ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ ਕਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਅਦਬ---ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਹੁਸੈਨ

ਹਮਾਰੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਖ਼ਤ ਲਿਖਤੇ ਹੂਏ ਬਿਲਾਮੂਮ ਇਸ ਫ਼ਿਕਰੇ ਪਰ ਉਸੇ ਤਮਾਮ ਕਰਤੇ ਥੇ। ਬਰਖ਼ੁਰਦਾਰ ਇਸ ਥੋੜੇ ਲਿਖੇ ਕੋ ਬਹੁਤ ਸਮਝ ਔਰ ਅਪਨੀ  ਖ਼ੈਰੀਅਤ ਓ ਹਾਲਾਤ ਤਫ਼ਸੀਲ ਸੇ ਲਿਖ ।

ਖ਼ਤੋਂ ਮੈਂ ਲਿਖਾ  ਜਾਨੇ  ਵਾਲਾ ਯੇ ਰਸਮੀ ਫ਼ਿਕਰਾ ਉਸ ਵਕਤ ਜਬ ਮੈਂ ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ ਕੀ ਤਹਰੀਰੇਂ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਹੂੰ ਬਹੁਤ ਬਾ ਮਾਅਨੀ  ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਯਹਾਂ ਨਕਸ਼ਾ ਯੇ ਹੈ ਕਿ ਥੋੜਾ ਨਾਵਲ ਅਫ਼ਸਾਨਾ, ਥੋੜੀ ਸ਼ਾਇਰੀ, ਥੋੜੀ ਤਨਕੀਦ ਔਰ ਬਹੁਤ ਸਾ ਸਿਆਸੀ ਅਮਲ, ਇਕ ਆਦਰਸ਼ ਕੇ ਲਏ ਜੋ ਇਕ ਨਜ਼ਰੀਏ ਕੀ ਦੇਨ  ਹੈ ਲੰਬੀ ਜਦੋਜਹਿਦ। ਮਗਰ ਮੁਝੇ ਇਸ ਥੋੜੇ ਸੇ ਗ਼ਰਜ਼ ਹੈ। ਇਸ ਥੋੜੇ ਮੇਂ ਭੀ ਵੋਹ ਜੋ ਜ਼ਿਆਦਾ ਥੋੜਾ ਹੈ ਯਾਨੀ ਅਫ਼ਸਾਨੇ ਔਰ  ਨਾਵਲ। ਹੈ ਤੋ ਯੇ ਬਹੁਤ ਥੋੜਾ ਮਗਰ ਮੁਝੇ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਯੇ ਥੋੜਾ ਭੀ ਬਹੁਤ ਹੈ। ਅਦਬ ਮੈਂ ਤੋ ਲਾ ਕਰਤੇ ਹੈਂ , ਗਨਾ  ਨਹੀਂ ਕਰਤੇ। ਮਗਰ ਮਦਾਈ ਸੁਸਤ ਗਵਾਹ ਚੁਸਤ। ਮੈਂ ਅਭੀ ਇਸ ਅਹਿਸਾਸ ਕੇ ਲੀਏ ਅਸਤਦਲਾਲ ਤਲਾਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਥਾ ਕਿ ਇਧਰ ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ ਬੀਚ ਮੇਂ  ਬੋਲ ਪੜੇ ਹੈਂ ’ ਲੰਦਨ ਕੀ ਇਕ ਰਾਤ‘ ਕੋ ਪੇਸ਼ ਕਰਤੇ ਹੂਏ ਉਨ੍ਹੋਂ ਨੇ ਪੇਸ਼ ਲਫ਼ਜ਼ਮੇਂ  ਯੇ ਸਤਰੇਂ ਲਿਖੀ ਹੈਂ।

"ਯੂਰਪ ਮੇਂ  ਕਈ ਬਰਸ ਤਾਲਿਬ ਇਲਮ ਕੀ ਹੈਸੀਅਤ ਸੇ ਰਹ ਚੁੱਕਨੇ  ਕੇ ਬਾਅਦ ਔਰ ਤਾਲੀਮ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨੇ ਕੇ ਬਾਅਦ, ਚਲਤੇ ਵਕਤ ਪੈਰਿਸ ਮੇਂ  ਬੈਠ ਕਰ ਚੰਦ ਮਖ਼ਸੂਸ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਕਸ਼ਮਕਸ਼ ਸੇ ਮੁਤਾਸਿਰ ਹੋ ਕਰ ਸੋ ਡੇੜ੍ਹ ਸੋ ਸਫ਼ੇ ਲਿਖ   ਦੇਨਾ  ਔਰ ਬਾਤ ਹੈ ਔਰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਮੇਂ ਢਾਈ ਸਾਲ ਮਜ਼ਦੂਰੋਂ , ਕਿਸਾਨੋਂ ਕੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਤਹਿਰੀਕ ਮੇਂ  ਸ਼ਰੀਕ ਹੋ ਕਰ ਕਰੋੜੋਂ ਇਨਸਾਨੋਂ ਕੇ ਸਾਥ ਸਾਂਸ ਲੈਣਾ ਔਰ ਉਨ ਕੇ ਦਿਲ ਕੀ ਧੜਕਨ ਸੁਨਨਾ ਦੂਸਰੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਸ ਕਿਸਮ ਕੀ ਕਿਤਾਬ ਅਬ ਨਹੀਂ ਲਿਖ ਸਕਤਾ ਔਰ ਨਾ ਉਸ ਕਾ ਲਿਖਨਾ  ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਤਾ ਹੂੰ। "

ਸੁਨ  ਲਿਆ ਆਪ ਨੇ, ਵਹੀ ਮਜ਼ਮੂਨ ਹੂਆ  ਕਿ ਬੱਕਰੀ ਨੇ ਦੁੱਧ ਦੀਆ... ਖ਼ੈਰ ਜਾਨੇ  ਦੇਂ ਇਸ ਬਾਤ ਕੋ। ਕੋਈ ਪਰਵਾਹ  ਨਹੀਂ। ਮਦਾਈ ਸੁਸਤ ਹੂਆ  ਕਰੇ ਖ਼ਾਕਸਾਰ ਗਵਾਹ ਅਬ ਭੀ ਚੁਸਤ ਹੈ। ਲਾਰੰਸ ਕਾ ਕਹਾ ਮੁਝੇ ਯਾਦ ਆਇਆ ਔਰ ਮੈਂ ਨੇ ਇਸੇ ਗਿਰਹ ਮੇਂ  ਬਾਂਧ ਲਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਕਹ ਰਖਾ ਹੈ ਕਿ ਕਹਾਨੀ ਕਾਰ ਕੀ ਬਾਤ ਮਤ ਸੁਨੋ । ਉਸ ਕੀ ਕਹਾਨੀ  ਜੋ ਕਹਿਤੀ ਹੈ ਇਸ ਪਰ ਕਾਨ ਧਰੋ । ਕਹਾਨੀ  ਕਹਿਨੇ  ਵਾਲੋਂ ਕਾ ਕਿਆ ਇਤਬਾਰ। ਲਿਊ   ਟਾਲਸਟਾਏ  ਪਰ ਜਬ ਮਜ਼ਹਬ ਕਾ ਜ਼ਨੂਨ ਸਵਾਰ ਹੂਆ  ਤੋ ਉਸ ਨੇ ਅਪਨੇ ਸਾਰੇ ਸ਼ਾਹਕਾਰੋਂ ਕੋ  ਫ਼ਜੂਲੀਆਤ ਕਰਾਰ ਦੇ ਦਿਆ। ਕਾਫ਼ਕਾ ਪਰ ਤੋ ਕਿਸੀ ਮਜ਼ਹਬ ਕਿਸੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਕਾ ਜ਼ਨੂਨ ਸਵਾਰ ਨਹੀਂ ਹੂਆ  ਥਾ। ਉਸ ਨੇ ਅਪਨੇ ਜ਼ਨੂਨ ਮੇਂ ਕੁਛ ਕਹਾਨੀਆਂ ਕੁਛ ਨਾਵਲ ਲਿਖੇ। ਜ਼ਨੂਨ ਕੀ ਜਬ ਦੂਸਰੀ ਰੌ ਆਈ ਤੋ ਦੋਸਤ ਕੋ  ਵਸੀਅਤ ਕੀ ਕਿ ਮੇਰੇ ਮਰਨੇ ਕੇ ਬਾਅਦ ਇਨ ਤਹਰੀਰੋਂ ਕੋ ਆਗ ਮੈਂ ਝੋਂਕ ਦੇਨਾ ।

