Monday, May 31, 2010

Protest against rise in prices of essential items










Online edition of India's National Newspaper
Tuesday, May 25, 2010
ePaper | Mobile/PDA Version

Google

















// <![CDATA[//
// <![CDATA[//










Tamil Nadu











// <![CDATA[// // <![CDATA[// News: ePaper | Front Page | National | Tamil Nadu | Andhra Pradesh | Karnataka | Kerala | New Delhi | Other States | International | Opinion | Business | Sport | Miscellaneous |
Advts:
Retail Plus | Classifieds | Jobs | Obituary |

Tamil Nadu - Salem Printer Friendly Page Send this Article to a Friend

Protest against rise in prices of essential items

Special Correspondent






‘Inflation, power shortage and fuel price rise have led to social problems'

Photo: E. Lakshmi Narayanan

Cadres of UCPI staging a demonstration near the Salem Collectorate complex on Monday. SALEM: Members of United Communist Party of India (UCPI), Salem district, staged a demonstration as a part of the State-wide stir here on Monday protesting against the stiff increase in the prices of essential commodities.

The cadres, led by its secretary S. Mani, carried placards condemning the State and Central governments for the price increase.

They pointed out that inflation, power shortage, petrol and diesel price increase had led to multiple social problems, which affected the people at grassroots level badly.

They further said that the wrong policies of the Central government had led to such problems.

On the State front, they pointed out that the vacancies in government offices should be filled up.

The Mahatma Gandhi National Rural Employment Guarantee Scheme should be used to create water sources for agriculture. All the tanks, ponds and water-carrying channels should be desilted.

The sanitary workers should be given free house site pattas and houses for them should be built.

The agriculture produce should be procured by the State itself. Dal should be given at the rate of 2 kg instead of the present one kg under the public distribution system.

New ration cards should be issued to those who had no cards. The drinking water problem must be resolved on a war-footing.

The dedicated water supply scheme for Salem city must be implemented immediately.

The underground drainage scheme also must be carried out for Salem city.

Printer friendly page
Send this article to Friends by E-Mail



// <![CDATA[// // <![CDATA[//

Tamil Nadu

News: ePaper | Front Page | National | Tamil Nadu | Andhra Pradesh | Karnataka | Kerala | New Delhi | Other States | International | Opinion | Business | Sport | Miscellaneous |
Advts:
Retail Plus | Classifieds | Jobs | Obituary | Updates: Breaking News |



News Update













// <![CDATA[// // <![CDATA[//




The Hindu Group: Home | About Us | Copyright | Archives | Contacts | Subscription
Group Sites: The Hindu | The Hindu ePaper | Business Line | Business Line ePaper | Sportstar | Frontline | Publications | eBooks | Images | Ergo | Home | Copyright © 2010, The Hindu. Republication or redissemination of the contents of this screen are expressly prohibited without the written consent of The Hindu


// <![CDATA[//

USING THE MAOISTS FOR POLITICAL GAIN IS UNETHICAL: UCPI




By SOVAN CHAUDHURI

Chakdaha, April 2,2010: Trinamul Congress partner United Communist Party of India (UCPI) strongly feels that using the Maoists to trounce the CPI (M) in West Bengal would be “unethical”.

In a significant statement UCPI general secretary Sukhbinder Singh Dhaliwal on Friday stated that exploiting the Maoist for political gain would ultimately bring disaster. Mr. Dhaliwal, however, does not feel that the Maoists ultras are the ‘enemy’ of the country and as such they should not be dealt as a secessionist external force. He has appealed the UPA Government to handle the Maoist through a combined process - social, economical and political.

He, however, does not find any wrong in use of force if required.

Mr. Dhaliwal was speaking during the inaugural session of the two days long fourth state party conference in Chakdaha on Friday.

While speaking to media persons he said: “The Maoist have been fighting an internal battle, which is not a ‘law and order’ problem as often interpreted.” “It is rather a problem owing to lack of development and administrative apathy”

He has appealed the center to take sufficient care to ensure that the benefit of development reaches the grass root level and at the same time to fight out the armed movement in appropriate way.”

In a categorical statement he said: “If required arms should be dealt with arms”

However, a difference in opinion surfaced up as the state leaders visibly found embarrassed over Mr. Dhaliwal’s pledge for using force against the Maoist.

Party sympathizer eminent educationist Dr. Tarun Sannyal said: “Arms only can never yield positive result in areas where atrocities dominate and development is a deficient factor.”

Moreover, Dhaliwal’s statement would also embarrass the Trinamul Congress leaders as it often accused of exploiting the Maoists in expanding their bases as well as to accelerate the pace of wave of changes in many areas in the state.

However, the UCPI leadership have vowed to strengthen the anti CPI (M) tirade in the state and planned to join the Congress - Trinamul Congress alliance in the ensuing civic body polls. Mr. Dhaliwal said: “Our aim is to fight the poll on behalf of the alliance.” However, once again a difference in opinion surfaced up on this issue as party’s district secretary Krishna Das claimed: “Fighting the election is not our prime target.” Our objective is to strengthen the anti left forces and for which we are even ready to make sacrifice, he added further.

On such assertion party’s general secretary Dhaliwal was visibly found annoyed and even apprised the media persons that he would make elaborate discussion on the matter with the state leadership later in the session.

Wednesday, May 19, 2010

ਅਤਿਅੰਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਲਾਬੀ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਠੱਲ੍ਹ ਪਾਉਣੀ--ਪ੍ਰਫੁਲ ਬਿਦਵਈ

ਹਾਲ ਹੀ ਵਿਚ ਵਾਪਰੀਆਂ ਕੁਝ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਰੋਗ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹਨ¸ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਲਾਬੀ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਨੀਰਾ ਰਾਡੀਆ ਅਤੇ ਡੀ. ਐਮ. ਕੇ. ਦੇ ਇਕ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਹੋਈ ਟੈਲੀਫੋਨ ਗੱਲਬਾਤ ਨੂੰ ਖੁਫ਼ੀਆ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੁਣਿਆ ਜਾਣਾ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਕਰਨਾ, ਦੂਰਸੰਚਾਰ ਘਪਲੇ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸੰਸਦ ਵਿਚ ਹੰਗਾਮਾ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਲਾਬੀ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ, ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਤੇ ਨੀਤੀ-ਘਾੜਿਆਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਗਠਜੋੜ ਦਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਣਾ। ਲਾਬੀ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਵਧ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕੈਬਨਿਟ ਮੰਤਰੀਆਂ, ਸਿਖਰਲੇ ਅਫਸਰਸ਼ਾਹਾਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਤੇ ਸਨਅਤੀ ਨੀਤੀਆਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਕਾਰਜਾਂ ਤੱਕ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਲਾਬੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਨਮੂਨਾ ਹੈ। ਇਹ ਇਕ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਧੰਦੇ ਦੇ ਰੂਪ 'ਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਇਕੱਲੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਹੀ ਇਸ ਦੀਆਂ 30 ਵੱਡੀਆਂ ਫਰਮਾਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹਰੇਕ ਫਰਮ ਦਰਜਨਾਂ ਮੁਲਾਜ਼ਮ, ਲੇਖਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕ, ਵਕੀਲ ਤੇ ਹੋਰ ਅਹੁਦੇਦਾਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਕਾਰਿੰਦੇ ਫਿਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫਰਮਾਂ ਦੇ ਗਾਹਕਾਂ ਲਈ ਲਾਇਸੰਸ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਾਉਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਸੌਦੇਬਾਜ਼ੀ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ।


ਲਾਬੀ ਫਰਮਾਂ


ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਕੰਪਨੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਇੰਟੈਗਰਲ ਪੀ. ਆਰ., ਪਰਫੈਕਟ ਰਿਲੇਸ਼ਨਜ਼ ਅਤੇ ਜੈਨੇਸਿਸ ਪੀ. ਆਰ. ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਬਾਕਾਇਦਾ ਜਨ ਸੰਪਰਕ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ 'ਚ ਹੋਈ ਸੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਫੈਲਾਅ ਲਿਆ ਅਤੇ ਬਾਅਦ 'ਚ ਇਹ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਜਗਤ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਅਤੇ ਲਾਬੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗੀਆਂ। ਪਰ ਨੀਰਾ ਰਾਡੀਆ ਦੀ ਵੈਸ਼ਨਵੀ, ਨਿਊਕੋਨ ਐਂਡ ਨਾਇਸਿਸ, ਸੁਹੇਲ ਸੇਠ ਦੀ ਕਾਊਂਸਲੇਜ ਜਾਂ ਦੀਪਕ ਤਲਵਾਰ ਦੀ ਡੀ. ਟੀ. ਏ. ਐਸੋਸੀਏਟਸ ਆਦਿ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਲਾਬੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਹੋਈ ਸੀ।


