ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਸ਼ਿਲਪੀ:ਪੀ ਸੀ ਜੋਸ਼ੀ ---ਪੀ ਐਨ ਸਿੰਘ

ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਅੰਦੋਲਨ  ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਆਮ ਮਧਵਰਗੀ ਸਮਝ ਹੈ ਕਿ ਅਤਿਅੰਤ ਲੋਕਪੱਖੀ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਇਹ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਿਆ ।  ਅਰਥਾਤ ਇਹ ਇੱਕ ਨਿਰੋਲ  ਰਾਜਨੀਤਕ ਅੰਦੋਲਨ ਬਣਿਆ  ਰਿਹਾ ,  ਉਹ  ਵੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਅੰਦੋਲਨ ਜਿਸ ਨੇ  ਮਾਕਰਸਵਾਦ  ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ  ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਿੱਚ ਢਾਲਣ ਤੋਂ ਪਰਹੇਜ ਕੀਤਾ ,  ਸਗੋਂ ਆਪਣੀਆਂ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਜੜ੍ਹਾਂ  ਤੋਂ   ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲੈਣ ਤੋਂ ਵੀ ‍ਗੁਰੇਜ਼  ਕੀਤਾ ।  ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ  ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਨੇ ਦਕਿਆਨੂਸੀ  ਅਤੇ  ਪ੍ਰਤੀਕਰਿਆਵਾਦੀ ਮੰਨ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਘੋਰ  ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ  ਜਾਂ ਅਪ੍ਰਸੰਗਿਕ ਮੰਨ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਉਦਾਸੀਨ ਰਿਹਾ ।  ਮਹਾਵੀਰ ਅਤੇ  ਗੌਤਮ ਦੀ ਵਿਰਾਟ ਕਰੁਣਾ ਅਤੇ ਸਾਮਾਜਕ ਚਿੰਤਾ ,  ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਦੀ ਬੌਧਿਕਤਾ ਅਤੇ ਮਧਕਾਲੀ  ਵੈਸ਼ਣਵ ਚੇਤਨਾ  ਦੀਆਂ ਸਾਮਾਜਕ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਮਕਾਲੀ ਗਾਂਧੀ ਤੱਕ ਦਾ ਠੀਕ ਲੇਖਾ ਜੋਖਾ ਕਰਨ  ਵਿੱਚ ਇਹ ਲੱਗਭੱਗ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ ।

ਖੁਦ  ਪੀ . ਸੀ .  ਜੋਸ਼ੀ ਦਾ ,  ਜੋ 1935 ਤੋਂ 1947 ਤੱਕ  ਦੇ ਚੁਣੋਤੀ ਭਰਪੂਰ ਸਾਲਾਂ  ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਰਹੇ ,  ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਦੋਲਨ  ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਬਚਾਇਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇਹੱਦ ਪਿਆਰਾ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਹੋਵੇ ,  ਪਾਰਟੀ  ਦੇ ਅੰਦਰ ਦਰਕਿਨਾਰ ਹੁੰਦੇ ਜਾਣਾ ਅਤੇ ਲੱਗਭੱਗ ਅਗਿਆਤ  ਮਰ ਜਾਣਾ ਵੀ ਇਸ ਦੇ ਸੱਤਾ ਸਰੋਕਾਰ ਦੀ ਕੇਂਦਰੀਅਤਾ ਦਾ ਬੋਧਕ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ।  ਹੈਰਾਨੀ ਨਹੀਂ ,  ਆਪਣੀ ਈਮਾਨਦਾਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਨਿਸ਼ਠਾ ,  ਤਿਆਗ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਲੋਕਮੁਖਤਾ  ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਹ ਉਸ ਭਾਰਤੀ ਮਧਵਰਗ ਦੀ ਮੁੱਖਧਾਰਾ ਤੋਂ ਕਟਿਆ ਰਿਹਾ ਜੋ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਚਿੱਤ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਨਿੱਧੀ ਅਤੇ ਪੁਰੋਹਿਤ  ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਵੈਸੇ  ਤਾਂ ਕਲਕੱਤਾ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਅੰਦੋਲਨ ਨਾਲ  ਨੇੜਿਉਂ  ਲਗਾਉ ਸੰਨ 1959 - 60 ਤੋਂ ਹੀ ਸੀ ,  ਲੇਕਿਨ ਗਾਜੀਪੁਰ ਆਉਣ  ਦੇ ਬਾਅਦ 1974 ਵਿੱਚ ਹੀ ਮੈਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਿਆ  ਸੀ ਅਤੇ ਪਾਰਟੀ ਦੀਆਂ  ਛੋਟੀਆਂ  - ਵੱਡੀਆਂ  ਜਿੰਮੇਦਾਰੀਆਂ ਨਿਭਾਉਂਦਿਆਂ ਲੱਗਭੱਗ 1990 ਤੱਕ ਮੈਂਬਰ ਬਣਿਆ  ਰਿਹਾ ।  ਲੇਕਿਨ ਸੋਵਿਅਤ ਸੰਘ  ਦੇ ਵਿਘਟਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮੰਡਲ ਕਮਿਸ਼ਨ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਾਰਟੀ ਦੋਸਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪਨਪੇ ਸਾਮਾਜਕ ਭਟਕਾਉ  ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪਸਤਹਿੰਮਤ ਕੀਤਾ ,  ਕਈ ਰਾਤਾਂ  ਨੀਂਦ ਨਹੀਂ ਆਈ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ  ਹੈ ਕਿ ਲੱਗਭੱਗ 30 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਮੈਂ ਕਮਿਊਨਿਜਮ  ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਇੱਕ ਸੁਫ਼ਨਾ ਪਾਲ ਰਖਿਆ ਸੀ , ਸਾਡੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ  ਨਜ਼ਰੀਏ   ਅਤੇ  ਇਤਹਾਸ - ਬੋਧ ਸੰਬੰਧੀ ਸਾਡੇ ਸਾਰੇ ਦਾਹਵਿਆਂ  ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਬੁਨਿਆਦੀ  ਕਮਜੋਰੀ ਸੀ ।  ਫਿਰ ਵੀ ਅੱਜ ਤਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਿਕ ਲਗਾਉ ਕਾਇਮ ਹੈ , ਕਿਉਂਕਿ ਸੋਵਿਅਤ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੀ ਅਸਫਲਤਾ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਸਾਮਾਜਕ ਬੋਧ ਅਤੇ  ਇਤਹਾਸਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ  ਸਾਹਮਣੇ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਇਸਦਾ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਵਿਕਲਪ ਲੱਗਦੀ ਹੋਵੇ ।