ਲੇਕਿਨ ਅਫ਼ਸਾਨਾ ਨਾਵਲ ਪੜ੍ਹਨੇ ਵਾਲੋਂ ਨੇ ਉਨ ਦੋਨੋਂ ਕੀ ਬਾਤ ਸੁਨੀ ਅਨਸੁਨੀ  ਕਰਦੀ। ਮੈਂ ਨੇ ਭੀ ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ ਕੀ ਯੇ ਬਾਤ ਇਕ ਕਾਨ  ਸੁਣੀ, ਦੂਸਰੇ ਕਾਨ ਉੜਾਦੀ। ਅਸਲ ਮੇਂ ਮੁਆਮਲਾ ਯੇ ਹੈ ਕਿ  ਅੱਛਾ ਸ਼ੇਅਰ, ਅੱਛਾ ਅਫ਼ਸਾਨਾ, ਅੱਛਾ ਨਾਵਲ ਤਖ਼ਲੀਕ ਹੋਨੇ  ਕੇ ਬਾਅਦ ਅਪਨੇ ਖ਼ਾਲਿਕ ਕੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤ ਸੇ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਜਾਤਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੋਹ ਅਪਨਾ ਮਫ਼ਸਰ ਆਪ ਹੋਤਾ ਹੈ। ਮੁਸੱਨਫ਼ ਕੀ ਤਾਬੀਰ ਓ ਤੂਜੀਹਾ ਕੋ ਕਬੂਲ ਨਹੀਂ ਕਰਤਾ।

ਤੋ ਉਸ ਨਾਵਲ ਔਰ ਉਨ ਚੰਦ ਕਹਾਨੀਉਂ ਕੇ ਹਵਾਲੇ ਸੇ ਜੋ ’ਅੰਗਾਰੇ‘ ਮੇਂ  ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈਂ ਮੈਂ ਅਪਨੇ ਇਸ ਅਹਿਸਾਸ ਕਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਥਾ ਕਿ ਯੇ ਤਹਰੀਰੇਂ ਥੋੜੀ ਹੋਤੇ ਹੋਏ ਭੀ ਬਹੁਤ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀ ਥੀਂ। ਮਗਰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ। ਯੇ ਬਾਤ ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਮੇਂ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੀ ਥੀ। ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ ਕੇ ਮੁੱਦਾ ਨਕਾਦੋਂ ਨੇ ਜੋ ਲਿਖਾ  ਹੈ ਉਸ ਸੇ ਭੀ ਮੁਝੇ ਕੋਈ ਮਦਦ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ। ਆਖ਼ਿਰ ਇੱਕ ਅਫ਼ਸਾਨਾ ਨਿਗਾਰ ਹੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਮਸਲੇ  ਕੋ ਹੱਲ ਕਿਆ। ਇਸਮਤ ਚੁਗ਼ਤਾਈ ਨੇ ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ ਕੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਪਰ ਲਿਖਤੇ ਹੂਏ  ਉਨ ਕੇ ਸਾਥ ਅਪਨੀ ਇਕ ਗੁਫ਼ਤਗੂ ਨਕਲ ਕੀ ਹੈ। ਯੇ ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ ਕੀ ਕਸਰਨਫ਼ਸੀ ਥੀ ਯਾ ਦੁੱਖ ਭਰਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਿ ਅਦਬ ਮੇਂ  ਵੋਹ ਕੋਈ ਬੜਾ ਕਾਮ ਅੰਜਾਮ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕੇ। ਇਸਮਤ ਇਸ ਪਰ ਝੁੰਝਲਾਤੀ ਹੈਂ ਔਰ ਕਹਿਤੀ ਹੈਂ  "ਆਪ ਨਹੀਂ ਜਾਨਤੇ। ਮਗਰ ਆਪ ਨੇ ਕੁਛ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੋਲੇ ਹੈਂ , ਕੁਛ ਖਿੜਕੀਆਂ ਤੋੜੀ ਹੈਂ। ਰਾਸਤੇ ਦਿਖਾਏ ਹੈਂ। ਕਿਆ ਯੇ ਤਖ਼ਲੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ।"

ਲੀਜੀਏ ਅਬ ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਮੇਂ  ਬਾਤ ਆ ਗਈ। ਬਾਤ ਯੇ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਕਤ ਤੱਕ ਹਮਾਰੇ ਅਦਬ ਮੇਂ, ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਪਰ ਨਾਵਲ ਓ ਅਫ਼ਸਾਨੇ ਮੇਂ  ਕੁਛ ਰਾਸਤੇ ਮਤਾਈਨ ਹੋ ਗਏ ਥੇ। ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ ਤੱਕ ਆਤੇ ਆਤੇ ਯੇ ਤੈਅ ਕਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਨਾਵਲ ਕੀ ਕਿਆ ਸੂਰਤ ਹੋਗੀ। ਔਰ ਅਫ਼ਸਾਨੇ ਕਾ ਕਿਆ ਸਾਂਚਾ ਹੋਗਾ। ਮਸਲਨ ਮੁਖ਼ਤਸਰ ਅਫ਼ਸਾਨੇ ਕੇ ਬਾਰੇ ਮੇਂ ਯੇ ਬਾਤ ਤੈਅ ਸ਼ੁਦਾ ਸਮਝੀ ਜਾਤੀ ਥੀ ਕਿ ਇਸ ਕੀ ਇਕ ਇਬਤਦਾ ਹੋਤੀ ਹੈ ਔਰ ਇਕ ਪਲਾਟ ਹੋਤਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਕਹਾਨੀ ਕਾ ਇਰਤਕਾ। ਫਿਰ ਕਲਾਈਮੈਕਸ ਆਤਾ ਹੈ, ਔਰ ਇਕ ਸਸਪੈਂਸ  ਔਰ ਫਿਰ ਐਸਾ ਜੱਚਾ ਤੁਲਾ ਅੰਜਾਮ ਕਿ ਕਾਰੀ ਚੌਂਕ ਉੱਠੇ। ਅਫ਼ਸਾਨੇ ਕੀ ਜਬ ਯੇ ਤਾਰੀਫ਼ ਇਤਫ਼ਾਕ ਰਾਏ ਸੇ ਤੈਅ ਹੋ ਗਈ ਤੋ ਫਿਰ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਕੋਈ ਇਧਰ ਉਧਰ ਨਾ ਭਟਕੇ। ਇਸ ਤਾਰੀਫ਼ ਸੇ ਜੋ ਤਹਿਰੀਰ ਤਜਾਵੁਜ਼ ਕਰੇਗੀ ਵੋਹ ਅਫ਼ਸਾਨਾ ਨਹੀਂ ਹੋਗੀ। ਖਿੜਕੀ ਬੰਦ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਮਕਫ਼ਲ।