ਇਹ ਸਾਰੇ ਲਾਬੀ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੌਰ-ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਜੋ ਅਨੈਤਿਕ ਲਾਬੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੇ ਜੋ ਗੱਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਪਰਕ ਬਣਾਉਣਾ, ਪਾਣੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੈਸਾ ਵਹਾਉਣਾ, ਚਕਾ-ਚੌਂਧ ਵਾਲੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਕਰਵਾਉਣੀਆਂ ਤੇ ਸਨਅਤਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਫਸਰਸ਼ਾਹਾਂ ਦੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਪੱਖਾਂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਲੈਕਮੇਲ ਕਰਨਾ ਤੇ ਬੇਸ਼ਰਮੀ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤਣਾ। ਲਾਬੀ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਤੜਕ-ਭੜਕ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਆਪਣਾ ਅਕਸ ਉੱਚਾ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਤੇ ਰੱਜ ਕੇ ਦਿਖਾਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਮਾਮਲਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸ੍ਰੀ ਤਲਵਾਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੋਕਾ ਕੋਲਾ ਵਰਗੇ ਗਾਹਕਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਵੱਡਾ ਸੌਦਾ ਤੈਅ ਕਰਨ 'ਚ ਕਾਮਯਾਬੀ ਮਿਲੀ ਸੀ, ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲਾਬੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਨੂੰ ਨੇਪਰੇ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਲਈ ਉੱਚ-ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਤਲਵਾਰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਮੁੱਖ ਸਕੱਤਰ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਕਰੀਬ ਸਨ। (ਹਾਲ ਹੀ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਤਲਵਾਰ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਹਵਾਬਾਜ਼ੀ ਮੰਤਰੀ ਪ੍ਰਫੁਲ ਪਟੇਲ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਨੇੜਤਾ ਵਧਾਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਕਥਿਤ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ ਹਵਾਈ ਅੱਡਿਆਂ 'ਤੇ ਕਰ-ਮੁਕਤ ਖਰੀਦਦਾਰੀ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸੁਆਰਥੀ ਹਿਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਨਾ)।


ਵਿਸ਼ਾਲ ਘੇਰਾ


ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿਚ ਲਾਬੀ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਏਨੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਜ਼ੋਰ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਉਹ ਵਕਤ ਆਉਣ 'ਤੇ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵਪਾਰ ਦੀ ਕਵਰੇਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਟੀ. ਵੀ. ਐਂਕਰਾਂ ਤੱਕ, ਨਿੱਜੀ ਸਹਾਇਕਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮੱਧ ਦਰਜੇ ਦੇ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹ ਤੇ ਉੱਚ ਮੰਤਰੀਆਂ ਤੱਕ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਫਰਮਾਂ (ਜੋ ਸੂਖਮ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਧਮਕੀਆਂ ਦੇ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ) ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਮਦਨ ਕਰ ਮਹਿਕਮੇ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਤੱਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਧਮਕਾਉਣ ਤੇ ਫੁਸਲਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਾਂਝੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਗਠਜੋੜ ਦੇ ਕੁਝ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚ ਅਹੁਦੇ ਦਿਵਾਉਣ ਲਈ ਹੋਏ ਲਾਬੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਿਚ ਕੁਝ ਟੀ. ਵੀ. ਐਂਕਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਲਾਬੀ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਅਕਸਰ ਮੀਡੀਆ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਨੇੜਤਾ ਵਧਾਉਣ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਮੀਡੀਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਕ 'ਚ ਭੁਗਤਦਾ ਹੈ।


ਲਾਬੀ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਪ੍ਰਭਾਵ, ਵਿੱਤੀ ਤਾਕਤ ਤੇ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਲਗਭਗ ਇਕ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਬਿਲਕੁਲ ਨਵਾਂ ਤੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲਾਬੀ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਨਹੀਂ ਸਨ। 1960 ਅਤੇ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਐਸ. ਕੇ. ਪਾਟਿਲ ਤੇ ਰਜਨੀ ਪਟੇਲ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਣ ਦਾ ਧੰਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੁੰਦਿਆਂ ਕੁਝ ਜਥੇਬੰਦ 'ਸੰਪਰਕ ਏਜੰਟ' ਸਰਗਰਮ ਹੋ ਗਏ ਜੋ ਉਦਯੋਗ ਭਵਨ ਅਤੇ ਰੱਖਿਆ ਭਵਨ (ਜੋ ਕਿ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਸਨਅਤ ਮੰਤਰੀ ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਮੰਤਰੀਆਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਹਨ) ਦੇ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਉਦੋਂ ਇਸ ਧੰਦੇ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਰੂਪ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਸੀ, ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਵਿਚ ਏਨੀ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਆਈ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਾਬੀ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਵਿਚ ਸੌਦੇ ਕਰਾਉਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।


ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਰਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਸੰਸਾਰੀਕਰਨ ਵੱਲ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਵ-ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ੋਰ-ਸ਼ੋਰ ਨਾਲ ਅਪਣਾਅ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਲਾਬੀ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਰਾਜ ਮਾਰਗਾਂ, ਹਵਾਈ ਅੱਡਿਆਂ, ਫਲਾਈ ਓਵਰਾਂ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਆਰਥਿਕ ਜੋਨਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਲਈ ਭਾਰੀ ਫ਼ਾਇਦਿਆਂ ਵਾਲੇ ਠੇਕੇ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੀ ਤਾਕ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਲਈ ਇਸ ਵੱਡੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੈਸਾ ਖਰਚਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਸੋਮਿਆਂ ਦਾ ਨਿੱਜੀਕਰਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ, ਜਲ, ਖਣਿਜਾਂ ਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਰਗੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਪਟੇ 'ਤੇ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਵਿਚ ਵੀ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।


ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਘਾਤਕ


ਨੀਤੀ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਪੂਰੇ ਤੰਤਰ ਨੂੰ ਸ਼ਰੇਆਮ ਜਿਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਚਲਾਕੀ ਨਾਲ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੁਰਾਣੀ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ 'ਲਾਇਸੈਂਸ ਪਰਮਿਟ ਰਾਜ' ਜਿਸ ਦੇ ਅਰਥਚਾਰੇ 'ਤੇ ਕਥਿਤ ਘਾਤਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਵਧਾ-ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੋਂ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਫਾਇਦੇ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਵੀ ਫਿੱਕਾ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਦੋਂ ਅੰਸ਼ਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬੰਦ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਣ ਲਈ ਅਫ਼ਸਰਾਂ 'ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਫੁਸਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵੱਡੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਮੁਕਾਬਲਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧੀ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕੌਣ ਪਹਿਲਾਂ ਬਾਜ਼ੀ ਮਾਰਦਾ ਹੈ। ਦੂਜਾ, ਲਾਬੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸੇਵਾ ਮੁਕਤ ਸਿਖਰਲੇ ਅਹੁਦਿਆਂ 'ਤੇ ਰਹਿ ਚੁੱਕੇ ਲੋਕ-ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਭਰਤੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਆਪਣੇ ਗਾਹਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ ਰਹਿ ਚੁੱਕੇ ਸਾਥੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਤੇ ਜੂਨੀਅਰ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਸਕਣ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਨਿੱਜੀ ਤੇਲ, ਗੈਸ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਕੰਪਨੀਆਂ, ਸਟੀਲ ਉਤਪਾਦਕ ਕੰਪਨੀਆਂ, ਦੂਰਸੰਚਾਰ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨਾਂ, ਅਤੇ ਜਹਾਜ਼ਰਾਨੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਸੇਵਾ ਮੁਕਤ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹ ਤੇ ਨਿੱਜੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਅਧਿਕਾਰੀ ਭਰਤੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ 'ਤੇ ਰੋਕ ਲਾਈ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਸਜ਼ਾ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।


ਹੋਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ


ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਲਾਬੀ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਹੈ : ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਸਬੰਧ ਹੋਣੇ। ਉਹ ਭਾਰਤ-ਅਮਰੀਕਾ ਵਪਾਰ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਜਿਹੇ ਸੰਗਠਨਾਂ ਅਤੇ ਪੇਟਨ ਬੋਗਸ ਅਤੇ ਬਰਸਨ ਮਰਸਟੇਲਰ ਵਰਗੀਆਂ ਪੱਛਮੀ ਲਾਬੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਫਰਮਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਚੋਖਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ, ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਿਚ 17,000 ਰਜਿਸਟਰਡ ਲਾਬੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਫਰਮਾਂ ਸਰਗਰਮ ਹਨ। ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਕੋਈ ਅਤਿਕਥਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਯੂ. ਐਸ. ਆਈ. ਬੀ. ਸੀ., ਪੈਟਨ ਬੋਗਸ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਨ-ਇਸਰਾਈਲੀ ਪੋਲੀਟੀਕਲ ਐਕਸ਼ਨ ਕੌਂਸਲ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਭਾਰਤ-ਅਮਰੀਕਾ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਸਮਝੌਤੇ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕੀ ਸੰਸਦ (ਕਾਂਗਰਸ) ਦੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਨਾ ਮਿਲਦੀ।


ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਲਾਬੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਕੰਮ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਤੇ ਮੁਜਰਮਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸਬੰਧਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਧੋਖਾ ਭਰਿਆ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਿਲੀਭੁਗਤ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਲਾਬੀ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਜਮਹੂਰੀ ਅਮਲ ਨੂੰ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਣ ਦੇ ਅਮਲ ਵਿਚ ਉਹ ਅਨੁਚਿਤ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਦਖ਼ਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲੋਕ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰੇ 'ਚ ਪਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਪੂਰੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਇਹ ਅਨੈਤਿਕਤਾ, ਨਿੱਜੀ ਸਵਾਰਥਾਂ ਅਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਇਸ ਦੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਦੂਰ ਨਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਲਾਬੀ ਪ੍ਰਚਾਰ 'ਤੇ ਰੋਕ ਨਾ ਲਾਈ ਗਈ ਤਾਂ ਇਹ ਵਰਤਾਰਾ ਸਾਡੀ ਜਮਹੂਰੀਅਤ, ਜੋ ਕਿ ਸਾਡਾ ਕੀਮਤੀ ਖਜ਼ਾਨਾ ਹੈ, ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੋਖਲਾ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ।(ਰੋਜਾਨਾ ਅਜੀਤ ਵਿੱਚੋਂ )

Sunday, May 16, 2010

ਫੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਫੈਜ਼ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ

ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਉਰਦੂ ਸ਼ਾਇਰ ਫੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਫੈਜ਼ ਆਪਣੀ ਭਾਰਤ ਫੇਰੀ ਦੌਰਾਨ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਰੋਹ ਦੌਰਾਨ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਸਟੇਜ 'ਤੇ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਸਟੇਜ ਸਕੱਤਰ ਨੇ ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬੋਲਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬੋਲਾਂਗਾ ਇਹੀ ਮੇਰੀ 'ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ' ਹੈ: 'ਮੈਂ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬੋਲਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ' ਫੈਜ਼ ਨੇ ਕਿਹਾ। ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਉਰਦੂ ਸ਼ਾਇਰ ਫੈਜ਼ 'ਤੇ ਵਿਅੰਗ ਕੱਸਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਬੋਲਣ ਲੱਗੇ ''ਜੋਸ਼ ਮਲੀਹਬਾਦੀ (ਉਰਦੂ ਸ਼ਾਇਰ) ਬੁੱਢੇ ਵਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੱਖਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਏਸ ਉਮਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੱਖਣ ਦਾ ਕੀ ਸਬੱਬ ਬਣਿਆ? ਤਾਂ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ। ਇਸ ਲਈ ਸਿੱਖਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ 'ਜਹੱਨਮ' ਦੀ ਕੌਮੀ ਜ਼ਬਾਨ ਹੈ। (ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਮਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਲੋੜ ਪਵੇਗੀ)। ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵਿਅੰਗ ਕੀਤਾ 'ਕੀ ਜੋਸ਼ ਸਾਹਿਬ ਵਾਂਗ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਇਸੇ ਕਰ ਕੇ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਲਿਖਣ ਲੱਗ ਪਏ?' ਫੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਫੈਜ਼ ਨੇ ਬਹੁਤ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਅਕਸਰ ਇਹ ਪੁੱਛਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਲਿਖਿਆ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ? ਮੈਨੂੰ ਉਮੀਦ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਉਰਦੂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਨਾਲ ਤਾਂ ਬਰਾਬਰੀ ਕਰ ਸਕਾਂਗਾ, ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਇਰ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਤੇ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਮੈਥੋਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਣਾ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਲਿਖਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈਂਦੀ। ਫੈਜ਼ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪ੍ਰਤੀ ਸਤਿਕਾਰ ਡੁੱਲ੍ਹ-ਡੁੱਲ੍ਹ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।(ਅਜੀਤ ਵੀਕਲੀ ਦੇ ਇੱਕ ਲੇਖ ਵਿੱਚੋਂ )

Thursday, May 13, 2010

ਸ਼ੇਖ ਸਾਦੀ-1-ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ

ਪਹਿਲਾ ਅਧਿਆਏ



ਸ਼ੇਖ਼ ਮੁਸਲਹੁੱਦੀਨ  ( ਉਪਨਾਮ ਸਾਦੀ )  ਦਾ ਜਨਮ ਸੰਨ 1172 ਈ .  ਵਿੱਚ ਸ਼ੀਰਾਜ ਨਗਰ  ਦੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਅਬਦੁੱਲਾਹ ਅਤੇ ਦਾਦਾ ਦਾ ਨਾਮ ਸ਼ਰਫੁੱਦੀਨ ਸੀ ।  ਸ਼ੇਖ਼ ਇਸ ਘਰਾਣੇ ਦੀ ਸਨਮਾਨ ਸੂਚਕ ਪਦਵੀ ਸੀ ।  ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਿਰਤੀ  ਧਾਰਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆ - ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦੀ  ਸੀ ।  ਲੇਕਿਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਸੈਯਦ ਸੀ ।  ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਰ ਮਹਾਨ ਪੁਰਸ਼ਾਂ  ਦੇ ਜਨਮ  ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਨਿਰਾਲੀਆਂ  ਘਟਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹਨ ਉਸੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਾਦੀ  ਦੇ ਜਨਮ  ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ  ਵਿੱਚ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਲਪਨਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ  ਚਰਚਾ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ।  ਸਾਦੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ  ਦੇ ਅਨੇਕ ਕਵੀਆਂ  ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹਨੇਰਾ ਹੈ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨੀ  ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਅਨੁਮਾਨ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਿਰਤਾਂਤ  ਫਾਰਸੀ ਗਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵਿਸਥਾਰ  ਦੇ ਨਾਲ ਹੈ ਤਦ ਵੀ ਉਸ ਵਿੱਚ ਅਨੁਮਾਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਇੰਨੀ ਜਿਆਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੋਲੀ ਵੀ ,  ਜਿਨ੍ਹੇ ਸਾਦੀ ਦਾ ਚਰਿੱਤਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ,  ਦੁੱਧ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ ।  ਕਵੀਆਂ ਦਾ ਜੀਵਨ - ਚਰਿੱਤਰ ਅਸੀਂ  ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ   ਇਸਲਈ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ  ਕਵੀ  ਦੇ ਮਨੋਭਾਵਾਂ ਤੋਂ ਵਾਕਫ਼ ਹੋ ਸਕੀਏ  ਅਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਭਲੀਭਾਂਤ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲੇ ।  ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਨ – ਚਰਿਤਰਾਂ  ਤੋਂ ਹੋਰ  ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਿੱਖਿਆ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ ।  ਪਰ ਸਾਦੀ ਦਾ ਚਰਿੱਤਰ ਆਦਿ ਤੋਂ ਅਖੀਰ ਤੱਕ ਸਿਖਿਆਦਾਇਕ  ਹੈ ।  ਉਸਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਧੀਰਜ  ,  ਸਾਹਸ ਅਤੇ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚੰਗੇ  ਰਾਹ ਤੇ ਟਿਕੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।