ਮੈਂ ਪੀ . ਸੀ .  ਜੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੇਖਿਆ ਨਹੀਂ   , ਉਂਜ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਚਿਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਚਿਹਰੇ ਤੋਂ ਸ਼ਾਲੀਨਤਾ ,  ਮਾਸੂਮੀਅਤ ,  ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਅਤੇ  ਨਿਸ਼ਠਾ ਦਾ ਭਾਵ ਟਪਕਦਾ ਹੈ ।  ਕਾਮਰੇਡਸ਼ਿਪ  ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ,  ਲੱਗਭੱਗ ਹਰ ਸ਼ਾਮ , ਅਸੀ ਕਈ  ਕਾਮਰੇਡ , ਪੂਰਵਾਂਚਲ  ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ  ਪਿਆਰੇ  ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਨੇਤਾ ਸਰਜੂ ਪਾਂਡੇ  ਦੇ ਘਰ  ਇੱਕਠੇ ਹੁੰਦੇ ਅਤੇ ਤਮਾਮ ਗੰਭੀਰ - ਮਸਖਰਾ ਚਰਚਾਵਾਂ  ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਜਿਸ ਵੇਲੇ - ਕਦੇ  ਪੀ  ਸੀ ਜੋਸ਼ੀ ਦੀ ਚਰਚਾ ਪਾਂਡੇ ਜੀ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਦੱਸਦੇ ਕਿ ਕਲਕੱਤਾ ਵਿੱਚ 1948 ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਕਾਨਫਰੰਸ  ਵਿੱਚ ਕਾਮਰੇਡ ਜੋਸ਼ੀ ਅਲੱਗ - ਥਲਗ ਪੈ ਗਏ ਸਨ ।  ਉਹ ਸਟੇਜ ਤੇ ਦਰ ਕਿਨਾਰ ਇੱਕ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਉਦਾਸ ਬੈਠੇ ਦਿਖਦੇ ,  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਵਿਰੁਧ  ਲੰਬੇ - ਲੰਬੇ ਉਗਰ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ,  ਅਤੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠੇ ਸਰੋਤਾ - ਕਾਮਰੇਡਾਂ  ਦੇ ਵਿੱਚੋਂ ਤਾਂ  ਰਹਿ - ਰਹਿ ਕੇ ਅਵਾਜ ਉੱਠਦੀ - ਹੈਂਗ ,  ਹੈਂਗ ਕਾਮਰੇਡ ਜੋਸ਼ੀ  , ਅਰਥਾਤ ਕਾਮਰੇਡ ਜੋਸ਼ੀ  ਨੂੰ ਫਾਹੀ ਦਿਓ , ਫਾਹੀ ਦਿਓ ।

ਉਹ ਰੰਦੀਵੇਵਾਦੀ ਉਗਰਤਾ ਦਾ ਦੌਰ ਸੀ , ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੀ . ਸੀ . ਜੋਸ਼ੀ ਦੁਆਰਾ 15 ਅਗਸਤ , 1947 ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਦਿਨ ਦੱਸਿਆ ਜਾਣਾ ਅਤੇ ਆਰਥਕ ਅਤੇ ਹੋਰ ਆਜ਼ਾਦੀਆਂ  ਲਈ ਸਥਾਪਤ ਅੰਤਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਬੁਰਜੁਆ ਅਤੇ ਸਾਮੰਤੀ ਗੱਠਜੋਡ਼ ਦੀ ਸੱਤਾ  ਦੇ ਨਾਲ ਦ੍ਰਿੜ ਏਕਤਾ ਅਤੇ  ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਉਸ ਦਾ  ਸੱਤਾ ਦਾ ਦਲਾਲ ਹੋਣਾ ਸੀ ।ਉਹ ਦੌਰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਿਕ  ਉੱਥਲ ਪੁੱਥਲ ਅਤੇ  ਅੰਦੋਲਨ ਸੰਬੰਧੀ  ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦਾ ਦੌਰ ਸੀ ।  ਸਥਾਪਤ ਸੱਤਾ  ਦੇ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਵਰਗ ਚਰਿੱਤਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਬਾਵੇਲਾ ਸੀ ।  1948 ਤੋਂ 1951 ਤੱਕ ਰੰਦੀਵੇ  ਦੀ ਮਾਸਕੋ ਲਾਈਨ ਚੱਲੀ ਹੋਰ 1951 - 55 ਤੱਕ ਰਾਜੇਸ਼ਵਰ ਰਾਓ ਦੀ ਚੀਨੀ ਲਾਈਨ  ।  ਇਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਵਿੱਚਕਾਰ ਜੋਸ਼ੀ  ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਲਾਈਨ  ਲਈ ਕੋਈ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ।  ਇਸ ਲਈ ਆਪਣੀ ਲਾਈਨ  ਤੇ ਡੱਟੇ  ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰਟੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਢਿਆ ਗਿਆ ।  ਲੇਕਿਨ ਇੱਕ - ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਦੋਵੇਂ   ਲਾਈਨਾ  ਅਮਲ  ਵਿੱਚ ਨਾਕਾਮ  ਸਾਬਤ ਹੋ ਗਈਆਂ ,  ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਰਤ ਭਾਰਤ ਸੀ,  ਰੂਸ ਅਤੇ ਚੀਨ ਨਹੀਂ ।