ਜਬ ਯੇ ਸਬ ਕੁਛ ਤੈਅ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਤੋ ਅਫ਼ਸਾਨੋਂ ਕਾ ਇਕ ਮਜਮੂਆ ਸ਼ਾਇਆ ਹੂਆ। ’ਅੰਗਾਰੇ‘ ਕੇ ਨਾਮ ਸੇ। ਇਸ ਮੇਂ ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ ਕੀ ਪਾਂਚ ਕਹਾਨੀਆਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਥੀਂ। ਯੇ ਕਹਾਨੀਆਂ ਕਿਸ ਰੰਗ ਕੀ ਹੈਂ। ਏਕ ਅਕਤਬਾਸ ਮੁਲਾਹਜ਼ਾ ਕੀਜੇ ਇਸ ਕਹਾਨੀ  ਸੇ ਜਿਸ ਕਾ ਉਨਵਾਨ ਹੈ 'ਨੀਂਦ ਨਹੀਂ ਆਤੀ।'

"ਗਰਮੀ ਕੀ ਤਕਲੀਫ਼ ਤੋਬਾ ਤੋਬਾ, ਅਰੇ ਤੋਬਾ। ਮਛਰੋਂ ਕੇ ਮਾਰੇ ਹੈਬਤ ਮੇਂ ਦੱਮ ਹੈ। ਨੀਂਦ ਹਰਾਮ ਹੋ ਗਈ। ਭੀਂ ਭੀਂ । ਚੱਟ। ਵੋਹ ਮਾਰਾ। ਆਖ਼ਿਰ ਯੇ ਕੰਮਬਖ਼ਤ ਠੀਕ ਕਾਨ  ਕੇ ਪਾਸ ਆਕੇ ਕਿਉਂ ਭਿਨਭਨਾਤੇ ਹੈਂ। ਖ਼ੁਦਾ ਕਰੇ ਕਿਆਮਤ ਕੇ ਦਿਨ ਮੱਛਰ ਨਾ ਹੋਂ। ਮਗਰ ਕਿਆ ਠੀਕ, ਕੁਛ ਠੀਕ ਨਹੀਂ। ਆਖ਼ਿਰ ਮੱਛਰ ਔਰ ਖਟਮਲ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਮੇਂ ਖ਼ੁਦਾ ਨੇ ਕਿਸ ਮਸਲਿਹਤ ਸੇ ਪੈਦਾ ਕੀਏ। ਮਾਅਲੂਮ ਨਹੀਂ ਪੈਗ਼ੰਬਰੋਂ ਕੋ ਖਟਮਲ ਔਰ ਮੱਛਰ ਕਾਟਤੇ ਹੈਂ ਯਾ ਨਹੀਂ ...ਕੁਛ ਠੀਕ ਨਹੀਂ , ਕੁਛ ਠੀਕ ਨਹੀਂ। ਆਪ ਕਾ ਨਾਮ ਕਿਆ ਹੈ, ਮੇਰਾ ਕਿਆ ਨਾਮ ਹੈ, ਕੁਛ ਠੀਕ ਨਹੀਂ। ਵਾਹ ਵਾਹ ਵਾਹ ਮਸਲਿਹਤ ਖ਼ਦਾਵਨਦੀ, ਖ਼ਦਾਵਨਦੀ ਔਰ ਰਿੰਦੀ   ਔਰ ਭੰਡੀ। ਗ਼ਲਤ, ਭਿੰਡੀ  ਹੈ। ਭੰਡੀ ਥੋੜਾ ਹੀ ਹੈ। ਮੀਆਂ ਅਕਬਰ ਇਤਨਾ ਭੀ ਹੱਦ ਸੇ ਨਾ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਚਲੋ। ਔਰ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਬਹਿਰ ਰਜਜ਼ ਮੇਂ ਡਾਲ ਕੇ ਭਰਿ ਰਮਲ ਚਲੇ। ਬਹਿਰ ਰਮਲ ਚਲੇ। ਖ਼ੂਬ। ਵੋਹ ਤਿਫ਼ਲ ਕਿਆ ਗਿਰੇਗਾ ਜੋ ਘੁਟਨੋਂ ਕੇ ਬਲ ਚਲੇ। ਅੰਗੂਰ ਖੱਟੇ। ਆਪ ਕੋ ਖਟਾਸ ਪਸੰਦ ਹੈ। ਪਸੰਦ, ਪਸੰਦ ਸੇ ਕਿਆ ਹੋਤਾ ਹੈ?ਚੀਜ਼ ਹਾਥ ਭੀ ਤੋ ਲੱਗੇ। ਮੁਝੇ ਘੋੜਾ ਗਾੜੀ ਪਸੰਦ ਹੈ। ਮਗਰ ਕਰੀਬ ਪਹੁੰਚਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਵੋਹ ਦੁਲੱਤੀ ਪੜਤੀ ਹੈ ਕਿ ਸਿਰ ਪਰ ਪਾਉਂ ਰੱਖ ਕਰ ਭਾਗਨਾ ਪੜਤਾ ਹੈ। ਔਰ ਮੁਝੇ ਕਿਆ ਪਸੰਦ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਜਾਨ। ਮਗਰ ਤੁਮ ਤੋ ਮੇਰੀ ਜਾਨ ਸੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਹੋ.....ਚਲੋ ਹਟੋ ਬੱਸ ਰਹਿਣੇ ਭੀ ਦੋ। ਤੁਮ੍ਹਾਰੀ ਮਿੱਠੀ ਮਿੱਠੀ ਬਾਤੋਂ ਕਾ ਮਜ਼ਾ ਮੇਂ ਖ਼ੂਬ ਚੱਖ ਚੁੱਕੀ ਹੂੰ ....ਕਿਉਂ , ਕਿਆ ਹੂਆ । ਕਿਆ....."

ਕਿਉਂ ਕੈਸੀ  ਕਹਾਨੀ ਹੈ। ਯਹਾਂ ਆਪ ਕੋ ਕੋਈ ਰਬਤ, ਕੋਈ ਤਸਲਸੁਲ ਨਜ਼ਰ ਆਤਾ ਹੈ। ਸਾਰੀ ਕਹਾਨੀ ਇਸੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਲਤੀ ਹੈ। ਨਾ ਕੋਈ ਪਲਾਟ ਨਾ ਕੋਈ ਕਹਾਨੀ। ਨਾ ਕੋਈ ਕਲਾਈਮੈਕਸ ਨਾ ਸਸਪੈਂਸ। ਕਹਾਨੀ ਇਸੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋਤੀ ਹੈ।

pet ਮੇਂ ਆਂਤੇਂ ਕਲ ਹੋ ਅੱਲ੍ਹਾ ਪੜ੍ਹ ਰਹੀ ਹੈਂ ਔਰ ਆਪ ਹੈਂ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਚੱਕਰ ਮੇਂ ਹੈਂ। ਨਾ ਮੁਝੇ ਮੌਤ ਪਸੰਦ ਹੈ ਨਾ ਆਜ਼ਾਦੀ। ਕੋਈ ਮੇਰਾ ਪੇਟ ਭਰ ਦੇ। ਭੀਂ ਭੀਂ ਭੀਂ  । ਚੱਟ, ਹਿੱਤ ਤੇਰੇ ਮੱਛਰ ਕੀ। ਨਨ ਟਨ ਟਨ। ਟਨ ਟਨ... ‘‘