ਸ਼ੀਰਾਜ ਇਸ ਸਮੇਂ ਫਾਰਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿਧ ਸਥਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਜਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਰੇ ਏਸ਼ੀਆ ਦੀ ਵਿਦਿਆ ,  ਗੁਣ ਅਤੇ ਕੌਸ਼ਲ ਦੀ ਖਾਨ ਸੀ ।  ਮਿਸ਼ਰ ,  ਏਰਾਕ ,  ਹਬਸ਼ ,  ਚੀਨ ,  ਖੁਰਾਸਾਨ ਆਦਿ ਦੇਸ਼ ਦੇਸ਼ਾਂਤਰ  ਦੇ ਗੁਣੀ ਲੋਕ ਉੱਥੇ ਸਹਾਰਾ ਪਾਂਦੇ ਸਨ ।  ਗਿਆਨ ,  ਵਿਗਿਆਨ ,  ਦਰਸ਼ਨ ,  ਧਰਮਸ਼ਾਸਤਰ ਆਦਿ  ਦੇ ਵੱਡੇ - ਵੱਡੇ ਪਾਠਸ਼ਾਲ ਖੁੱਲੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਇੱਕ ਤਰਕੀ ਯਾਫਤਾ  ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸਧਾਰਣ ਸਮਾਜ ਦੀ ਜਿਹੋ ਜਿਹੀ  ਚੰਗੀ ਹਾਲਤ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਉਹੋ ਜਿਹੀ  ਹੀ ਉੱਥੇ ਸੀ । ਇਸ ਕਰਕੇ  ਸਾਦੀ ਨੂੰ ਬਾਲ-ਉਮਰ ਹੀ ਤੋਂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ  ਦੇ ਸਤਸੰਗ ਦਾ  ਅਵਸਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ।  ਸਾਦੀ  ਦੇ ਪਿਤਾ ਅਬਦੁੱਲਾਹ ਦਾ ‘ਸਾਦ ਬਿਨਾਂ ਜੰਗ਼ੀ’  ( ਉਸ ਸਮੇਂ ਈਰਾਨ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ )   ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਮਾਨ  ਸੀ ।  ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹ ਪਰਵਾਰ ਆਪਣੀ ਵਿਦਿਆ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਜੀਵਨ  ਦੇ ਕਾਰਨ ਵੱਡੇ ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ  ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।  ਸਾਦੀ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ  ਦੇ ਨਾਲ ਮਹਾਤਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਗੁਣੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ।  ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਅਨੁਕਰਣਸ਼ੀਲ ਸੁਭਾਅ ਤੇ  ਜ਼ਰੂਰ ਹੀ ਪਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ।  ਜਦੋਂ ਸਾਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ‘ਸਾਦ ਬਿਨਾਂ ਜੰਗੀ’  ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਗਏ ਤਾਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਨੇਹਪੂਰਣ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ  ਵੇਖਕੇ ਪੁੱਛਿਆ , ‘ ਮੀਆਂ ਮੁੰਡਿਆ ,  ਤੇਰੀ  ਉਮਰ ਕੀ ਹੈ ?’  ਸਾਦੀ ਨੇ ਅਤਿਅੰਤ ਨਿਮਰਤਾ ਨਾਲ  ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ , ‘ ਹੁਜੂਰ  ਦੇ ਗੌਰਵਸ਼ੀਲ ਰਾਜਕਾਲ ਤੋਂ ਪੂਰੇ 12 ਸਾਲ ਛੋਟਾ ਹਾਂ ।’  ਅਲਪਾਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਇਸ ਚਤੁਰਾਈ ਅਤੇ ਬੁਧੀ  ਦੀ ਤੇਜ਼ੀ ਤੇ  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਮੁਗਧ  ਹੋ ਗਿਆ ।  ਅਬਦੁੱਲਾਹ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ,  ਬਾਲਕ ਬਹੁਤ ਹੋਣਹਾਰ ਹੈ ,  ਇਸਦੇ ਪਾਲਣ - ਪੋਸਣਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਉੱਤਮ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨਾ  ।  ਸਾਦੀ ਵੱਡੇ ਹਾਜਰ ਜਵਾਬ ਸਨ ,  ਮੌਕੇ ਦੀ ਗੱਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ੂਬ ਸੁੱਝਦੀ ਸੀ ।  ਇਹ ਉਸਦਾ ਪਹਿਲਾ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ।



ਸ਼ੇਖਸਾਦੀ  ਦੇ ਪਿਤਾ ਧਾਰਮਿਕ ਬਿਰਤੀ   ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਸਨ ।   ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ  ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਵੀ ਧਰਮ ਦਾ ਸਮਾਵੇਸ਼ ਜ਼ਰੂਰ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ ।  ਇਸ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਾਦੀ ਪਰ ਜੀਵਨ ਭਰ  ਰਿਹਾ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਮਨ ਦਾ ਝੁਕਾਵ ਵੀ ਇਸ ਵੱਲ ਸੀ ।  ਉਹ ਬਚਪਨ ਹੀ ਤੋਂ ਰੋਜਾ ,  ਨਮਾਜ ਆਦਿ  ਦੇ ਪਾਬੰਦ ਰਹੇ ।  ਸਾਦੀ  ਦੇ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਪਿਤਾ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਬਚਪਨ  ਹੀ ਵਿੱਚ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਸੰਭਵ ਸੀ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਭੈੜੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਦੀ ਵੀ ਗਲਤ ਕੰਮਾਂ  ਵਿੱਚ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਪਿਤਾ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ ।



ਹਾਲਾਂਕਿ ਸ਼ੀਰਾਜ ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ  ਵੱਡੇ - ਵੱਡੇ ਸਕੂਲ  ਸਥਾਪਤ ਸਨ ,  ਪਰ ਉੱਥੇ  ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸਾਦ ਬਿਨਾਂ ਜੰਗ਼ੀ ਨੂੰ ਲੜਾਈਆਂ  ਕਰਨ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਧੁਨ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਬਹੁਤ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਏਰਾਕ ਪਰ ਹਮਲਾ ਕਰਣ ਚਲਾ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ  ਰਾਜਕਾਜ  ਦੇ ਵੱਲੋਂ ਲਾਪਰਵਾਹ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।  ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਘੋਰ ਉਪਦਰ ਮਚਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ  ਬਲਵਾਨ ਵੈਰੀ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਮਚਾ ਦਿੰਦੇ ਸਨ । ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਈ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਵੇਖਕੇ ਸਾਦੀ ਦਾ ਜੀ ਸ਼ੀਰਾਜ ਤੋਂ ਉਚਾਟ ਹੋ ਗਿਆ ।  ਅਜਿਹੀ ਉਪਦਰ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਪੜਾਈ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ?  ਇਸਲਈ ਸਾਦੀ ਨੇ ਯੁਵਾਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸ਼ੀਰਾਜ ਤੋਂ ਬਗ਼ਦਾਦ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਥਾਨ ਕੀਤਾ ।



ਦੂਜਾ ਅਧਿਆਏ


ਬਗ਼ਦਾਦ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੁਰਕ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ ।  ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਬਸਰਾ  ਤੋਂ ਯੂਨਾਨ ਤੱਕ ਫਤਹਿ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਈ ਸੀ ਅਤੇ  ਸੰਪੂਰਣ ਏਸ਼ੀਆ ਹੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ,  ਯੂਰੋਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਿਹਾ ਮਾਲਦਾਰ ਹੋਰ ਕੋਈ ਰਾਜ ਨਹੀਂ ਸੀ ।  ਰਾਜਾ  ਵਿਕਰਮਾਦਿਤਿਆ   ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਉੱਜੈਨ ਦੀ ਅਤੇ ਮੌਰਿਆਵੰਸ਼ ਰਾਜ ਕਾਲ ਵਿੱਚ  ਪਾਟਲੀਪੁਤਰ ਦੀ ਜੋ ਉੱਨਤੀ ਸੀ ਉਹੀ ਇਸ ਸਮੇਂ ਬਗ਼ਦਾਦ ਦੀ ਸੀ ।  ਬਗ਼ਦਾਦ  ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਖਲੀਫਾ ਕਹਾਂਦੇ ਸਨ ।  ਰੌਣਕ ਅਤੇ  ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਸ਼ੀਰਾਜ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵਧ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਸੀ ।  ਇੱਥੇ  ਦੇ ਕਈ ਖ਼ਲੀਫਾ ਵੱਡੇ ਵਿਦਿਆ ਪ੍ਰੇਮੀ ਸਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਣਗਿਣਤ ਸਕੂਲ  ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ਸਨ ।  ਦੂਰ - ਦੂਰ ਤੋਂ ਵਿਦਵਾਨ ਲੋਕ ਅਧਿਐਨ - ਪਾਠਨ  ਦੇ ਨਮਿਤ ਆਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ।  ਇਹ ਕਹਿਣ ਵਿੱਚ ਅਤਿਕਥਨੀ  ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਬਗ਼ਦਾਦ ਜਿਹਾ ਉੱਨਤ ਨਗਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ।  ਵੱਡੇ - ਵੱਡੇ ਵਿਦਵਾਨ ,  ਫਾਜਿਲ ,  ਮੌਲਵੀ ,  ਮੁੱਲਾਂ ,  ਵਿਗਿਆਨਵੇਤਾ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਨੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ  ਰਚਨਾਵਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਗੌਰਵ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ  ਵੇਖੀਆਂ  ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਬਗ਼ਦਾਦ ਹੀ  ਦੇ ਸਕੂਲ  ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਪਾਈ ।  ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ  ‘ਮਦਰਸਾ ਏ ਨਜਮੀਆ’ ਵਰ‍ਤਮਾਨ ਆਕਸਫੋਰਡ ਜਾਂ ਬਰਲਿਨ ਦੀਆਂ ਯੂਨਿਵਰਸਿਟੀਆਂ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ।  ਸੱਤ - ਅੱਠ ,  ਹਜਾਰ  ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਪਾਉਂਦੇ ਸਨ ।  ਇਸਦੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ  ਅਤੇ ਅਧਿਸ਼ਠਾਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਐਸੇ ਐਸੇ  ਲੋਕ ਹੋਏ ਹਨ  ਜਿਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ  ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਗਰਵ ਹੈ ।  ਇਸ ਮਦਰਸੇ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਵਿਦਿਆ ਪ੍ਰੇਮੀ ਨੇ ਪਾਈ ਸੀ ਜਿਸਦੇ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੇਮ  ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸ਼ਾਇਦ ਕਾਰਨੇਗੀ ਵੀ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਹੋ ਜਾਏ  ।  ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਨਿਜਾਮੁਲਮੁਲਕਤੂਸੀ ਸੀ ।  ਜਲਾਲੁੱਦੀਨ ਸਲਜੂਕੀ  ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਰਾਜ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨਮੰਤਰੀ ਸੀ ।  ਉਸਨੇ ਬਗ਼ਦਾਦ  ਦੇ ਇਲਾਵਾ  ਬਸਰਾ  ,  ਨੇਸ਼ਾਪੁਰ ,  ਇਸਫਾਹਨ  ਆਦਿ ਨਗਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਦਰਸੇ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ਸਨ ।  ਰਾਜਕੋਸ਼  ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਿਜੀ ਅਣਗਿਣਤ ਰੁਪਏ ਸਿਖਿਆ ਦੀ ਤਰੱਕੀ  ਵਿੱਚ ਖ਼ਰਚ ਕਰਦਾ ਸੀ ।  ਨਜਾਮੀਆ ਮਦਰਸੇ ਦੀ ਖਿਯਾਤੀ ਦੂਰ - ਦੂਰ ਤੱਕ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ ।  ਸਾਦੀ ਨੇ ਇਸ ਮਦਰਸੇ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼  ਕੀਤਾ ।  ਇਹ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਕਿੰਨੇ ਦਿਨ ਬਗ਼ਦਾਦ ਵਿੱਚ ਰਹੇ ।  ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਲੇਖਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉੱਥੇ ਫਿਕਹ  ( ਧਰਮਸ਼ਾਸਤਰ )  ,  ਹਦੀਸ ਆਦਿ  ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਗਿਆਨ ,  ਹਿਸਾਬ  ,  ਖਗੋਲ ,  ਭੂਗੋਲ ,  ਇਤਹਾਸ ਆਦਿ ਮਜ਼ਮੂਨਾਂ ਦਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਧਿਐਨ  ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅੱਲਾਮਾ ਦੀ ਸਨਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ।  ਇਹਨਾਂ ਗਹਿਨ ਮਜ਼ਮੂਨਾਂ  ਦਾ ਪੰਡਤ ਹੋਣ ਲਈ ਸਾਦੀ ਨੂੰ  ਦਸ ਸਾਲ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਲੱਗੇ ਹੋਣੇ ।