ਅਖੀਰ   1955 ਵਿੱਚ ਅਜੈ  ਘੋਸ਼ ,  ਜੋ ਭਗਤ ਸਿੰਘ   ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਨ ,   ਦੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ  ਬਣਨ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਾਰਟੀ  ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਸਥਾਈ ਸੰਤੁਲਨ ਆਇਆ ,  1956 ਵਿੱਚ ਜੋਸ਼ੀ ਦੁਬਾਰਾ  ਪਾਰਟੀ  ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਬਣਾ ਲਏ ਗਏ ,  ਅਤੇ ਸੋਵੀਅਤ ਸਿਧਾਂਤਕਾਰਾਂ  ਦੇ ਦਖਲ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਸੱਤਾ   ਦੇ ਜਮਾਤੀ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਗੰਭੀਰ ਪੁਨਰਚਿੰਤਨ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ ।  ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪਰਸਥਿਤੀਆਂ ਨੇ ਪੀ . ਸੀ . ਜੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਠੀਕ ਠਹਿਰਾਇਆ।ਲੇਕਿਨ 1959 ਵਿੱਚ ਉਭਰੇ ਚੀਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ  ਦੇ ਵਿੱਚ ਸੀਮਾ ਵਿਵਾਦ ਅਤੇ  1962 ਵਿੱਚ ਚੀਨ - ਭਾਰਤ ਯੁਧ ਨੇ ਪਾਰਟੀ  ਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਕਲਹ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਉਭਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸਦੀ ਆਖਰੀ ਸੀਮਾ   1964 ਵਿੱਚ ਪਾਰਟੀ  ਦੇ ਨਾਲ - ਨਾਲ ਕਮਿਉਨਿਸਟ ਆੰਦੋਲਨ  ਦੇ ਵਿਭਾਜਨ  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ।  1948 ਤੋਂ 1964 ਤੱਕ  ਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਕਲਹ  ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪੀ . ਸੀ .  ਜੋਸ਼ੀ ਕਦੇ ਕੋਈ ਪਹਿਲ ਕਰਦੇ ਨਹੀਂ ਦਿਖਦੇ ।  ਹੁਣ ਮਸਲਾ ਡਾਂਗੇ - ਰਾਜੇਸ਼ਵਰ ਰਾਓ  - ਮੋਹਿਤ ਬਨਾਮ ਰੰਦੀਵੇ - ਸੁੰਦਰਈਆ - ਗੋਪਾਲਨ  ਦੇ ਵਿੱਚ ਸੀ ।  1948 ਵਿੱਚ ਦਰਕਿਨਾਰ ਹੋਣ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਪੀ . ਸੀ . ਜੋਸ਼ੀ ਕਦੇ ਕਮਿਉਨਿਸਟ ਆੰਦੋਲਨ  ਦੇ ਰੰਗ ਮੰਚ ਤੇ ਨਹੀਂ ਵਿਖੇ , ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨੀਂਹ ਦੀ ਮਜਬੂਤ ਇੱਟ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ।  ਸ਼ਾਇਦ  ਅੰਦੋਲਨਾਂ   ਦੇ ਕੋਲ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਯਾਦਾਂ  ਲਈ ਕੋਈ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।  ਇਨ੍ਹਾਂ   ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਮੁੱਦੇ , ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ  ਜਥੇਬੰਦਕ  ਸਰੋਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ , ਗੁਜ਼ਰੀਆਂ  ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਯਾਦਾਂ ਨਹੀਂ ।  ਇਸ ਅਰਥ  ਵਿੱਚ ਅੰਦੋਲਨ ਨਿਰਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਤੇ  ਨਿਰਮੋਹੀ ਹੋਇਆ ਕਰਦੇ ਹਨ  ।

ਪੀ . ਸੀ .  ਜੋਸ਼ੀ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਅਤੇ  ਅਕਾਦਮਿਕ ਰੁਚੀਆਂ   ਦੇ  ਆਦਮੀ ਵੀ  ਸਨ ।  ਪਾਰਟੀ ਦੁਆਰਾ ਦਰਕਿਨਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨਾਲ  ਜੁੜ ਗਏ ।  ਪੀ ਪੀ ਐਚ    ਨੇ 1857  ਦੇ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸਾਲ 1957 ਵਿੱਚ ਜੋ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਵਾਲਿਊਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ ਉਸ ਵਿੱਚ ਪੀ . ਸੀ .  ਜੋਸ਼ੀ  ਦੇ ਦੋ ਨਿਬੰਧ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਕਾਦਮਿਕ ਰੁਚੀ ,  ਵਿਸਥਾਰ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰਤਾ   ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣ  ਹਨ ।  ਉਸੀ ਸਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1857 ਤੇ ਲੋਕਗੀਤਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਿਹਨੂੰ ਮੈਂ ਅਜੇ ਤੱਕ ਪੜ੍ਹਿਆ ਨਹੀਂ ,  ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾਤਮਕ ਰਿਵਿਊ ਜਰੂਰ ਪੜ੍ਹਨ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਹਨ  ।  ਆਪਣੀ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰੀ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਆਚਾਰੀਆ  ਨਰੇਂਦਰ ਦੇਵ ਨਾਲ  ਚਿਠੀ ਪਤਰ  ਕੀਤਾ ਸੀ ਜੋ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿੱਚ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਅੰਦੋਲਨ ਸੰਬੰਧੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ  ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਤੇ ਰੋਸ਼ਨੀ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ।  ਬਦਲਦੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਦਰਭਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਲਈ ਸੋਵੀਅਤ ਅਤੇ  ਚੀਨੀ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਪਰਿਵੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਖਰ ਅੱਖਰ ਪਰਸੰਗਕ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ।