ਯੇ ਕਿਤਾਬ ਛਪਤੇ ਹੀ ਜ਼ਬਤ ਹੋ ਗਈ। ਲੇਕਿਨ ਅਗਰ ਜ਼ਬਤ ਨਾ ਹੋਤੀ ਤੋ ਫਿਰ ਭੀ ਹੰਗਾਮਾ ਖੜਾ ਹੋਣਾ ਥਾ। ਵੋਹ ਹੰਗਾਮਾ ਖ਼ੁਦ ਦੁਨੀਆ ਏ ਅਦਬ ਕੇ ਅੰਦਰ ਖੜਾ ਹੋਤਾ। ਇਤਰਾਜ਼ ਖੜਾ ਹੋਤਾ ਕਿ ਅਫ਼ਸਾਨੇ ਕੇ ਨਾਮ ਪਰ ਯੇ ਕਿਸੀ ਬੇ ਰਬਤ ਬੇ ਹੰਗਮ ਤਹਰੀਰੇਂ ਲਿਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈਂ। ਬਾਤ ਯੇ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਕਤ ਤੱਕ ਹਮਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਏ ਅਦਬ ਮੇਂ ਯੇ ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚੀ ਥੀ ਕਿ ਇਧਰ ਮਗ਼ਰਿਬੀ ਦੁਨੀਆ ਮੇਂ ਜਹਾਂ ਸੇ ਹਮ ਨੇ ਯੇ ਅਸਨਾਫ਼ ਮਸਤਾਆਰ ਲੀ ਥੀਂ , ਨਾਵਲ ਔਰ ਅਫ਼ਸਾਨੇ ਨੇ ਕਿਆ ਕਰਵਟ ਬਦਲੀ ਹੈ। ਔਰ ਯੇ ਸ਼ਊਰ ਕੀ ਰੌ  ਕਿਆ ਚੀਜ਼ ਹੈ ਔਰ ਆਜ਼ਾਦ ਤਲਾਜ਼ਮਾ ਕਿਸ ਚਿੜੀਆ  ਕਾ ਨਾਮ ਹੈ। ਔਰ ਯੇ ਜਵਾਇਸ ਔਰ ਹਰਜ਼ਸਤ ਵਗ਼ੈਰਾ ਕੌਣ ਲੋਗ ਹੈਂ।

ਅਲਬੱਤਾ ਨਾਵਲ ਮੇਂ ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ ਇਸ ਇੰਤਹਾ ਪਰ ਨਹੀਂ ਗਏ ਹੈਂ ਜਹਾਂ ਵੋਹ ਅਪਨੀ ਕਹਾਨੀਉਂ ਮੇਂ ਨਜ਼ਰ ਆਤੇ ਹੈਂ। ਕਹਾਨੀ ’ਫਿਰ ਯੇ ਹੰਗਾਮਾ‘ ਫਿਰ ਉਸ ਸੇ ਭੀ ਬ਼ੜਾ ਕਰ ’ਨੀਂਦ ਨਹੀਂ ਆਤੀ‘ ਜਹਾਂ ਖ਼ਾਰਜ ਕੀ ਸੱਤਾ ਹੈ ਕੁਛ ਹੋਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਅੰਦਰ ਹੀ ਅੰਦਰ ਖਿਚੜੀ ਪੱਕ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਬਾਲ ਉਠ ਰਹੇ ਹੈਂ। ਅਨਮੇਲ  ਬੇ ਜੋੜ ਤਸਵੀਰੇਂ। ਕਭੀ ਇਕ ਖ਼ਿਆਲ ਸੇ ਜੋੜਾ ਹੂਆ ਦੂਸਰਾ ਖ਼ਿਆਲ। ਕਭੀ ਲੰਬੀ ਜ਼ਕਨਦ। ਇਕ ਬਾਤ ਈਰਾਨ ਕੀ ਤੋ ਦੂਸਰੀ ਤੂਰਾਂ ਕੀ। ਮਗਰ ਨਾਵਲ ਮੇਂ ਕੜੀ ਸੇ ਕੜੀ ਮਿਲੀ ਨਜ਼ਰ ਆਏਗੀ। ਫਿਰ ਭੀ ਯੇ ਨਾਵਲ ਰਵਾਇਤੀ ਨਾਵਲ ਸੇ ਯਕਸਰ ਮੁਖ਼ਤਲਿਫ਼ ਹੈ। ਯਾਨੀ ਆਪ ਇਸੇ ’ਉਮਰਾਉ ਜਾਣ ਅਦਾ‘ ਔਰ ’ਗੋਦਾਨ‘ ਕੇ ਤਸਲਸੁਲ ਮੇਂ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਤੇ। ਇਸ ਸ਼ਾਂਚਾ ਸੇ ਅਨਹਰਾਫ਼ ਹੀ ਕੀ ਸੂਰਤ ਮੇਂ ਦੇਖ ਸਕਤੇ ਹੈਂ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਯਹਾਂ ਖ਼ਾਰਜ ਕੀ ਸੱਤਾ ਪਰ ਭੀ ਕੁਛ ਹੋਤਾ ਨਜ਼ਰ ਆਤਾ ਹੈ। ਮਗਰ ਖ਼ਾਰਜ ਕੀ ਸੱਤਾ ਸੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਾਤਨ ਕੀ ਸੱਤਾ ਪਰ ਬਹੁਤ ਕੁਛ ਹੋ ਰਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਏ ਮੁਕਾਲਮਾ ਜਿਤਨਾ ਹੈ ਇਸ ਸੇ ਬ਼ੜਾ ਕਰ ਖ਼ੁਦ ਕਲਾਮੀ ਹੈ:

ਦਰਦਨਿ ਖ਼ਾਨਾ ਹੰਗਾਮੇ ਹੈਂ ਕਿਆ ਕਿਆ

ਚਰਾਗ਼ਿ ਰਹ ਗੁਜ਼ਰ ਕੋ  ਕਿਆ ਖ਼ਬਰ ਹੈ

ਪਿਛਲੇ ਨਾਵਲ ਔਰ ਕਹਾਨੀ ਕੋ ਦਰੂਨਿ ਖ਼ਾਨਾ ਹੰਗਾਮੋਂ ਕੀ ਕਿਤਨੀ ਖ਼ਬਰ ਥੀ। ਵੋਹ ਤੋ ਅਬ ਆ ਕਰ ਪਤਾ ਚਲਾ ਕਿ ਅਸਲ ਆਦਮੀ ਤੋ ਅਪਨੇ ਅੰਦਰ ਹੋਤਾ ਹੈ। ਬਾਹਰ ਵੋਹ ਕਿਤਨਾ ਆਤਾ ਹੈ।

