂ ਘੱਟੇ ਘੱਟ ਬਾਹਠ ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਨਾਲ ਗੋਸ਼ਟੀਆਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਗੱਲ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵਿਦਰੋਹੀ ਪ੍ਰਰੰਪਰਾ ਦੀ ਤਕੜੀ ਲਹਿਰ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਬੁੱਧ ਦੁਆਲੇ ਸੂਦਰਾਂ ਦਾ ਜੁੜਨਾ ਅਤੇ ਧੱਮਾ ਨੂੰ ਵਪਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਹਾਕਮ ਕਸੱਤਰੀਆਂ ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਸਹਾਇਤਾ ਇਸ ਤੱਥ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਵਰਣ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਕੁਝ ਗੰਭੀਰ ਗੜਬੜੀਆਂ ਸਨ। ਅਨੁਲੋਮ, ਪ੍ਰਤਿਲੋਮ, ਗੰਧਰਵ ਆਦਿ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਔਲਾਦ ਲਈ ਨਿਯੋਗ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਨੇ, ਚਾਹੇ ਬਹੁਤ ਥੋੜਾ ਹੀ ਸਹੀ ਉਪਰ ਵੱਲ ਸਮਾਜਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਅਵੱਸ਼ ਪਾਇਆ। ਇਹ ਵੀ ਇਤਹਾਸਕ ਤੱਥ ਕਿ ਨੰਦ ਅਤੇ ਮੋਰੀਆ ਵੰਸ਼ ਗੈਰ-ਕਸੱਤਰੀ ਵੰਸ ਸਨ। ਦਰਅਸਲ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨੰਦ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਮੂਲ ਸੂਦਰ ਸੀ। ਦੱਖਣ ਦੇ ਅਲਵਾਰ ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਅਤੇ 15ਵੀਂ - 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਉੱਤਰ ਦੇ ਸੰਤ ਕਵੀਆਂ ਦੀ ਵੰਨ ਸਵੰਨੀ ਸਮਾਜਕ ਰਚਨਾ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਬਦਲ ਰਹੀ ਸਮਾਜਕ ਜਮੀਰ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਤੁਲਸੀ ਦਾਸ ਦੀ ਵੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਦੁਵਿਜਾ ਕਟੜਪੰਥੀਆਂ ਨੇ ਵਿਦਰੋਹੀ ਕਹਿ ਕੇ ਨਿਖੇਧੀ ਕੀਤੀ ਸੀ (ਹਾਲਾਂ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਵਰਣ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਕੱਟੜ ਸਮਰਥਕ ਹੋਣ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਦਾ ਹੈ) ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਲਈ ਅਣਗੌਲੀ ਵਰਨੈਕੂਲਰ ਭਾਸ਼ਾ ਅਵਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਤੌਰ ਤੇ ਏਨਾ ਸਿਆਣਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨੇ ਆਪਣੀ ਮਹਾਂ ਰਚਨਾ ਰਾਮਚਰਿਤਮਾਨਸ ਵਿਚੋਂ ਸੂਦਰ ਮੁਨੀ ਸੰਭੂਕ ਦੇ ਕਤਲ ਅਤੇ ਗਰਭਵਤੀ ਸੀਤਾ ਨੂੰ ਬਣਵਾਸ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਗਾਥਾ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ਤੇ ਉਹਦੀ ਸਮਾਜਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਕਾਫੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਤੇ ਉਦਾਰ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨੇ ਨਿਸ਼ਾਦਰਾਜ, ਅਹੱਲਿਆ, ਸ਼ਾਬਰੀ ਆਦਿ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨਜਨਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸਮਾਯੋਜਿਤ ਕਰ ਲਿਆ। ਰਾਏਦਾਸ ਅਤੇ ਰਹੀਮ ਉਹਦੇ ਨਜਦੀਕੀ ਦੋਸਤ ਸਨ। ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਵੀ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਰਾਮਚਰਿਤਮਾਨਸ ਵਿਚੋਂ ਦਰਜਨ ਕੁ ਸਤਰਾਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜਕ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਲਈ ਕੁਝ ਵੀ ਇਤਰਾਜਯੋਗ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ।
ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਆਗਮਨ ਨੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਦੱਬੇ ਕੁਚਲੇ ਅਤੇ ਵੰਚਿਤ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਇਕ ਬਚਾਓ ਦਾ ਰਾਹ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਬਰਤਾਨੀਆ ਦੀ ਆਮਦ ਨਾਲ ਪੱਛਮੀਕਰਨ ਅਤੇ ਆਧੁਨਕੀਕਰਨ ਦੇ ਰੁਝਾਨ ਵਿਗਸਣ ਲਗ ਪਏ ਜਿਸਦਾ ਨਤੀਜਾ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਕ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਮੁੱਖਧਾਰਾ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀਆਂ ਉਦਾਰ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਵਿਚ ਨਿਕਲਿਆ। ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਛੂਆਛਾਤ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਬਰਾਬਰੀ ਲਈ ਐਲਾਨੀਆ ਸਟੈਂਡ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਲੁਕੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਇਸਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ਤੇ ਜੋਸ਼ ਭਰੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਨੁਖਸਿਆਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਅਗੇ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਐਮ.ਐਨ ਸ੍ਰੀ ਨਿਵਾਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀਆ ਮਨਾਹੀਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਪਰ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਰਫਤਾਰ ਧੀਮੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ ਸਮਾਜਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਹਕੀਕਤ ਤੋਂ ਮੁਕਰਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਔਜਾਰ ਜਿੰਨੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਹਨ ਉਨੇ ਹੀ ਬਾਹਰੀ ਵੀ।
ਸਜੀਵ ਯਥਾਰਥ
ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਇਕ ਤੀਜਾ ਪਹਿਲੂ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਸਜੀਵ ਯਥਾਰਥ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਜੀਵਿਆ, ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ, ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ। ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵਰਤਮਾਨ ਪ੍ਰਸੰਗ ਪਰਿਵਰਤਨ, ਗ੍ਰਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਅਨੁਕੂਲਣ ਲਈ ਸਪਸ਼ਟਭਾਂਤ ਵੱਧ ਰਹੇ ਸਮਾਜਕ ਰੁਝਾਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਸੱਜੇ ਪੱਖੀ ਹਿੰਦੂ ਇਲੀਟ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਮੁਕਰਦਾ ਅਤੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਮੰਨੂ ਸਿਮਰਤੀ ਨਾਲੋਂ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕਤਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਮੁਸਲਿਮ ਸੱਜੇ ਪੱਖੀ ਇਲੀਟ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਦਮਦਾਰ ਮੂਲਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨਹੀਂ। ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ-ਵਿਗਿਆਨ ਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ, ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਅਤੇ ਚੋਣਾਂ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ, ਸੈਕੂਲਰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਸੰਰਚਨਾ ਦੀ ਮਿਸਰਤ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ, ਦਲਿਤਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪਛੜੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦਾ ਗੰਭੀਰ ਸਮਾਜੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਕਾਰਕਾਂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਉਭਾਰ ਆਦਿ-ਦੇ ਦਬਾਓ ਅਧੀਨ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਆਪਣੇ ਅਤੀਤ ਨਾਲੋਂ ਕਿਸੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਟੁੱਟ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਚਾਹੇ ਅਣਚਾਹੇ ਪਾਰ ਲੰਘ ਜਾਣ ਦੇ ਨੁਕਤੇ ਤੇ ਖੜਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ।