ਉਹ ਸਿਰਜਨਾਤਮਕ ਮਾਕਰਸਵਾਦੀ ਸਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸੇ  ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਤਵਵਾਦੀ ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਖਤਰੇ ਨੂੰ ਭਾਂਪ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਨਹਿਰੂਵਾਦੀ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ  ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਸਨ ।  ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਵਾਦੀਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ,  ਕਿਉਂਕਿ 1957 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਲੋਹੀਆ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ   ਦੇ ਵਿਰੁਧ ਚੋਣ ਲੜ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਸੰਘ ਪਰਵਾਰ ਨੇ ਹਿੰਦੂਤਵਵਾਦੀ ਕਰਪਾਤਰੀ ਜੀ  ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਨਾ  ਕਰਕੇ  ਲੋਹੀਆ  ਜੀ  ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ।  ਹਾਲੀਆ  ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ  ਸਮਾਜਵਾਦੀਆਂ ਨਾਲ  ਤਾਲਮੇਲ ਕਰਦਿਆਂ  ਜਨਸੰਘ ਭਾਜਪਾ ਦੀ  ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਦਰਿਸ਼  ਤੇ ਆਖਿਰ  ਅਸਰਦਾਰ ਮੌਜੂਦਗੀ ਬਣ ਗਈ ਹੈ ।

ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ 1948 - 54  ਦੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਸੰਕੀਰਣਤਾਵਾਦ ਦਾ ਹੀ ਨਤੀਜਾ ਸੀ ਕਿ ਬੀਤੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਸਮੁੱਚਾ ਅੰਦੋਲਨ ਕਾਂਗਰਸ - ਵਿਰੋਧੀ ਸੱਜੇ ਪੱਖੀ  ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਸਮਰਥਕ ਬਣਿਆ  ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਹਿੰਦੂ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇਕਤਾ ਨੂੰ ਬਲ  ਮਿਲਿਆ । ਪੀ . ਸੀ . ਜੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਆਖਿਰ  ਇਤਹਾਸ ਨੇ ਠੀਕ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ।  ਇੱਕ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਜੋ ਲੋਕ ਪੀ . ਸੀ .ਜੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਦਲਾਲ ਅਤੇ  ਹੈਂਗ ,  ਹੈਂਗ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸਨ ।  ਅੱਜ ਉਹ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇਕਤਾ -ਵਿਰੋਧੀ ਅਭਿਆਨ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ  ਦੇ ਨਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ  ਹਨ।  ਡਾਂਗੇ ਅਤੇ  ਜੋਸ਼ੀ ਠੀਕ ਸਨ ,  ਲੇਕਿਨ ਡਾਂਗੇ ਸਾਹਿਬ ਤਰੀਕੇ ਅਤੀਰੇਕੀ ਹੋਕੇ ਅਪ੍ਰਸੰਗਿਕ ਹੋ ਗਏ ,  ਅਤੇ  ਜੋਸ਼ੀ ਨੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਰਸਤਾ ਫੜਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ  ਨੂੰ ਸਰਗਰਮ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਅਪ੍ਰਸੰਗਿਕ ਬਣਾ ਲਿਆ ।

ਅਖੀਰਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਜੇ ਐਨ  ਯੂ  ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ  ਉਥੇ ਹੀ ਪੀ . ਸੀ .  ਜੋਸ਼ੀ ਆਰਕਾਇਵ ਨੂੰ ਅਮੀਰ  ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ ।  ਸ਼ਾਇਦ ਹੁਣ ਸਵਾਸਥ ਸਾਥ  ਨਹੀਂ  ਦੇ ਰਿਹਾ  ਸੀ ।  7ਵੇਂ ਦਹਾਕੇ   ਦੇ ਮਗਰਲੇ ਅਧ  ਅਤੇ  ਅਠਵੇਂ ਦਹਾਕੇ  ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਵੀ ਜੇ ਐਨ  ਯੂ  ਜਾਂਦਾ ,  ਜੋਸ਼ੀ ਆਰਕਾਈਵ  ਜਰੂਰ ਜਾਂਦਾ ।  ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਖਾਲੀ ਅਤੇ  ਉਦਾਸ ਪਾਇਆ ।  ਉੱਥੇ ਮਿਲਣ ਦੀ ਹਸਰਤ ਵੀ ਕਦੇ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ।  ਅਕਸਰ ਸੂਚਨਾ ਮਿਲਦੀ ਕਿ ਤਬੀਅਤ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਚੱਲ ਰਹੀ ।  ਅਖੀਰ  1980 ਵਿੱਚ 9 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੰਤਕਾਲ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕਿਸੇ ਅਖਬਾਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਮਰਨ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ ਹੋਵੇ  ।  ਕੰਮਿਉਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਆ ਵੀ ਦੱਬੀ-ਦੱਬੀ ਅਤੇ  ਸੂਚਨਾਤਮਕ ਸੀ ।  ਅੱਜ ਆਤਮਮੁਗਧ ਸੀ  ਪੀ  ਐਮ   ਕੀ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਮੈਂ  ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ,  ਲੇਕਿਨ ਸੀ  ਪੀ ਆਈ  ਨੂੰ ਧੰਨਵਾਦ ਦੇਣਾ ਚਾਹਵਾਂਗਾ ਜਿਸ ਨੇ  ਆਪਣੇ ਭੁੱਲੇ - ਵਿਸਰੇ ਦੌਰ  ਦੇ ਯੋਧੇ  ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਜਨਮ - ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਯਾਦ ਕਰਨ ਦੀ ਅਕਲ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ  ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।  ਕਈ ਪ੍ਰਬੁਧ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਅਕਸਰ ਸੁਣਦਾ ਵੀ ਹਾਂ ਕਿ ਸੀ  ਪੀ ਐਮ  ਜਿਆਦਾ ਵਿਵਹਾਰਪਰਸਤ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਹੈ ,  ਅਤੇ ਸੀ  ਪੀ ਆਈ  ਜਿਆਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਤਮਕ ਅਤੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ।

ਪੁੱਛਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੀ ਸੀ ਜੋਸ਼ੀ ਦੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਦੇਣ ਕੀ ਹੈ  ?  ਇਹੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਸ਼ਰੀਪਦ ਅਮ੍ਰਿਤ ਡਾਂਗੇ  ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪੁੱਛਿਆ  ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।  ਜੋ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ  ਦੇ ਉਪਰਲੇ ਚਿੰਤਕਾਂ  ਵਿੱਚ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ  ਕਿਤਾਬ ਗਾਂਧੀ ਬਨਾਮ ਲੈਨਿਨ 1921 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ ਸੀ ਜੋ ਲੇਖਕ  ਦੇ ਜਵਾਨ - ਉਤਸ਼ਾਹ  ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਗਾਂਧੀ ਵੱਲ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਵਸਤੂਗਤ ਮੁਲਾਂਕਣ  ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ।  ਡਾਂਗੇ ਦੀ ਦੂਜੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਕਿਤਾਬ ਭਾਰਤ  :  'ਆਦਿਮ ਸਾਮਵਾਦ ਤੋਂ ਦਾਸਪ੍ਰਥਾ ਤੱਕ'  ਭੌਤਿਕਵਾਦੀ ਇਤਹਾਸ - ਕਾਰੀ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਪ੍ਰਸਥਾਨ ਬਿੰਦੂ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਿਗਵੇਦ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਕਾਲ ਤੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਦੀ ਮੌਲਕ ਵਿਆਖਿਆ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ।  ਪੀ  ਸੀ  ਜੋਸ਼ੀ ਨੇ ਡਾਂਗੇ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇਸ ਨਜ਼ਰ ਨੂੰ ਜਥੇਬੰਦਕ  ਵਿਸਥਾਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਹ ਆਮ ਸਿੱਖਿਅਤ - ਅਣਸਿੱਖਿਅਤ ਚੇਤਨਾ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕੀ । ਸਭ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ  ਸਤਿਆ ਭਗਤ   ਗੋਕੁਲ ਜੀ  ਆਦਿ ਦੁਆਰਾ ਕਾਨਪੁਰ ਵਿੱਚ ੧੯੨੫  ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਗਠਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਗਠਨ  ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪਾਰਟੀ ਪ੍ਰਤੀਬੰਧਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1943 ਤੱਕ ਇਹ ਇੱਕ ਅੰਡਰਗਰਾਉਂਡ ਸੰਗਠਨ  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ।  ਇਸ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਟ੍ਰੇਡ ਯੂਨੀਅਨਾਂ , ਕਿਸਾਨਾਂ ਸਭਾਵਾਂ , ਕਾਂਗਰਸ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਪਾਰਟੀ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਤੱਕ  ਦੇ ਮੰਚਾਂ ਤੋਂ ਸਰਗਰਮ ਰਹੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਤੋਂ ਰੈਦੀਕਲਾਈਜ ਕਰਨ  ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ।  1935 ਵਿੱਚ ਪੀ . ਸੀ .  ਜੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਇਸ ਅੰਡਰਗਰਾਉਂਡ ਪਾਰਟੀ  ਦੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ  ਦਾ ਫਰਜ ਸੌਂਪਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ,  ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ,  ਇੰਡਿਅਨ ਪੀਪਲਸ ਥਿਏਟਰ  ( ਇਪਟਾ )  ,  ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ   ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀ  ਉਸਾਰੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਿਕਰਯੋਗ  ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਆਯਾਮਾਂ  ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਬਣਾਇਆ ।  ਇਸ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ  ਦੀ  ਅਣਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਅੰਦੋਲਨ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ।  ਆਦਮੀ  ਦੇ ਸਰੋਕਾਰ ਕੇਵਲ ਰੋਜੀ - ਰੋਟੀ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸੱਤਾ  ਦੇ ਸਰੋਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।  ਇਹਨਾਂ   ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੇ ਵੱਡੇ - ਵੱਡੇ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ,  ਰਚਨਾਕਾਰਾਂ ,  ਰੰਗਕਰਮੀਆਂ ਅਤੇ  ਫਿਲਮਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਤ ਕੀਤਾ   ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ  ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ,  ਰਵੀਂਦਰਨਾਥ ,  ਜਵਾਹਰਲਾਲ ਨੇਹਰੂ ,  ਏ   ਕੇ  ਹੰਗਲ ,   ਕੇ    ਏ   ਅੱਬਾਸ ,  ਸਰੋਜਨੀ ਨਾਏਡੂ  ,  ਅਮ੍ਰਤਲਾਲ ਨਾਗਰ ,  ਰਾਹੁਲ ,  ਯਸ਼ਪਾਲ ,  ਮਾਮਾ ਬਰੇਰਕਰ ,  ਬਲਰਾਜ ਸਾਹਿਨੀ  ,  ਕੈਫੀ ਆਜਮੀ ,  ਰਾਮਵਿਲਾਸ ,  ਨਾਮਵਰ ,  ਭੀਸ਼ਮ ਸਾਹਿਨੀ  ਆਦਿ ਸਿਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿਧੇ  ਜੁਡ਼ੇ ਰਹੇ ।  ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰੰਗਕਰਮੀ ਲੇਖਕ ,  ਰਚਨਾਕਾਰ ,  ਫਿਲਮੀ ਕਲਾਕਾਰ ਹੋਰ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ  ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਬਣੇ ,  ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤੀਬੰਧਿਤ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਮੈਂਬਰੀ 90,000 ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਸੀ । ਤੇ ਇਹ ਉਦੋਂ ਦੀ ਗਲ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮੈਂਬਰੀ ਖੂਬ ਜਾਂਚ - ਪਰਖ ਕੇ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੁੰਦੀ  ਸੀ ।  ਲੇਕਿਨ 1948 ਵਿੱਚ ਰੰਦੀਵੇਵਾਦੀਆਂ  ਦੇ ਪਰੋਲੇਤਾਰੀਕਰਨ ਦੇ ਜਨੂੰਨ   ਨੇ ਪਾਰਟੀ  ਨੂੰ  ਮਧਵਰਗ ਤੋਂ ਲੱਗਭੱਗ ਕੱਟ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪਾਰਟੀ ਮਾਸਕੋ ਲਾਈਨ  ਅਤੇ  ਚੀਨ ਲਾਈਨ  ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣੀ ,  ਤੇ  ਇਸ  ਰੋਗ ਨੇ ਅੰਦੋਲਨ  ਦੇ ਕਿਸੇ ਨਾ  ਕਿਸੇ ਅੰਗ ਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਦੂਸਿ਼ਤ ਕੀਤਾ  ਹੋਇਆ  ਹੈ ।

ਵਿਦਿਆਸਾਗਰ ਨੌਟਿਆਲ ਦੀ  ਮੰਨੀਏ ਤਾਂ ਪੀ  ਸੀ   ਜੋਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਤੋਂ  ਛੋਟੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਅਪਣੱਤ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ  ਦੇਣ ਦੀ ਅਨੋਖੀ ਸਮਰੱਥਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸੱਚੇ ਕਮਿਉਨਿਸਟ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਕਰ ਦੇਣ ਦੀ ਵੀ - ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਪੜੇ -ਲਿਖੇ ਮਜਦੂਰ  ਨੇਤਾ ਸੰਤ ਸਿੰਘ  ਨੂੰ ਮੌਲਾਨਾ ਯੂਸਫ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।  ਰਾਹੁਲ ਜੀ  ਦੀ  ਮੰਨੀਏ ਤਾਂ 1930  ਦੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ  ਦੇ ਵੀਰ ਨਾਇਕ  ਚੰਦਰ ਸਿੰਘ  ਗੜਵਾਲੀ ਨੂੰ ,  ਕਾਂਗਰਸ ਦੁਆਰਾ ਅਪਮਾਨਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਬਾਅਦ ,  ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਾ - ਸਮਝਾ  ਕੇ  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾ  ਕੇਵਲ ਮਜਦੂਰਾਂ ਅਤੇ  ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ  ਨੇਤਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸਗੋਂ ਰਾਇਲ ਫੌਜ  ਦੇ ਜਵਾਨਾਂ ਤੱਕ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ।  1946 ਦੀ ਜਹਾਜ਼ੀਆਂ ਦੀ  ਬਗ਼ਾਵਤ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਨੂੰ 1857 ਯਾਦ ਆਇਆ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਉਹ ਸਮਝ ਗਏ ਹੋਣਗੇ ਕਿ ਫੌਜੀ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਅਤੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੀ ਦੂਜੀ  ਠੋਹਕਰ ਨੂੰ ਉਹ ਝੱਲ  ਨਹੀਂ ਸਕਣਗੇ ।  ਇਸ ਸਮਝ  ਦੇ ਨਾਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ  ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਸਵਾਧੀਨ ਕਰਨ  ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ  ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨੀ  ਪਈ ਅਤੇ ਉਹ ਕਾਂਗਰਸ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਬਾਤ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ।  1946 ਦੀ ਘਟਨਾ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਵਾਇਸਰਾਇ ਵੈਵੇਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਤਾਰ  ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਾਲਸ਼ਵਿਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਕਰਾਂਤੀ ਦਾ  ਅੰਦੇਸ਼ਾ ਵਿਅਕਤ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਨਵੀਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਹਿਲ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ।  1857 ,  1921 - 22 ,  1930 - 31 ,  1942 ਹੋਰ 1946 ਦੀ ਲੜੀ  ਵਿੱਚ ਹੀ ਭਾਰਤੀ ਸਵਾਧੀਨਤਾ  ਦੇ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਪੀ . ਸੀ .  ਜੋਸ਼ੀ ਦੇ  ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ।  ਇਹ ਭੁੱਲਣਾ ਅਕਿਰਤਘਣਤਾ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਰਕਿਨਾਰ ਕਮਿਉਨਿਸਟ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੁੱਖਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਖਡ਼ਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ।

ਬੁਧਧਰਮੀ ਕਮਿਉਨਿਸਟ ਸੰਪਾਦਕ ਸੁਬਰਤ ਬੈਨਰਜੀ  ਜੋ ਜੀਵਨਭਰ  ਪੀ  ਸੀ ਜੋਸ਼ੀ  ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫਾਦਾਰ ਬਣੇ ਰਹੇ ,  ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੀ ਸੀ ਜੋਸ਼ੀ ਆਪਣੇ ਕਮਿਉਨਿਸਟ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਅਤਿਅੰਤ ਸਿਰਜਨਾਤਮਕ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦੇ ਰਹੇ ।  ਉਹ ਹਰ ਇੱਕ ਨੂੰ  ਕਹਿੰਦੇ ਕਿ ਬੰਦਾ  ਜਿੱਥੇ ਕਿਤੇ ਵੀ ਹੋਵੇ ਉਸ ਟਿਕਾਣੇ ਨੂੰ ਸਰਵੋਤਮ ਬਣਾਉਣ  ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਾ  ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ - ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਸਰਵੋਤਮ ਵਰਕਰ  , ਵਿਦਿਅਕ  ਸੰਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸਰਵੋਤਮ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ,  ਜੇਕਰ ਸਵਾਧੀਨਤਾ ਸੈਨਾਪਤੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਰਵੋਤਮ ਸਵਾਧੀਨਤਾ ਸੈਨਾਪਤੀ ,  ਬਗੈਰਾ ਬਗੈਰਾ ।  ਜੇ  ਉਹ ਸਰਵੋਤਮ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਤਾਂ  ਦੂਸਰਿਆਂ ਵਲੋਂ  ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ  ਵਫਾਦਾਰੀ ਦਾ ਹੱਕਦਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ।  ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਕਿ ਆਪਣੇ ਇਤਹਾਸ ,  ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਜੋ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਪਹਿਲੂ ਹੈ ਉਹਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ,  ਅਤੇ  ਇਸਦੇ ਲਈ ਵਰਤਮਾਨ  ਦੇ ਨਾਲ - ਨਾਲ ਮੁਸ਼ਕਲ ਭਾਰਤੀ ਅਤੀਤ ਦਾ ਵੀ ਨਿਸ਼ਠਾਪੂਰਵਕ ਅਧਿਅਨ ਕਰਨਾ  ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।  ਉਹ ਲੋਕਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਲੋਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ  ਦੇ ਪ੍ਰਬਲ ਸਮਰਥਕ  ਸਨ ਅਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਹਿੰਦੇ  ਕਿ ਕਮਿਉਨਿਸਟਾਂ ਨੂੰ ਜਨਤਾ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਕਰਨੀ  ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜਿੱਤ ਕੇ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗ੍ਰਿਤ  ਵੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ  ।  