ਤੋ ਲੀਜਏ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਟੁੱਟ ਗਿਆ, ਖਿੜਕੀ ਖੁੱਲ  ਗਈ। ਕਹਾਨੀ ਪਰ ਕੁਛ ਨਏ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੁੱਲ  ਗਏ, ਨਯਾ ਰਸਤਾ ਨਿਕਲ ਆਇਆ। ਮਗਰ ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ ਨੇ ਤੋ ਫਿਰ ਯੇ ਰਸਤਾ ਹੀ ਛੋੜ ਦੀਆ। ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਤੋੜ ਕਰ ਔਰ ਤਰਫ਼ ਨਿਕਲ ਗਏ। ਉਸ ਸੇ ਫ਼ੈਜ਼ ਦੂਸਰੋਂ ਨੇ ਉਠਾਇਆ। ਭਲਾ ਕਿਸ ਨੇ। ਕਾਆਦੇ ਸੇ ਤੋ ਇਸ ਸੇ ਤਰੱਕੀ ਪਸੰਦ ਅਫ਼ਸਾਨੇ ਕੋ ਫ਼ੈਜ਼ਯਾਬ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਏ ਥਾ। ਮਗਰ ਐਸਾ ਨਹੀਂ ਹੂਆ । ਜਬ ਮੈਂ ਯੇ ਕਹਾਨੀਆਂ ਪੜ੍ਹ ਰਹਾ ਥਾ ਤੋ ਅਚਾਨਕ ਮੁਝੇ ਕੁਛ ਕਹਾਨੀਆਂ ਯਾਦ ਆਈਂ। ਹਰਾਮ ਜਾਦੀ, ਚਾਏ ਕੀ ਪਿਆਲੀ, ਕਾਲਜ ਸੇ ਘਰ ਤੱਕ। ਮਗਰ ਯੇ ਤੋ ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਸਨ ਅਸਕਰੀ ਕੀ ਕਹਾਨੀਆਂ ਹੈਂ ਜੋ ਤਰੱਕੀ ਪਸੰਦ ਤਹਿਰੀਕ ਕੇ ਸਖ਼ਤ ਮੁਖ਼ਾਲਿਫ਼ ਥੇ। ਅਜਬ ਹੂਆ ਕਿ ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ ਨੇ ਬੀਸਵੀੰ ਸਦੀ ਕੇ ਮਗ਼ਰਬੀ ਫ਼ਿਕਸ਼ਨ ਕੇ ਦਰਿਆਫ਼ਤ ਕਰਦਾ ਜਿਸ ਨਏ ਤਰਜ਼ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕਾ ਉਰਦੂ ਅਫ਼ਸਾਨੇ ਮੇਂ ਡੋਲ ਡਾਲਾ ਥਾ ਵੋਹ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਚੰਦਰ ਕੇ ਅਫ਼ਸਾਨੇ ਕੋ ਛੂਤਾ ਹੂਆ  ਬਾਕੀ ਤਰੱਕੀ ਪਸੰਦ ਅਫ਼ਸਾਨੇ ਸੇ ਕੰਨੀ ਕਾਟ ਕਰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਵੋਹ ਰਜਾਤ ਪਸੰਦੋਂ ਕੇ ਯਹਾਂ ਪਰਵਾਨ  ਚੜ੍ਹਾ। ਸਬ ਸੇ ਬ਼ੜਾ ਕਰ ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਸਨ ਅਸਕਰੀ ਕੇ ਯਹਾਂ।

ਮਗਰ ਠਹਰੀਏ। ਬੀਚ ਮੈਂ ਯੇ ਜੋ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਚੰਦਰ ਕਾ ਹਵਾਲਾ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਇਸ ਕੀ ਭੀ ਵਜ਼ਾਹਤ ਹੋ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਏ। ਔਰ ਯਹਾਂ ਮੁਝੇ ਅਸਕਰੀ ਸਾਹਿਬ ਹੀ ਕੇ ਇਕ ਬਿਆਨ ਕਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇਣਾ ਪੜੇ ਗਾ। ’ਦੋ ਫ਼ਰਲਾਂਗ ਲੰਬੀ ਸੜਕ‘ ਕਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਤੇ ਹੂਏ ਕਹਿਤੇ ਹੈਂ ਕਿ "ਯੇ ਅਫ਼ਸਾਨਾ ਉਰਦੂ ਅਦਬ ਮੇਂ ਐਟਮ ਬਮ ਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਇਆ ਥਾ....."ਆਗੇ ਚੱਲ ਕਰ ਕਹਿਤੇ ਹੈਂ ਕਿ "ਯੇ ਅਫ਼ਸਾਨਾ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿਹਨੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਾ ਇਕ ਵਾਕਿਆ ਹੈ...ਅਦਬ ਪੜ੍ਹਨੇ ਔਰ ਅਦਬ ਲਿਖਣੇ ਕੀ ਫ਼ੌਰੀ ਤਹਿਰੀਕ ਮੁਝੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਚੰਦਰ ਕੇ ਉਸ ਅਫ਼ਸਾਨੇ ਸੇ ਹੋਈ। ਹੋ ਸਕਤਾ ਹੈ ਕਿ ਅਗਰ ਮੈਂ ਨੇ ਯੇ ਅਫ਼ਸਾਨਾ ਨਾ ਪੜ੍ਹਾ ਹੋਤਾ ਤੋ ਮੈਂ ਕਭੀ ਮਾਰਸਲ ਪਰੋਸਤ ਔਰ ਜਵਾਇਸ ਕੋ ਭੀ ਨਾ ਪੜ੍ਹਤਾ.....ਯੇ ਅਫ਼ਸਾਨਾ ਪੜ੍ਹਨੇ ਕੇ ਬਾਅਦ ਅਫ਼ਸਾਨਾ ਨਿਗਾਰੀ ਕੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਤਜਰਬੇ ਕੀ ਐਸੀ ਹਿੱਤ ਮੁਝੇ ਮਿਲ ਗਈ ਕਿ ਮੈਂ ਨੇ ਮਹੀਨੇ ਭਰ ਕੇ ਅੰਦਰ ਅਪਨਾ ਪਹਿਲਾ ਅਫ਼ਸਾਨਾ ਲਿਖ ਲਿਆ। ’ਕਾਲਜ ਸੇ ਘਰ ਤੱਕ‘।

ਲੀਜਏ ਮੈਂ ਤੋ ਅਸਕਰੀ ਸਾਹਿਬ ਕੇ ਅਫ਼ਸਾਨੋਂ ਕਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ ਕੀ ਕਹਾਨੀ ਸੇ ਜੋੜ ਰਹਾ ਥਾ ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹੋਂ ਨੇ ਅਪਨੇ ਫ਼ੈਜ਼ ਕਾ ਮਨਬ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਚੰਦਰ ਕੀ ਕਹਾਨੀ ਕੋ ਕਰਾਰ ਦੇ ਡਾਲਾ। ਖ਼ੈਰ ਉਸ ਸੇ ਪਹਿਲੇ ਮੈਂ ਇਕ ਬਾਤ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਚੰਦਰ ਕੇ ਮਤਾਲਿਕ ਔਰ ਕਹਿਤਾ ਚਲੂੰ। ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਮੈਂ ਬਾਅਜ਼ ਨਕਾਦ ਕੁਛ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੋਚਤੇ ਨਜ਼ਰ ਆਤੇ ਹੈਂ ਕਿ ਮੰਟੋ ਔਰ ਬੇਦੀ ਕੀ ਅਜ਼ਮਤ ਇਸੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਇਮ ਰਹਿ ਸਕਤੀ ਹੈ ਕਿ ਪਹਿਲੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਚੰਦਰ ਕੇ ਅਫ਼ਸਾਨੇ ਕੋ ਖ਼ਾਕ ਚਟਾਦੀ ਜਾਏ। ਬਹਿਰ ਹਾਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸੇ ਏਕ ਇਮਤਿਆਜ਼ ਤੋ ਨਹੀਂ ਛੀਨਾ ਜਾ ਸਕਤਾ। ਇਮਤਿਆਜ਼ ਐਸਾ ਹੈ ਯਾਨੀ ਬੀਸਵੇਂ ਸਦੀ ਕੇ ਇਨਕਲਾਬ ਅੰਗੇਜ਼ ਤਰਜ਼ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕੋ ਅਪਨਾਨੇ ਔਰ ਉਰਦੂ ਮੇਂ ਮੁਤਾਅਰਫ਼ ਕਰਾਨੇ ਕਾ ਇਮਤਿਆਜ਼ ਜਿਸ ਮੇਂ ਉਸ ਕਾ ਕੋਈ ਹਮ ਸਰ ਅਫ਼ਸਾਨਾ ਨਿਗਾਰ ਉਸ ਕਾ ਸ਼ਰੀਕ ਔਰ ਹਰੀਫ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਯੇ ਨਕਾਦ ਅਪਨੇ ਤੋਤਾ ਮੈਨਾ ਉੜਾਤੇ ਰਹੇਂ।