ਦੂਜੇ, ਦਲਿਤ ਵਰਗ ਵੀ ਗਤੀਮਾਨ ਹੈ। ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਦਲਿਤ ਬੱਚੇ ਸਕੂਲ ਤੇ ਕਾਲਜ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਦਲਿਤਾਂ ਵਿਚੋ. ਉਭਰੀ ਸਮਾਜਕ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਹੁਣ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਤੱਖ ਨਜਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹਦੇ ਅਫਸਰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਗਠਿਤ ਹਨ ਬਾਕੀ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਹਨ ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਧੜਾ ਬਣ ਗਏ ਹਨ ਜਿਸਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਸਰਕਾਰ ਨਜਰਅੰਦਾਜ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਅੱਗੇ ਇਕ ਉਭਰ ਰਹੇ ਸਮੁਦਾਇ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਦਲਿਤ ਵਰਗ ਦਾ ਆਕਾਰ ਕਾਫੀ ਵੱਡਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਕਾਫੀ ਸਵੈਚੇਤਨ ਹੈ ਤੇ ਕੁਲ ਹਿੰਦ ਪੱਧਰ ਤੇ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਪ੍ਰਤਿਬੱਧ ਵੋਟ ਬੈਂਕ ਹੈ ਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਮੌਜੂਦ ਰਾਜਸੀ ਤੇ ਸਮਾਜਕ ਆਮਸਹਿਮਤੀ ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਇਹਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਫੌਰੀ ਖਤਰਾ ਨਹੀਂ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਸਮੁਦਾਇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਂਗਿਕ ਰਾਜਸੀ ਆਗੂ, ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਜ਼ਹਾਦੀ, ਬਿਊਰੋਕਰੈਟ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਵਾਨ ਪਰੋਜੈਕਟ ਕਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਇਹ ਇਕ ਉਭਰ ਰਿਹਾ (ਗਰੈਮਸਕੀ ਵਾਲੇ ਮੁਹਾਵਰੇ ਵਿਚ ਕਹੀਏ) ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਇਤਹਾਸਕ ਧੜਾ ਜਾਪਣ ਲਗ ਪਿਆ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਬੀਤੇ ਦੇ ਸਵਰਨ ਧੜੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਅਸਾਧ ਤੇ ਅਲੰਘ ਬਣਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਹੈ। ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਇਤਹਾਸਕ ਧੜਾ-ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਵਰਨ ਜਾਤੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ-ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਪਿਛੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਘੱਟ ਜਾਂ ਵੱਧ ਨਿਖੜ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਕੰਟਰੋਲ ਨੁਕਤੇ-ਧਾਰਮਕ, ਵਿਦਿਅਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ, ਬਿਊਰੋਕਰੇਸੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕੋਮਲ ਤੇ ਵਕਾਰੀ ਪੇਸੇ-ਹਮਲੇ ਦੀ ਮਾਰ ਥੱਲੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾਪੂਰੇਜਾਣਯੋਗ ਵੱਡੇ ਖੱਪੇ ਪੈ ਚੁਕੇ ਹਨ। ਇਸਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਤਹਾਸ ਦਾ ਖਲਨਾਇਕ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਬੀਮਾਰ ਅੰਗ ਗਰਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਜਾਮੁਖੀ ਅਤੇ ਇਲਾਜਮੁਖੀ ਦੋਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਚਾਰਾਜੋਈਆਂ ਦਾ ਤਲਬਗਾਰ ਹੈ। ਸਮੇਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਇਹਦੇ ਖਿਲਾਫ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਚੰਗੇ ਭਾਗੀਂ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣਨ ਤੋਂ ਬਚ ਗਿਆ ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ, ਜਿਸਨੇ ਸੋਸ਼ਲ ਡੈਮੋਕਰੇਸੀ ਦੇ ਰਾਹ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ ਤੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਤੇ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ, ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਨਹਿਤ ਵਿਰੋਧਤਾਈਆਂ ਅਤੇ ਟਕਰਾਵਾਂ ਨੂੰ, ਪਰਿਵਰਤਨ ਅਤੇ ਸਥਿਰਤਾ ਦੇ ਸੱਚੇ ਲੋਕਰਾਜੀ ਸਿਧਾਂਤਾ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਰਾਹੀਂ, ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਅੰਦਰ ਸਾਂਭ ਲਿਆ।