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਕੋਲ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਅਮੀਰੀ  ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਅਤੇ ਨਰੋਈ ਸਮਝ ਸੀ ,  ਅਤੇ ਉਹ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੰਕੀਰਣ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇਕ ਨਜ਼ਰ  ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ । ਜੋ  ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਨਹੀਂ ,  ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਅਤੇ  ਸਿੱਖਿਅਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਹੀ ਕਰਾਂਤੀ ਦੀ ਧੁਰੀ ਹਨ ।  ਇਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੀ  ਸੀ ਜੋਸ਼ੀ ਕਮਿਉਨਿਸਟ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਨਵਜਾਗਰਣ  ਦੇ ਇੱਕ ਅਗਰਦੂਤ ਸਨ ,  ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਨਿਲ  ਰਾਜਿਮਵਾਲੇ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ।

1939 - 1945  ਦੇ ਮਹਾਂ ਯੁਧ   ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਰੰਟ ਤੇ ਜਾਕੇ ਰਿਪੋਰਟਿੰਗ ਕਰਨੀ  ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਹੋ ਸਕੇ ।  ਉਹ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਫੌਰੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਵਾਧੀਨਤਾ ਦੀ  ਲੜਾਈ ਅਤੇ  ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਕਰਾਂਤੀ  ਦੇ ਵਡੇਰੇ  ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਵੇਖਦੇ - ਸਮਝਦੇ ।  ਸੁਬਰਤ ਬੈਨਰਜੀ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ  ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਅਹਿਸਾਸ  ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੀ ਸੀ ਜੋਸ਼ੀ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਹਰ ਪਲ  ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਹੁੰਦੀ । ਪਾਰਟੀ ਦੁਆਰਾ ਦਰਕਿਨਾਰ ਅਤੇ  ਅਪਮਾਨਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣ  ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹ  ਜੀਵਨਭਰ ਪਾਰਟੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਖਤਰਨਾਕ ਦੌਰ ਵਿੱਚ  ਬਚਾਇਆ ਅਤੇ ਸਿੰਜਿਆ  ਸੀ ,  ਵਫਾਦਾਰ ਬਣੇ ਰਹੇ ,  ਅਤੇ ਕਿਸੇ  ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਮਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਗਿਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ।  ਇਹਨਾਂ  ਸਾਰੇ ਕੌੜੇ  ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਨਾਂਹ ਮੁਖੀ   ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ।  ਉਹ ਸਚਮੁੱਚ ਵੱਡੇ ਸਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਲਮੋੜਾ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਸਰਹਦ ਤੇ ਇੱਕ ਹਿਮਾਲਾ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਆਸ਼ਰਮ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ ਜੋ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ  ਦੇ ਆਸ਼ਰਮਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦਵਾਉਂਦਾ ਸੀ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਕੋਲ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਿਜੀ  ਨਹੀਂ ਸੀ ।  ਉਹ ਇੱਕ ਕਮਿਉਨਿਸਟ ਤਪੱਸਵੀ ਸਨ ।  ਸਮਾਂ ਆਇਆ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ  ਪੂਰਨ ਚੰਦ  ਜੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਸਮਗਰ  ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ।  ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਤਮਕ ਕਠਮੁੱਲਾਪਨ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਮਹਤਵਾਕਾਂਖਿਆਵਾਂ ਨੇ ਜਿੰਨੀ ਰਾਖ ਉਸ ਦੇਸ਼ਭਗਤ  ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਸ਼ਿਲਪੀ ਤੇ ਸੁੱਟੀ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਹਟਾਇਆ ਜਾਵੇ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੁਨਰ ਮੁਲਾਂਕਣ , ਈਮਾਨਦਾਰ ਲੇਖਾ ਜੋਖਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸਾਲ (2008)ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਪ੍ਰਤੀ ਅਸਲੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ  ਹੋਵੇਗੀ