ਅਬ ਮੈਂ ਅਪਨੀ ਪਿਛਲੀ ਬਾਤ ਪਰ ਆਤਾ ਹੂੰ। ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਹੂੰ ਕਿ ਕਿਆ ਅਸਕਰੀ ਸਾਹਿਬ ਪਹਿਲੇ ਧਮਾਕਾ ਸੇ ਬੇ ਖ਼ਬਰ ਥੇ। ਵੋਹ ਧਮਾਕਾ ਜੋ ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ ਨੇ ਕਿਆ ਥਾ। ਸ਼ਾਇਦ ਸੂਰਤ ਯੇ ਥੀ ਕਿ ਵੋਹ ਪਹਿਲਾ ਧਮਾਕਾ ਤੋ ’ਅੰਗਾਰੇ ‘ਕੇ ਧਮਾਕਾ ਕੇ ਸਾਥ ਗ਼ਤਰ ਬੁੱਤ ਹੋ ਕਰ ਨਜ਼ਰੋਂ ਸੇ ਓਝਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ ਨੇ ਭੀ ਅਪਨੇ ਇਸ ਕਾਮ ਕੋ ਫ਼ਰਾਮੋਸ਼ ਕਰ ਦਿਆ। ਜੋ ਅਫ਼ਸਾਨਾ ਪੜ੍ਹਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਆਗੇ ਚੱਲ ਕਰ ਜਬ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਚੰਦਰ ਨੇ ’ਦੋ ਫ਼ਰਲਾਂਗ ਲੰਬੀ ਸੜਕ‘ ਲਿਖਾ  ਤੋ ਧਮਾਕਾ ਕੀ ਗੂੰਜ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਗਈ ਔਰ ਅਬ ਉਰਦੂ ਅਫ਼ਸਾਨੇ ਮੇਂ ਵਾਕਈ ਇਕ ਇਨਕਲਾਬ ਆਇਆ। ਮਗਰ ਫਿਰ ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ ਔਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਚੰਦਰ ਸੇ ਆਗੇ ਜਾ ਕਰ ਉਸ ਇਨਕਲਾਬ ਕੀ ਖ਼ਬਰ ਹਮੇਂ ਅਸਕਰੀ ਸਾਹਿਬ ਕੀ ਕਹਾਨੀਉਂ ਸੇ ਮਿਲੀ। ਪਤਾ ਚਲਾ ਕਿ ਅਦਬ ਮੇਂ ਕਭੀ ਕਭੀ ਯੂੰ ਭੀ ਹੋਤਾ ਹੈ ਕਿ ਨਜ਼ਰੀਆਤੀ ਇਖ਼ਤਲਾਫ਼ਾਤ ਇਕ ਤਰਫ਼ ਧਰੇ ਰਹਿ ਜਾਤੇ ਹੈਂ ਔਰ ਲਿਖਣੇ ਵਾਲੇ ਕਿਸੀ ਔਰ ਸੱਤਾ ਸੇ, ਕਹਿ ਲੀਜਏ ਕਿ ਤਖ਼ਲੀਕੀ ਸੱਤਾ ਸੇ ਮਿਲਤੇ ਔਰ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਸੇ ਫ਼ੈਜ਼ ਹਾਸਲ ਕਰਤੇ ਹੈਂ। ਔਰ ਯੇ ਭੀ ਗ਼ੌਰ ਤਲਬ ਬਾਤ ਹੈ ਕਿ ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ ਨੇ ਅਫ਼ਸਾਨੇ ਮੈਂ ਅਪਨੀ ਤਰੱਕੀ ਪਸੰਦ ਫ਼ਿਕਰ ਕੇ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕੇ ਲੀਏ ਉਸ ਸਮਾਜੀ ਹਕੀਕਤ ਨਿਗਾਰੀ ਸੇ ਕਿਨਾਰਾ ਕਰ ਕੇ ਜਿਸ ਨੇ ਗੋਰਕੀ ਕੇ ਅਫ਼ਸਾਨਾ ਓ ਨਾਵਲ ਕੋ ਰੌਣਕ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਥੀ, ਜਵਾਇਸੀਨ ਸਕੂਲ ਕੇ ਦਰਿਆਫ਼ਤ ਕਰਦਾ ਤਰਜ਼ੇ ਇਜ਼ਹਾਰ ਸੇ ਇਸਤਫ਼ਾਦਾ ਕਿਆ। ਇਸੀ ਰਵਿਸ਼ ਕੁ ਅੰਗਾਰੇ ਕੇ ਦੂਸਰੇ ਅਹਿਮ ਅਫ਼ਸਾਨਾ ਨਿਗਾਰ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਅਹਿਮਦ ਅਲੀ ਨੇ ਭੀ ਅਪਨਾਇਆ। ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹੋਂ ਨੇ ਤੋ ਬਤੌਰ ਖ਼ਾਸ ਕਾਫ਼ਕਾ ਸੇ ਫ਼ੈਜ਼ ਹਾਸਲ ਕਰਨੇ ਕੀ ਠਾਨੀ। ਯੇ ਭੀ ਸ਼ਾਇਦ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਤੋੜਨੇ ਔਰ ਖਿੜਕੀ ਖੋਲਣੇ ਕਾ ਅਮਲ ਥਾ। ਜਤਾਨਾ ਯੇ ਮਕਸੂਦ ਥਾ ਕਿ ਤਰੱਕੀ ਪਸੰਦ ਫ਼ਿਕਰ ਅਪਨੇ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕੇ ਲੀਏ ਕਿਸੀ ਇਕ ਮਖ਼ਸੂਸ ਤਰਜ਼ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕੀ ਮੁਹਤਾਜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕੋਈ ਤਰਜ਼ ਇਜ਼ਹਾਰ ਬਨਫ਼ਸਾ ਨਾ ਤੋ ਤਰੱਕੀ ਪਸੰਦ ਹੋਤਾ ਹੈ ਨਾ ਰਜਾਤ ਪਸੰਦ ਹੋਤਾ ਹੈ। ਯੇ ਤੋ ਲਿਖਣੇ ਵਾਲੇ ਕੋ ਅਪਨੀ ਅਫ਼ਤਾਦ ਤਬਾ ਔਰ ਅਪਨੇ ਤਜਰਬੇ ਕੇ ਹਿਸਾਬ ਸੇ ਜਾਂਚਨਾ ਚਾਹੀਏ ਕਿ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕੀ ਕੋਨ ਸੀ ਤਰਜ਼ ਕੌਣ ਸੀ ਤਕਨੀਕ ਉਸੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰਾਸ ਆਏਗੀ।

ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ ਅਪਨੇ ਅਫ਼ਸਾਨੇ ਕੋ ਅਧੂਰਾ ਛੋੜ ਕਰ ਪਾਰਟੀ ਕੇ ਕਾਮ ਮੇਂ ਮਸਤਗ਼ਰਕ ਹੋ ਗਏ। ਮਗਰ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਤੋੜਨੇ ਕੇ ਸ਼ੌਕ ਨੇ ਫਿਰ ਭੀ ਉਨ ਕਾ ਪਿੱਛਾ ਨਹੀਂ ਛੋੜਾ। ਮੁਝੇ ਯਾਦ ਆ ਰਹਾ ਹੈ ਕਿ ਅਬ ਸੇ ਉਧਰ ਜਬ ਲਾਹੌਰ ਔਰ ਕਰਾਚੀ ਮੇਂ ਚੰਦ ਨਏ ਸ਼ਾਇਰੋਂ ਔਰ ਸ਼ਾਇਰਾਤ ਨੇ ਨਸਰੀ ਨਜ਼ਮ ਕਾ ਇਲਮ ਬੁਲੰਦ ਕਿਆ ਥਾ ਤੋ ਕਿਤਨੇ ਸੀਨੀਅਰ ਨਕਾਦੋਂ ਔਰ ਸ਼ਾਇਰੋਂ ਨੇ ਜੋ ਨਜ਼ਮ ਆਜ਼ਾਦ ਕੋ ਕਬੂਲ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਥੇ ਇਸੇ ਸ਼ਾਇਰੀ ਮਾਨਨੇ ਹੀ ਸੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿਆ। ਔਰ ਇਧਰ ਇਸ ਗਰੁੱਪ ਮੇਂ ਮੁਖ਼ਤਲਿਫ਼ ਸ਼ਾਇਰ ਯੇ ਦਾਅਵੇ ਕਰ ਰਹੇ ਥੇ ਕਿ ਨਸਰੀ ਨਜ਼ਮ ਕੇ ਮੌਜੁਦ ਹਮ ਹੈਂ। ਕਿਸੀ ਬਾਖ਼ਬਰ ਨੇ ਇੱਤਲਾਅ ਦੀ ਕਿ ਬਾਬਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਮੈਂ ਇਕ ਸੀਨੀਅਰ ਅਦੀਬ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਨਸਰੀ ਨਜ਼ਮੇਂ ਲਿਖ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਔਰ ਇਸ ਕਾ ਮਜਮੂਆ 'ਪਿਘਲਾ ਨੀਲਮ' ਕੇ ਨਾਮ ਸੇ ਸ਼ਾਇ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਤੋ ਲੀਜਏ ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ ਨੇ ਸ਼ਾਇਰੀ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਰੁਖ਼ ਕਿਆ ਤੋ ਯਹਾਂ ਭੀ ਇਕ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਤੋੜ ਡਾਲਾ। ਬਿਤਾਇਆ ਕਿ ਸ਼ਿਅਰੀ ਇਜ਼ਹਾਰ ਮੇਂ ਨਜ਼ਮੇ ਆਜ਼ਾਦ ਹਰਫ਼ ਆਖ਼ਿਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਤਾਰੋਂ ਸੇ ਆਗੇ ਜਹਾਂ ਔਰ ਭੀ ਹੈਂ !

ਮੈਂ ਉਸ ਬਹਿਸ ਮੇਂ ਨਹੀਂ ਪੜੂੰਗਾ  ਕਿ ਜੋ ਫ਼ਿਕਸ਼ਨ ਉਨ੍ਹੋਂ ਨੇ ਲਿਖਾ  ਉਸ ਕੀ ਅਦਬੀ ਕਦਰ ਓ ਕੀਮਤ ਕਿਤਨੀ ਹੈ। ਆਇਆ ਉਨ ਕੀ ਸਿਰਫ਼ ਤਾਰੀਖ਼ੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਹੈ ਯਾ ਇਸ ਸੇ ਬ਼ੜਾ ਕਰ ਤਖ਼ਲੀਕੀ ਹਿਸਾਬ ਸੇ ਭੀ ਰੁਤਬਾ ਬਹੁਤ ਬੁਲੰਦ ਹੈ। ਮੈਂ ਨੇ ਇਸਮਤ ਚਗ਼ਤਾਈ ਸੇ ਇਸ਼ਾਰਾ ਲੇ ਕਰ ਸਿਰਫ਼ ਯੇ ਜਤਾਨੇ ਕੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਬਜ਼ੁਰਗ ਨੇ ਹਮਾਰੇ ਅਦਬ ਮੇਂ ਚੰਦ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੋੜੇ ਹੈਂ , ਚੰਦ ਖਿੜਕੀਆਂ ਖੋਲੀਂ ਹੈਂ। ਅਗਰ ਵੋਹ ਅਪਨੇ ਦਰਿਆਫ਼ਤ ਕਰਦਾ ਨਏ ਰਸਤੇ ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਚਲੇ ਤੋ ਯੇ ਉਨ ਕੀ ਮਰਜ਼ੀ। ਮਗਰ ਸ਼ਾਇਦ ਅਦਬ ਕੇ ਵਾਸਤੇ ਸੇ ਉਨ ਕੇ ਹਿੱਸੇ ਮੇਂ ਸਿਰਫ਼ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੋੜਨੇ ਹੀ ਕੀ ਸਆਦਤ ਆਈ ਥੀ। ਔਰ ਯੇ ਕੋਈ ਛੋਟੀ ਸਆਦਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹਮਾਰੇ ਬੀਚ ਕਿਤਨੇ ਐਸੇ  ਅਦੀਬ ਹੈਂ ਜਿਨ ਕੇ ਬਾਰੇ ਮੇਂ ਹਮ ਯੇ ਕਹਿ ਸਕੇਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹੋਂ ਨੇ ਕਿਸੀ ਨਏ ਤਰਜ਼ ਕੀ ਦਾਗ਼ ਬਿੱਲ ਡਾਲੀ ਯਾ ਕਿਸੀ ਨਈ ਰਵਾਇਤ ਕੀ ਬੁਨਿਆਦ ਰੱਖੀ। ਹਾਂ ਉਨ੍ਹੋਂ ਨੇ ਅਪਨਾ ਹੀ ਖੜਾ ਕਿਆ ਹੂਆ  ਜੋ ਇਕ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਤੋੜਾ ਉਸੇ ਤੋ ਮੈਂ ਭੂਲ ਹੀ ਚਲਾ ਥਾ। ਉਨ੍ਹੋਂ ਨੇ ਥੋੜੀ ਤਨਕੀਦ ਭੀ ਤੋ ਲਿਖੀ ਹੈ। ਇਨ ਮੇਂ ਇਕ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਤਹਿਰੀਰ ਵੋਹ ਹੈ ਜੋ ’ਜ਼ਿਕਰੇ ਹਾਫ਼ਿਜ਼‘ ਕੇ ਉਨਵਾਨ ਸੇ ਕਿਤਾਬੀ ਸ਼ਕਲ ਮੈਂ ਸ਼ਾਇਆ ਹੂਈ ਹੈ। ਇਸ ਕਾ ਮਹਰਕ ਹੈ ਵੋਹ ਫ਼ਜ਼ੂਲ ਬਿਆਨ ਜੋ ਜ਼. ਅਨੁਸਾਰੀ ਨੇ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਸਿਨਫ਼ ਕੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਔਰ ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਕੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਕੀ ਮਜ਼ਮਤ ਮੇਂ ਜਾਰੀ ਕਿਆ ਥਾ।