ਕਾਲ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਵਚਿੱਤਰ ਹੈ ।  ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਸਾਦੀ ਨੇ ਬਗ਼ਦਾਦ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਥਾਨ ਕੀਤਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਸ ਨਗਰ ਪਰ ਲਕਸ਼ਮੀ ਅਤੇ ਸਰਸਵਤੀ ਦੋਨਾਂ ਹੀ ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਸੀ ,  ਲੇਕਿਨ ਲੱਗਭੱਗ ਵੀਹ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸੇ  ਪ੍ਰਫੁਲਿਤ  ਨਗਰ ਨੂੰ ਹਲਾਕੂ ਖਾਂ   ਦੇ ਹੱਥੋਂ  ਨਸ਼ਟ - ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਹੁੰਦੇ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਅਖੀਰ ਖ਼ਲੀਫਾ ਜਿਸਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ - ਵੱਡੇ ਰਾਜਾ ਰਈਸਾਂ ਦੀ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ  ਪਹੁੰਚ  ਹੁੰਦੀ ਸੀ ,  ਬਹੁਤ  ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਅਤੇ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ  ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ।



ਸਾਦੀ  ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਤੇ  ਇਸ ਘੋਰ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲੇਖਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਰੰਬਾਰ ਨੀਤੀ ਰਕਸ਼ਾ ,  ਪ੍ਰਜਾਪਾਲਨ ਅਤੇ ਨਿਆਂਸ਼ੀਲਤਾ  ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਯਥਾਰਥ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਸੰਦੇਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਆਦਲ ,  ਪ੍ਰਜਾ ਪ੍ਰੇਮੀ ਰਾਜੇ  ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੈਰੀ ਹਰਾ  ਨਹੀਂ   ਸਕਦਾ ।  ਜਦੋਂ ਇਹਨਾਂ  ਗੁਣਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਅੰਸ਼ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਭੈੜੇ ਦਿਨ ਦੇਖਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ।  ਸਾਦੀ ਨੇ ਦੀਨਾਂ ਪਰ ਤਰਸ ,  ਦੁਖੀਆਂ ਨਾਲ  ਹਮਦਰਦੀ ,  ਦੇਸ਼ਭਾਈਆਂ ਨਾਲ  ਪ੍ਰੇਮ ਆਦਿ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ ।  ਕੋਈ ਆਸ਼‍ਚਰਜ  ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਜੋ ਸਜੀਵਤਾ ਵਿੱਖ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਿਰਦਾ ਸਪਰਸ਼ੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਹੋਵੇ  ।



ਤੀਜਾ ਅਧਿਆਏ


ਭ੍ਰਮਣ



ਮੁਸਲਮਾਨ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਬ‍ਨ ਬਤੂਤਾ  ( ਪ੍ਰਖ‍ਯਾਤ ਪਾਂਧੀ ਅਤੇ ਮਹਤ‍ਵਪੂਰਣ ਗਰੰਥ ‘ਸਫਰਨਾਮਾ’ ਦਾ ਲੇਖਕ )  ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਰੇਸ਼‍ਠ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।  ਸਾਦੀ  ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ  ਵਿੱਚ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਤੈਹ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਬਤੂਤਾ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਹੀ ਘੱਟ ਸਨ ।  ਉਸ ਸਮੇਂ  ਦੇ ਸੰਸਕਾਰੀ/ਸਭਿਆਚਾਰੀ.  ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਸਾਦੀ ਨੇ ਪੈਰ ਨਾ ਰਖਿਆ  ਹੋਵੇ  ।  ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਪੈਦਲ ਸਫਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ।  ਇਸ ਤੋਂ ਗਿਆਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਵਾਸਥ ਕਿਵੇਂ ਅੱਛਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਉਹ ਕਿੰਨੇ ਵੱਡੇ ਉੱਦਮੀ ਸਨ ।  ਸਧਾਰਣ ਵਸਤਰਾਂ  ਦੇ ਸਿਵਾ  ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਹੋਰ ਕੋਈ ਸਾਮਾਨ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ।  ਹਾਂ ,  ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਇੱਕ ਕੁਹਾੜਾ ਲੈ ਲਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ।  ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ  ਦੇ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਕੇਟ ਵਿੱਚ ਨੋਟਬੁਕ ਪਾ ਕੇ  ਗਾਈਡ ਦੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿਧ ਸਥਾਨ ਵੇਖਣਾ ਅਤੇ ਘਰ ਪਹੁੰਚ ਕੇ  ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਸਮਾਚਾਰ ਛਪਵਾਕੇ ਆਪਣੀ ਵਿਦਵਤਾ ਦਰਸ਼ਾਉਣਾ ਸਾਦੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ।  ਉਹ ਜਿੱਥੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਧੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ।  ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਰੀਤੀ - ਰਿਵਾਜ ,  ਰਹਿਣ – ਸਹਿਣ ਅਤੇ ਅਚਾਰ – ਵਿਹਾਰ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਸਨ ,  ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਸਤਸੰਗ ਕਰਦੇ ਸਨ ਹੋਰ ਜੋ ਵਚਿੱਤਰ ਗੱਲਾਂ ਵੇਖਦੇ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਿਮਰਨ - ਕੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਦਰਜ਼ ਕਰਕੇ ਸੰਭਾਲਦੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਗ਼ ਅਤੇ ਬੋਸਤਾਂ ਦੋਨਾਂ ਹੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਭਵਾਂ ਦਾ  ਫਲ ਹਨ ।  ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਚਿੱਤਰ ਜੀਵਜੰਤੂਆਂ,  ਕੋਰੇ ਸੁਭਾਵਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਅਦਭੁਤ ਵਸਤਰਾਭੂਸ਼ਣਾ ਦੇ ਗਪੋੜਾਂ ਨਾਲ  ਆਪਣੀਆਂ  ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਹੀਂ ਭਰੀਆਂ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ  ਗੱਲਾਂ ਤੇ  ਰਿਹਾ ਕਰਦੀ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਸਦਾਚਾਰ ਸੰਬੰਧੀ ਨਤੀਜਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇ  ,  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਮਨੋਵੇਗ ਅਤੇ ਬਿਰਤੀਆਂ  ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੋਵੇ  ,  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸੱਜਣਤਾ ਜਾਂ ਦੁਰਜਨਤਾ ਦਾ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੋਵੇ  ,  ਚੰਗਾ ਚਾਲਚਲਣ ,  ਪਰਸਪਰ ਵਰਤੋਂ ਵਿਹਾਰ  ਅਤੇ ਨੀਤੀ ਪਾਲਣ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ  ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ  ਸਨ ।  ਉਹ ਅਜਿਹੀਆਂ  ਹੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੇ  ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ,  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਹਨਾਂ  ਉੱਚ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇ  ।  ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਨੋਖੀਆਂ  ਹੀ ਹੋਣ । ਉਹ ਸਧਾਰਣ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਸਿਧਾਂਤ  ਕੱਢ ਲੈਂਦੇ ਸਨ ਜੋ ਸਧਾਰਣ ਬੁਧੀ ਦੀ ਪਹੁੰਚ  ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ।  ਹੇਠ  ਲਿਖੇ ਦੋ - ਚਾਰ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਸੂਖਮਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ  ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਇਗੀ ।