ਤੀਜੀ ਗੱਲ, ਹਾਲੀਆ ਘਟਨਾ ਵਿਕਾਸ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦਲਿਤਾਂ ਦਾ ਵੀ ਸਮਾਜਕ ਆਰਥਕ ਵਖਰੀਣ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਕਰੀਮੀ ਲੇਅਰ ਬਣ ਗਈ ਹੈ ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਸੱਤਾ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿਚ ਮਜਬੂਤੀ ਨਾਲ ਜਮੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਹ ਯਥਾ ਸਥਿਤੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਬੁਲਵਰਕ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਦਲਿਤ ਮਿਥ ਫੈਲਾ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਰਤ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹਦੀ ਨਜਰ ਹਕੂਮਤੀ ਫਾਇਦਿਆਂ ਤੇ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਵੱਡੀ ਸਮਾਜੀ ਰਾਜਸੀ ਉਥਲਥਲ ਕਦਾਚਿਤ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੀ। ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਦਲਿਤ ਇਲੀਟ ਵਰਗ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਲਿਤ ਇਨਸਾਫ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਇੰਕਸਾਫ ਦੀ ਨਹੀਂ ਜਿਸ ਦੇ ਅਰਥ ਕਿਤੇ ਵਧੇਰੇ ਵਿਆਪਕ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਹਦਾ ਦਲਿਤਵਾਦ ਵਿਚ ਗੰਭੀਰ ਹਿਤ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਜੋ ਇਹ ਇਹਦੀ ਸੱਤਾ ਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਲਈ ਪੌੜੀ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਦਲਿਤ ਇਲੀਟ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਰੈਡੀਕਲ ਬੁਰਜੂਆ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਸ਼ੋਸ਼ਲਿਸਟ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਨਹੀਂਂ। ਅਖੀਰ ਬਰਤਾਨਵੀ ਉਦਾਰਵਾਦ ਜਿੱਤ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਡਾ. ਅੰਬੇਦਕਰ ਦਾ ਵੀ ਇਕ ਵੱਡਾ ਸਰੋਕਾਰ ਸੀ।
ਚੌਥੇ, ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਫਿਰਕੂ ਜਾਤੀ ਲੀਹਾਂ ਤੇ ਧਰੁਵੀਕਰਨ ਭਾਵੇਂ ਇਹਦੀ ਪਛਾਣ ਤੇ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਨੇ ਸਵਰਨ, ਪਛੜੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮਾਨਾ ਦੀ ਜਵਾਬੀ ਧਰੁਵੀਕਰਨ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹਰੇਕ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਤੇ ਹਿਤਾਂ ਲਈ ਬਰਾਬਰ ਸੁਚੇਤ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸਮਾਜਕ ਆਧਾਰ ਏਨਾ ਤਿੜਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਸਰਬੰਗੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਈ ਇਕਸੁਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਵਿਗਸਣਾ ਵਿਵਹਾਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਅਸੰਭਵ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ।
ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਇਕ ਸਮੂਹ ਵਲੋਂ ਸਰਦਾਰੀ ਵਾਲੇ ਕੰਟਰੋਲ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਪਰੰਪਰਾਵਾਦੀ ਇਲੀਟ ਦਾ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਬਹੁਤ ਖੋਖਲਾ ਅਤੇ ਪਿਛਾਖੜੀ ਹੈ ਜਦਕਿ ਦਲਿਤ ਕ੍ਰਾਂਤੀਵਾਦ ਦਾ ਤੰਗਨਜਰ। ਪਛੜੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਸੱਤਾ ਤੋਂ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਝਾਕਦੀਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਪਛਾਣ ਤੋਂ ਪਾਰ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਲਈ ਜੋੜ ਤੋੜ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਟੁਕੜ-ਬੋਚਪੁਣਾ ਹਾਲੇ ਖਾਸਾ ਸਮਾਂ ਜਾਰੀ ਰਹੇਗਾ। ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਦਲਿਤਾਂ ਦੀ "ਆਗੂ" ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਮਾਜਕ ਉਤਪ੍ਰੇਰਕ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਬਣੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ। ਸਿੱਧੜ ਦਲਿਤ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੇ ਆਪਣਾ ਦਲਿਤ ਪੱਤਾ ਕੁਝ ਵਧੇਰੇ ਹੀ ਵਰਤ ਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਦਲਿਤ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੂੰ ਅੰਨੀ ਗਲੀ ਵਿਚ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਬੜੀ ਤੇਜੀ ਨਾਲ। ਦਲਿਤ ਵਿਚਾਰ ਜਜਬਾਤੀ ਸਾਹਿਤਕ ਸੋਸ਼ਣ ਲਈ ਅਤੇ ਸੀਮਤ ਤੇ ਜਨੂੰਨੀ ਰਾਜਸੀ ਲਾਮਬੰਦੀ ਲਈ ਮੁਆਫਕ ਮਿਥ ਬਣਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਹੈ। ਪਰ ਜਿੰਦਾ ਰਹਿਣ ਦੀ ਯੁੱਧਨੀਤੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਦੀ ਯੁੱਧਨੀਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਨਵਾਂ ਦਲਿਤ ਆਗੂ ਖਤਰਨਾਕ ਦੁਬਿਧਾ ਵਿਚ ਫਸ ਗਿਆ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਫਿਰਕੇ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਮਜਬੂਤ ਹੋਣ ਤੇ ਜਿੰਦੇ ਬਚੇ ਰਹਿਣ ਵਾਸਤੇ ਦਲਿਤ ਮਿਥ ਸਿਰਜੀ ਤੇ ਪਾਲੀ ਜਾਏ ਜਾਂ ਫਿਰ ਹਿੰਦੂਵਾਦ ਦੇ ਕੁੱਝ ਕੁੱਝ ਸੁਧਾਰੇ ਨਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਜਬ ਹੋਇਆ ਜਾਵੇ ਤੇ ਜਿਸ ਵਿਚ ਦਲਿਤ ਰਾਜਨੀਤਕ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਭਵਿਖ ਨਕਸ਼ੇ ਦਾ ਕੋਈ ਘੱਟ ਯੋਗਦਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਮਗਰਲੀ ਗੱਲ ਦੀ ਮੌਜੂਦ ਉਦਾਰ ਜਮਹੂਰੀ ਚੌਖਟੇ (ਜਿਹੜਾ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ) ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਵਾਦ ਦੀ ਉਭਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ (ਜਿਸਨੇ ਵਿਸਵਾਮਿਤਰ ਅਤੇ ਸ਼ੰਕਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਰਾਮਾਨੰਦ ਅਤੇ ਗਾਂਧੀ ਵੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਹਨ) ਸਦਕਾ ਵਧੇਰੇ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ।
ਇਸ ਲਈ ਦਲਿਤ ਇਲੀਟ ਸਾਹਮਣੇ ਇਹ ਗੰਭੀਰ ਵੰਗਾਰ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਢੁਕਵੇਂ ਰਸਤੇ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਲਈ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਅੰਬੇਦਕਰ ਤੇ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਛੱਡਿਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਦੋਹਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਵੇਖਿਆ ਜਾਵੇ। ਦੋਨੋ ਹੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ ਤੇ ਸਮਾਜੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਦੋਵੇਂ ਸਾਂਝੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿਚ ਵੱਖ ਵੱਖ ਲੀਹਾਂ ਤੇ ਚਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਤਹਾਸ ਵਿਚ ਸ਼ਰਾਬ ਦੇ ਰੰਗ ਜਾਂ ਰਾਜਸੀ ਮੁਹਾਵਰੇ ਦੀ ਤਾਨ ਨਾਲ ਬਹੁਤਾ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਹੁੰਦਾ। ਅੰਬੇਦਕਰ ਜਾਂ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਖਾਸ ਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਗੱਲਾਂ ਲਾਂਭੇ ਰੱਖ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ - ਚਿੰਬੜੇ ਰਹਿਣਾ ਹੁਣ ਉਲਟ ਸਿੱਟੇ ਕੱਢੇਗਾ। ਗਾਂਧੀ ਅਜਿਹਾ ਵਿਚਾਰ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਕੁਝ ਕੁ ਗਿਣੇ ਮਿਥੇ ਪ੍ਰਤਿਬੱਧ ਜਣਿਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਹੀ ਸਾਕਾਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਅੰਬੇਦਕਰ ਨੂੰ ਉਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਇਕ ਵਹਿਸ਼ੀ ਤੱਥ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁਕਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਉਸ ਨੂੰ ਸਰਬ ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਆਦਰਸ਼ ਬਣਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਫਿਰ ਵੀ ਦਲਿਤ ਮਿਥ ਕਾਇਮ ਰਹੇਗੀ ਜਿਸਦਾ ਪ੍ਰਭੂ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਹੋਵੇਗਾ ਤੇ ਇਹ ਦਲਿਤਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜੀ ਹਕੀਕਤ ਮੂਲੋਂ ਬਦਲ ਚੁੱਕੀ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਸਾਹਿਤਕ ਸ਼ੋਸਣ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਲਾਮਬੰਦੀ ਦੋਹਾਂ ਮਕਸਦਾਂ ਲਈ ਤਿਆਰ ਰਹੇਗੀ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਭਾਵੇਂ ਸਮਕਾਲੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਦਲਿਤਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰੋਲ ਯਕੀਨੀ ਹੈ ਦਲਿਤ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਦਲਿਤ ਆਪਣੇ ਭਵਿੱਖ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਯਕੀਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ।
Subscribe to:
Posts (Atom)