ਯੇ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹਤੇ ਹੂਏ ਮੁਝੇ ਜ਼. ਅਨੁਸਾਰੀ ਪਰ ਬਹੁਤ ਤਰਸ ਆਇਆ। ਵੋਹ ਬੀਚਾਰੇ ਨਾ ਕਰਦਾ ਗੁਣਾ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਉਨ੍ਹੋਂ ਨੇ ਤੋ ਵਹੀ ਬਾਤੇਂ ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਕੇ ਹਵਾਲੇ ਸੇ ਦੁਹਰਾਈ ਥੀਂ ਜੋ ਨਕਾਦ ਗ਼ਜ਼ਲ ਔਰ ਕਲਾਸੀਲੀ ਗ਼ਜ਼ਲਗੋਉਂ ਕੇ ਮਤਾਲਿਕ ਕਹਿਤੇ ਚਲੇ ਆ ਰਹੇ ਥੇ।

ਜ਼.ਅਨੁਸਾਰੀ ਨੇ ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਪਰ ਜੋ ਮਹਾਕਮਾ ਕਿਆ ਥਾ ਇਸ ਪਰ ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ ਨੇ ਅਪਨੇ ਇਸ ਰਫ਼ੀਕ ਕੀ ਸਖ਼ਤ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤ ਕੀ। ਕਹਾ ਕਿ ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਕੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਪਰ ਅਨਗ਼ਾਆਲੀ ਤਸੱਵਰ, ਫ਼ਰਾਰੀਤ, ਦਾਖ਼ਲੀਤ ਔਰ ਲੱਜ਼ਤ ਪ੍ਰਸਤੀ ਕਾ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲੱਗਾ ਕਰ ਅਪਨੇ ਤਹਿਜ਼ੀਬੀ ਵਿਰਸੇ ਕੇ ਉਸ ਅਨਮੋਲ ਰਤਨ ਕੋ  ਕੂੜੇ ਕੇ ਢੇਰ ਪਰ ਫੈਂਕ ਦੇਣਾ ਕੋਈ ਅਕਲ ਮੰਦੀ ਕੀ ਬਾਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਫਿਰ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਅਜ਼ੀਜ਼ ,ਸ਼ਾਇਰੀ ਕੋ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖਾ ਪਰਖਾ ਕਰਤੇ। ’’ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਕੀ ਸਾਰੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਸੇ ਇਸ ਕਾ ਪੈਗ਼ਾਮ ਨਿਚੋੜ ਲੈਣੇ ਕਾ ਜੋ ਤਰੀਕਾ ਇਖ਼ਤਿਆਰ ਕਿਆ ਗਿਆ ਹੈ  ਵੋਹ ਗ਼ੈਰ ਅਦਬੀ ਔਰ ਗ਼ੈਰ ਇਲਮੀ ਹੈ। ‘‘ਦੂਸਰੇ ਯੇ ਕਿ ’’ਮਾਦੀ ਸਮਾਜੀ ਹਾਲਾਤ ਔਰ ਫ਼ਨੀ ਤਖ਼ਲੀਕ ਮੇਂ ਜੋ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ ਉਸੇ ਗ਼ਲਤ ਔਰ ਮਕਾਨਕੀ ਤਰੀਕੇ ਸੇ ਸਮਝਾ ਗਿਆ ਹੈ‘‘।

ਮਗਰ ਸਾਹਿਬੁ! ਇਨਸਾਫ਼ ਸ਼ਰਤ ਹੈ। ਜ਼.ਅਨੁਸਾਰੀ ਨੇ ਅਪਨੇ ਮਗ਼ਜ਼ ਸੇ ਉਤਾਰ ਕਰ ਤੋ ਕੋਈ ਬਾਤ ਨਹੀਂ ਕੀ ਥੀ। ਤਰੱਕੀ ਪਸੰਦ ਨਕਾਦ ਜੋ ਕਹਿਤੇ ਚਲੇ ਆਏ ਥੇ ਵਹੀ ਸਬਕ ਉਨ੍ਹੋਂ ਨੇ ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਕੇ ਹਵਾਲੇ ਸੇ ਦੁਹਰਾਦੀਆ। ਅਗਰ ਸ਼ਾਇਰੀ ਕੋ  ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਂਚਨੇ ਕਾ ਤਰੀਕਾ ਗ਼ਲਤ ਹੈ ਤੋ ਅਕੇਲੇ ਜ਼.ਅਨੁਸਾਰੀ ਹੀ ਕਿਉਂ ਪਕੜੇ ਜਾਤੇਂ। ਮਗਰ ਸ਼ਾਇਦ ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ ਕਾ ਮਕਸੂਦ ਭੀ ਯਹੀ ਹੋ ਕਿ ਮੈਂ ਜ਼. ਅਨੁਸਾਰੀ ਸੇ ਮੁਖ਼ਾਤਿਬ ਹੂੰ ਮਗਰ ਪੜੋਸਨ ਤੋ ਭੀ ਸੁਨਤੀ ਰਹੀਉ। ਮਤਲਬ ਯੇ ਕਿ ਦੂਸਰੇ ਤਰੱਕੀ ਪਸੰਦ ਨਕਾਦ ਭੀ ਯੇ ਬਾਤ ਕਾਨ ਖੋਲ ਕਰ ਸੁਨ  ਲੇਂ।

ਤੋ ਲੀਜਏ ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ ਨੇ ਯਹਾਂ ਭੀ ਇਕ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਤੋੜ ਡਾਲਾ। ਔਰ ਯੇ ਤੋ ਵੋਹ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਥਾ ਜੋ ਖ਼ੁਦ ਉਨ ਕੀ ਤਹਿਰੀਕ ਨੇ ਤਾਮੀਰ ਕਿਆ ਥਾ। ਮਗਰ ਮੁਝੇ ਅਫ਼ਸੋਸ ਭੀ ਹੂਆ । ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ ਨੇ ਜ਼ਰਾ ਦੇਰ ਕਰ ਦੀ। ਕਹੀਂ ਤਹਿਰੀਕ ਕੀ ਇਬਤਦਾ ਹੀ ਮੇਂ  ਤਰੱਕੀ ਪਸੰਦ ਤਨਕੀਦ ਕੋ  ਯੇ ਹਦਾਇਤ ਮਿਲ ਜਾਤੀ ਤੋ ਇਸ ਕੇ ਹੱਕ ਮੇਂ ਯੇ ਕਿਤਨਾ ਅੱਛਾ ਹੋਤਾ ਮਗਰ ਉਸ ਵਕਤ ਤੋ ਦਰਿਆ ਚੜ੍ਹਾ ਹੂਆ ਥਾ। ਕਿਆ ਅਜਬ ਥਾ ਕਿ ਜੋਸ਼ੇ ਇਨਕਲਾਬ ਮੇਂ ਕੋਈ ਜੀਆਲਾ ਯੇ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਲੋ, ਬੜ੍ਹੇ ਭਾਈ ਭੀ ਰੁਜਅਤ ਪਸੰਦ ਹੋ ਗਏ।