ਮੈਨੂੰ ਕੇਸ਼ ਨਾਮੀ ਟਾਪੂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੌਦਾਗਰ ਨੂੰ  ਮਿਲਣ ਦਾ ਸੰਜੋਗ ਹੋਇਆ ।  ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਸਾਮਾਨ ਨਾਲ  ਲੱਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਸੌ ਪੰਜਾਹ ਉੱਠ ,  ਅਤੇ ਚਾਲ੍ਹੀ ਖਿਦਮਤਗਾਰ ਸਨ ।  ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਮਹਿਮਾਨ ਬਣਾਇਆ ।  ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਆਪਣੀ ਰਾਮ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਮੇਰਾ ਇੰਨਾ ਮਾਲ ਤੁਰਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਹੈ ,  ਇੰਨਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ,  ਇੰਨੀ ਜਮੀਨ  ਫਲਾਣਾ ਸਥਾਨ ਪਰ ਹੈ ,  ਇਨ੍ਹੇ ਮਕਾਨ ਫਲਾਣਾ ਸਥਾਨ ਪਰ ,  ਕਦੇ ਕਹਿੰਦਾ ,  ਮੈਨੂੰ ਮਿਸ਼ਰ  ਜਾਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਹੈ ਲੇਕਿਨ ਉੱਥੇ ਦੀ ਜਲਵਾਯੂ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ ।  ਜਨਾਬ ਸ਼ੇਖ਼ ਸਾਹਿਬ ,  ਮੇਰਾ ਵਿਚਾਰ ਇੱਕ ਹੋਰ  ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਹੈ ,  ਜੇਕਰ ਉਹ ਪੂਰੀ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਫਿਰ ਏਕਾਂਤਵਾਸ ਕਰਨ  ਲਗੂੰ ।  ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ ਉਹ ਕਿਹੜੀ ਯਾਤਰਾ ਹੈ ?  ਤਾਂ ਉਹ  ਬੋਲਿਆ  ,  ਪਾਰਸ ਦਾ ਗੰਧਕ ਚੀਨ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ,  ਕਿਉਂਕਿ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ,  ਉੱਥੇ ਇਸਦੇ ਚੰਗੇ ਮੁੱਲ ਖੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ  ।  ਚੀਨ  ਦਾ ਕੋਲਾ  ਰੂਮ ਲੈ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ,  ਉੱਥੇ ਨੂੰ ਰੂਮਕਾ ।  ਦੇਬਾ  ( ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਵਡਮੁੱਲਾ ਰੇਸ਼ਮੀ ਕੱਪੜਾ )  ਲੈ ਕੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਅਤੇ  ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦਾ ਫ਼ੌਲਾਦ ਹਲਬ ਵਿੱਚ ਅਤੇ  ਹਲਬ ਦਾ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਯਮਨ ਵਿੱਚ ਅਤੇ  ਯਮਨ ਦੀਆਂ ਚਾਦਰਾਂ ਲੇਕਰ ਪਾਰਸ  ਪਰਤ ਜਾਵਾਂਗਾ ।  ਫਿਰ ਚੁਪ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਦੁਕਾਨ ਕਰ ਲਵਾਂਗਾ ਅਤੇ ਸਫਰ ਛੱਡ ਦੇਵਾਂਗਾ ,  ਅੱਗੇ ਈਸ਼‍ਵਰ ਮਾਲਿਕ ਹੈ ।  ਉਸਦੀ ਇਹ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ  ਵੇਖਕੇ ਮੈਂ ਉਕਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬੋਲਿਆ ਆਪਨੇ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਗ਼ੋਰ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ  ਸੌਦਾਗਰ ਜਦੋਂ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਡਿੱਗ ਕੇ ਮਰਨ ਲਗਾ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਠੰਡੀ ਸਾਹ  ਲੈ ਕੇ ਕਿਹਾ ਸੀ , ‘ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾਵਾਨ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ  ਇਹਨਾਂ  ਦੋ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤੋਸ਼ ਹੀ ਭਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਬਰ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ।’



ਕੋਈ ਥੱਕਿਆ - ਮਾਂਦਾ ਭੁੱਖ ਦਾ ਮਾਰਿਆ ਰਾਹੀ ਇੱਕ ਧਨਵਾਨ  ਦੇ ਘਰ ਜਾ ਨਿਕਲਿਆ ।  ਉੱਥੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਮੋਦ - ਪ੍ਰਮੋਦ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ।  ਪਰ ਉਸ ਬੇਚਾਰੇ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜਰਾ  ਵੀ ਮਜਾ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ।  ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਹਸਵਾਮੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ‘ਜਨਾਬ ,  ਕੁੱਝ ਤੁਸੀ ਵੀ ਕਹੋ  ।’  ਮੁਸਾਫਰ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ,  ‘ਕੀ ਕਹਾਂ ਮੇਰਾ ਭੁੱਖ ਨਾਲ  ਭੈੜਾ ਹਾਲ ਹੈ ।’  ਸਵਾਮੀ ਨੇ ਲੌਂਡੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ , ‘ ਖਾਣਾ  ਲਿਆ ।’  ਦਸਤਰਖਵਾਨ ਵਿਛਾਕੇ ਖਾਣਾ  ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ।  ਲੇਕਿਨ ਅਜੇ  ਸਾਰੀਆਂ  ਚੀਜਾਂ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ।  ਸਵਾਮੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ‘ਕ੍ਰਿਪਾ ਕਰਕੇ  ਜਰਾ ਰੁੱਕ ਜਾਓ ਅਜੇ  ਕੋਫਤਾ  ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ।’  ਇਸ ਤੇ  ਮੁਸਾਫਰ ਨੇ ਇਹ ਸ਼ੇਅਰ ਪੜ੍ਹਿਆ



ਕੋਫਤਾ ਦਰ ਸਫਰ ਇਹ ਮਾਗਾਂ ਮੁਬਾਸ਼ ,



ਕੋਫਤਾ ਰਾ ਨਾਨੇ - ਤੀਹੀ ਕੋਫਤਾਸਤ ।



ਭਾਵਅਰਥ  -  ਮੈਨੂੰ ਕੋਫਤੇ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ ।  ਭੁੱਖੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਖਾਲੀ ਰੋਟੀ ਹੀ ਕੋਫਤਾ ਹੈ ।



ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੈਂ ਦੋਸਤਾਂ ਅਤੇ ਭਰਾਵਾਂ ਤੋਂ ਉਕਤਾ ਕੇ ਫਿਲਸਤੀਨ  ਦੇ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲਗਾ ।  ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਈਸਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ । ਇੱਕ ਦਿਨ ਈਸਾਈਆਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਖਾਈ ਪੁੱਟਣ  ਦੇ ਕੰਮ ਤੇ  ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ । ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਉੱਥੇ ਹਲਬ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਧਨਾਢ ਮਨੁੱਖ ਆਇਆ ,  ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਸਿਆਣਦਾ ਸੀ ।  ਉਸਨੂੰ ਮੇਰੇ ਤੇ  ਤਰਸ ਆਇਆ  ।  ਉਹ ਦਸ ਦੀਨਾਰ ਦੇਕੇ ਮੈਨੂੰ ਕੈਦ ਤੋਂ ਛਡਾਕੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲੈ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਆਪਣੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ  ਮੇਰਾ ਨਿਕਾਹ ਕਰਾ ਦਿੱਤਾ । ਉਹ ਇਸਤਰੀ ਬੜੀ ਕਲੇਸ਼ੀ  ਸੀ । ਇੱਜ਼ਤ - ਆਦਰ ਤਾਂ ਦੂਰ ,  ਇੱਕ ਦਿਨ ਤਿੜ ਕੇ ਬੋਲੀ ,  “ਕਿਉਂ ਸਾਹਿਬ ,  ਤੁਸੀਂ  ਉਹੀ ਹੋ ਨਾ  ਜਿਸਨੂੰ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਦਸ ਦੀਨਾਰ ਨਾਲ  ਖਰੀਦਿਆ ਸੀ ।  ਮੈਂ ਕਿਹਾ ,  ਜੀ ਹਾਂ ,  ਮੈਂ ਉਹ  ਹੀ ਲਾਭਕਾਰੀ ਵਸਤੂ ਹਾਂ ਜਿਸਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਦਸ ਦੀਨਾਰ ਨਾਲ  ਖ਼ਰੀਦ ਕੇ  ਤੁਹਾਡੇ ਹੱਥ ਸੌ ਦੀਨਾਰ ਨੂੰ  ਵੇਚ ਦਿੱਤਾ ।  ਇਹ ਉਹੀ ਮਸਾਲ ਹੋਈ ਕਿ ਇੱਕ ਧਰਮਾਤਮਾ ਪੁਰਖ ਕਿਸੇ ਬਕਰੀ ਨੂੰ ਭੇੜੀਏ  ਦੇ ਪੰਜੇ ਤੋਂ ਛੁਡਾ ਲਿਆਇਆ । ਲੇਕਿਨ ਰਾਤ ਨੂੰ ਉਸ ਬਕਰੀ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਖੁਦ  ਹੀ ਝਟਕਾ ਲਿਆ  ।’



ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਕਈ ਫਕੀਰ ਸਫਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮਿਲੇ ।  ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਸੀ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਨਾਲ ਲੈਂਦੇ ਚਲੋ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ।  ਮੈਂ ਕਿਹਾ ,  ਇਹ ਰੁਖਾਈ ਸਾਧੂਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ੋਭਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ ।  ਤੱਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ,  ‘ਨਰਾਜ ਹੋਣ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ,  ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਹੋਏ ਇੱਕ ਮੁਸਾਫਰ ਨੂੰ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ ,  ਇੱਕ ਦਿਨ ਇੱਕ ਕਿਲੇ  ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਅਸੀਂ  ਲੋਕ ਠਹਿਰੇ ।  ਉਸ ਮੁਸਾਫਰ ਨੇ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸਾਡਾ ਲੋਟਾ ਚੁੱਕਿਆ ਕਿ ਪਿਸ਼ਾਬ ਕਰਨ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ।  ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਗ਼ਾਇਬ ਹੋ ਗਿਆ । ਚਲੋ ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਵੀ ਕੁਸ਼ਲ ਸੀ ।  ਲੇਕਿਨ ਉਸਨੇ ਕਿਲੇ ਵਿੱਚ ਜਾਕੇ ਕੁੱਝ ਜਵਾਹਰਾਤ ਚੁਰਾਏ ਅਤੇ ਖਿਸਕ ਗਿਆ ।  ਸਵੇਰ ਵੇਲੇ  ਕਿਲੇ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ  ।  ਬਹੁਤ ਖੋਜ  ਦੇ ਪਿੱਛੋਂ  ਉਸ ਦੁਸ਼ਟ ਦਾ ਪਤਾ ਮਿਲਿਆ ,  ਤੱਦ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਕੈਦ ਤੋਂ ਅਜ਼ਾਦ ਹੋਏ । ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ  ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਣ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਓਪਰੇ  ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਲਵਾਂਗੇ ।



ਦੋ ਖੁਰਾਸਾਨੀ ਫਕੀਰ ਇਕੱਠੇ  ਸਫਰ  ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੁਢਾ ਦੋ ਦਿਨ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਖਾਣਾ  ਖਾਂਦਾ ਸੀ ।  ਦੂਜਾ ਜਵਾਨ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਭੋਜਨ ਤੇ  ਹੱਥ ਫੇਰਦਾ ਸੀ ।  ਸੰਜੋਗ ਨਾਲ  ਦੋਨੋਂ  ਕਿਸੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਜਾਸੂਸੀ  ਦੇ ਭੁਲੇਖੇ ਵਿੱਚ ਫੜੇ ਗਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕੋਠੜੀ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਦੀਵਾਰ ਚਿਣਵਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ।  ਦੋ ਹਫ਼ਤੇ ਬਾਅਦ ਪਤਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਦੋਨੋਂ  ਨਿਰਪਰਾਧ ਹਨ ।  ਇਸ ਲਈ  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ।  ਕੋਠੜੀ ਦੀ ਦੀਵਾਰ ਤੋੜੀ ਗਈ ,  ਜਵਾਨ ਮਰਿਆ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਬੁੱਢਾ ਜਿੰਦਾ ।  ਇਸ ਤੇ  ਲੋਕ ਬਹੁਤ ਕੌਤੂਹਲ ਕਰਨ  ਲੱਗੇ ।  ਇੰਨੇ  ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੁਧੀਮਾਨ ਪੁਰਖ ਉੱਧਰ ਆ ਨਿਕਲਿਆ ।  ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਇਸ ਵਿੱਚ ਆਸ਼‍ਚਰਜ  ਕੀ ਹੈ ,  ਇਸਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਆਸ਼‍ਚਰਜ  ਦੀ ਗੱਲ ਸੀ ।



ਇੱਕ ਸਾਲ ਹਾਜੀਆਂ  ਦੇ ਕਾਫਿਲੇ ਵਿੱਚ ਫੂਟ ਪੈ ਗਈ ।  ਮੈਂ ਵੀ ਨਾਲ ਹੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ।  ਅਸੀਂ ਖੂਬ ਲੜਾਈ ਕੀਤੀ ।  ਇੱਕ ਉੱਠ ਵਾਲੇ  ਨੇ ਸਾਡੀ ਇਹ ਹਾਲਤ ਵੇਖਕੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ,  ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਤਰੰਜ  ਦੇ ਪਿਆਦੇ ਤਾਂ ਜਦੋਂ ਮੈਦਾਨ ਪਾਰ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ,  ਤਾਂ ਵਜੀਰ ਬਣ  ਜਾਂਦੇ ਹਨ ,  ਮਗਰ ਹਾਜੀ ਪਿਆਦੇ ਜਿਵੇਂ - ਜਿਵੇਂ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦੇ ਹਨ ,  ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਖ਼ਰਾਬ ਹੁੰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।  ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਹੋ ,  ਤੁਸੀਂ  ਕੀ ਹਜ ਕਰੋਗੇ  ਜੋ ਇੰਜ ਇੱਕ - ਦੂੱਜੇ ਨੂੰ ਵਢ ਵਢ ਖਾਂਦੇ ਹੋ ।  ਹਾਜੀ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਉੱਠ ਹਨ ,  ਜੋ ਕੰਡੇ  ਖਾਂਦੇ ਹਨ  ਅਤੇ  ਬੋਝ ਵੀ ਚੁੱਕਦੇ ਹਨ ।



ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਧੂ  ਮਹਾਤਮਾ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਸੁਣਕੇ ਅਸੀਂ  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਏ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਡਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ,  ਪਰ ਖਾਣਾ  ਨਹੀਂ ਖਿਲਾਇਆ ।  ਰਾਤ ਨੂੰ ਉਹ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਮਾਲਾ ਫੇਰਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਭੁੱਖ ਕਾਰਨ  ਨੀਂਦ ਨਹੀਂ ਆਈ ।  ਸਵੇਰੇ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫਿਰ ਉਹੀ ਕੱਲ ਵਰਗਾ  ਆਗਤ - ਸਵਾਗਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ।  ਇਸ ਪਰ ਸਾਡੇ ਇੱਕ ਮੂੰਹ ਫਟ ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ‘ਮਹਾਤਮਨ ,  ਮਹਿਮਾਨ ਲਈ ਇਸ ਆਦਰ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਜ਼ਰੂਰਤ ਭੋਜਨ ਦੀ  ਹੈ ।  ਭਲਾ ਅਜਿਹੀ ਉਪਾਸਨਾ ਨਾਲ  ਕਦੇ ਉਪਕਾਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਈ ਆਦਮੀ ਘਰ ਵਿੱਚ ਭੁੱਖ  ਦੇ ਮਾਰੇ ਕਰਵਟਾਂ ਬਦਲਦੇ ਰਹੇ ।’



ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੈਂ ਇੱਕ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਤੇਂਦੁਏ ਪਰ ਸਵਾਰ ਵੇਖਿਆ ।  ਡਰ ਨਾਲ  ਕੰਬਣ ਲਗਾ ।  ਉਸਨੇ ਇਹ ਵੇਖਕੇ ਹੱਸਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ , ‘ ਸਾਦੀ ਡਰਦਾ ਕਿਉਂ ਹੈ ,  ਇਹ ਕੋਈ ਆਸ਼‍ਚਰਜ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ।  ਜੇਕਰ ਮਨੁੱਖ ਈਸ਼‍ਵਰ ਦੀ ਆਗਿਆ ਤੋਂ ਮੂੰਹ ਨਾ  ਮੋੜੇ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਆਗਿਆ ਤੋਂ  ਵੀ ਕੋਈ ਮੂੰਹ  ਨਹੀਂ ਮੋੜ ਸਕਦਾ ।’



ਸਾਦੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ।  ਕੁੱਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਚਾਰ ਵਾਰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਆਏ ,  ਪਰ ਇਸਦਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਮਾਣ ਨਹੀਂ ।  ਹਾਂ ,  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਾਰ ਇੱਥੇ ਆਣਾ ਨਿਰਭਰਾਂਤ ਹੈ । ਉਹ ਗੁਜਰਾਤ ਤੱਕ ਆਏ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਉਥੋਂ ਹੀ  ਪਰਤ ਗਏ । ਸੋਮਨਾਥ  ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਲਿਖੀ ਹੈ ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਸਾਦੀ  ਦੇ ਯਾਤਰਾ ਬਰ‍ਤਾਂਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਕੌਤੂਹਲ ਜਨਕ ਹੈ ।



ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸੋਮਨਾਥ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਹਜਾਰਾਂ  ਇਸ‍ਤਰੀ - ਪੁਰਖ ਮੰਦਰ  ਦੇ ਦਵਾਰ ਤੇ  ਖੜੇ ਹਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਮੁਰਾਦਾਂ ਮੰਗਣ ਦੂਰ - ਦੂਰ ਤੋਂ  ਆਏ ਹਨ  ।  ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੂਰਖਤਾ ਤੇ  ਦੁੱਖ ਹੋਇਆ ।  ਇੱਕ ਦਿਨ ਮੈਂ ਕਈ ਬੰਦਿਆਂ  ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਾ ਦੀ ਨਿੰਦਿਆ ਕੀਤੀ ।  ਇਸ ਪਰ ਮੰਦਿਰ   ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੁਜਾਰੀ ਜਮਾਂ ਹੋ ਗਏ ,  ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ।  ਮੈਂ ਡਰ ਗਿਆ  ਕਿ ਕਿਤੇ ਇਹ ਲੋਕ ਮੈਨੂੰ ਕੁੱਟਣ ਨਾ  ਲੱਗ ਜਾਣ ।  ਮੈਂ ਬੋਲਿਆ , “ ਮੈਂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਅਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ  ਨਹੀਂ ਕਹੀ ।  ਮੈਂ ਤਾਂ ਆਪ ਇਸ ਮੂਰਤੀ ਪਰ ਮੋਹਿਤ ਹਾਂ ,’  ਲੇਕਿਨ ਮੈਂ ਹੁਅਜੇ  ਇੱਥੇ  ਦੇ ਗੁਪਤ ਰਹਸਾਂ  ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਇਸ ਲਈ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ  ਦਾ ਸਾਰਾ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਸੇਵਕ ਬਣਾਂ  ।  ਪੁਜਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਪਸੰਦ ਆਈਆਂ  ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਅੱਜ ਰਾਤ ਨੂੰ ਤੂੰ ਮੰਦਿਰ  ਵਿੱਚ ਰਹਿ ।  ਤੁਹਾਡੇ ਸਭ ਭੁਲੇਖੇ  ਮਿਟ ਜਾਣਗੇ ।  ਮੈਂ ਰਾਤ ਭਰ ਉੱਥੇ ਰਿਹਾ ।  ਸਵੇਰੇ ਜਦੋਂ ਨਗਰਵਾਸੀ ਉੱਥੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਤਾਂ ਉਸ ਮੂਰਤੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਚੁੱਕੇ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਅਰਦਾਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ  ।  ਇਹ ਵੇਖਦੇ ਹੀ ਸਭ ਲੋਕ ਜੈ - ਜੈ ਪੁਕਾਰਨ ਲੱਗੇ ।  ਜਦੋਂ ਲੋਕ ਚਲੇ ਗਏ ਤਾਂ ਪੁਜਾਰੀ ਨੇ ਹੱਸਕੇ ਮੈਨੂੰ  ਕਿਹਾ ,  ਕਿਉਂ ਹੁਣ ਤਾਂ ਕੋਈ ਸ਼ੰਕਾ ਨਹੀਂ ਰਹੀ ?  ਮੈਂ ਕ੍ਰਿਤਰਿਮ ਭਾਵ ਬਣਾਕੇ ਰੋਣ ਲਗਾ ਅਤੇ ਸ਼ਰਮ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ ।  ਪੁਜਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਪਰ ਵਿਸ਼‍ਵਾਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ ।  ਮੈਂ ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਗਿਆ ।  ਜਦੋਂ ਮੰਦਿਰ  ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਮੇਰੇ ਤੇ  ਵਿਸ਼‍ਵਾਸ਼ ਜਮ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇੱਕ ਰਾਤ ਨੂੰ ਅਵਸਰ ਪਾਕੇ ਮੈਂ ਮੰਦਿਰ  ਦਾ ਦਵਾਰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਮੂਰਤੀ  ਦੇ ਸਿੰਹਾਸਨ  ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਜਾਕੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਦੇਖਣ ਲਗਾ ।  ਉੱਥੇ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਪਰਦਾ  ਵਿਖਾਈ ਪਿਆ ਜਿਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਪੁਜਾਰੀ ਬੈਠਾ ਸੀ ।  ਉਸਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡੋਰ ਸੀ ।  ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਇਹ ਉਸ ਡੋਰ ਨੂੰ ਖਿੱਚਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੂਰਤੀ ਦਾ ਹੱਥ ਉਠ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।  ਇਸ ਨੂੰ ਲੋਕ ਦੈਵੀ  ਗੱਲ ਸਮਝਦੇ ਹਨ  ।



ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਾਦੀ ਝੂਠਾ ਨਹੀਂ  ਤਦ ਵੀ ਇਸ ਬਰ‍ਤਾਂਤ ਵਿੱਚ ਕਈ ਗੱਲਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ  ਹਨ ਜੋ ਦਲੀਲ਼ ਦੀ ਕਸੌਟੀ ਤੇ  ਨਹੀਂ ਕਸੀਆਂ  ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ।  ਲੇਕਿਨ ਇੰਨਾ ਮੰਨਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਆਪੱਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਕਿ ਸਾਦੀ ਗੁਜਰਾਤ ਆਏ ਅਤੇ ਸੋਮਨਾਥ ਵਿੱਚ ਠਹਿਰੇ ਸਨ ।



ਚੌਥਾ ਅਧਿਆਏ     ਦਾ ਸ਼ੀਰਾਜ ਵਿੱਚ ਪੁਨਰਾਗਮ



ਤੀਹ - ਚਾਲ੍ਹੀ ਸਾਲ ਤੱਕ ਭ੍ਰਮਣ ਕਰਣ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਾਦੀ ਨੂੰ ਜਨ‍ਮ–ਭੂਮੀ ਦੀ  ਯਾਦ ਆਈ  ।  ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਉਹ ਉੱਥੋਂ ਚਲੇ ਸਨ ,  ਉੱਥੇ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ ।  ਕੁੱਝ ਤਾਂ ਇਸ ਕੁਦਸ਼ਾ ਅਤੇ  ਕੁੱਝ ਵਿਦਿਆ ਲਾਭ  ਦੀ ਇੱਛਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋਕੇ ਸਾਦੀ ਨੇ ਦੇਸ਼ਤਿਆਗ ਕੀਤਾ ਸੀ ।  ਲੇਕਿਨ ਹੁਣ ਸ਼ੀਰਾਜ ਦੀ ਉਹ ਹਾਲਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ।  ‘ਸਾਦ ਬਿਨਾਂ ਜੰਗ਼ੀ’ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਅਤਾਬਕ ਅਬੂਬਕ ਰਾਜਗੱਦੀ ਪਰ ਸੀ ।  ਇਹ ਨਿਆਂ  ਪ੍ਰੇਮੀ ,  ਰਾਜ - ਕਾਰਜ ਵਿੱਚ  ਕੁਸ਼ਲ ਰਾਜਾ ਸੀ ।  ਉਸਦੇ ਸੁਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵਿਗੜੀ ਹੋਈ ਦਸ਼ਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਸੁਧਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।  ਸਾਦੀ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਵੇਖ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ।  ਦਸ਼ਾ ਉਹ ਆ ਪਹੁੰਚੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਏਕਾਂਤਵਾਸ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੋਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ,  ਸੰਸਾਰਿਕ ਝਗੜਿਆਂ ਤੋਂ ਮਨ ਉਦਾਸੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।  ਇਸ ਲਈ ਅਨੁਮਾਨ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੈਂਹਠ ਜਾਂ ਸੱਤਰ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ  ਵਿੱਚ ਸਾਦੀ ਸ਼ੀਰਾਜ ਆਏ ।  ਇੱਥੇ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਦੋਨਾਂ ਨੇ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਚਿਤ ਸਨਮਾਨ  ਕੀਤਾ ।  ਲੇਕਿਨ ਸਾਦੀ ਜਿਆਦਾਤਰ ਏਕਾਂਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ।  ਰਾਜ - ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਆਉਂਦੇ - ਜਾਂਦੇ ।  ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਵੀ ਕਿਨਾਰੇ ਰਹਿੰਦੇ ।  ਇਸਦਾ ਕਦਾਚਿਤ‍ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਅਤਾਬਕ ਅਬੂਬਕ ਨੂੰ ਮੁੱਲਾਂ  ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਚਿੜ ਸੀ ।  ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਖੰਡੀ ਅਤੇ ਉਪਦਰਵੀ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ।  ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਸਰਵਮਾਨੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ  ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।  ਇਸਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਉਹ ਮੂਰਖ ਫਕੀਰਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਆਦਰ ਕਰਦਾ ;  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਅਨਪੜ੍ਹ  ਫਕੀਰ ਹੁੰਦਾ ਓਨਾ ਹੀ ਉਸਦਾ  ਜਿਆਦਾ ਮਾਣ ਕਰਦਾ ਸੀ ।  ਸਾਦੀ ਵਿਦਵਾਨ ਵੀ ਸਨ ,  ਮੁੱਲਾਂ ਵੀ ਸਨ ,  ਜੇਕਰ ਪ੍ਰਜਾ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ - ਜੁਲਦੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗੌਰਵ ਜ਼ਰੂਰ ਵਧਦਾ ਅਤੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ  ਖਟਕਾ  ਹੋ ਜਾਂਦਾ ।  ਇਸਦੇ ਸਿਵਾ ਜੇਕਰ ਉਹ ਰਾਜ - ਦਰਬਾਰ  ਦੇ ਸੇਵਕ ਬਣ  ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਵਿਦਵਾਨ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ  ਕਟਾਕਸ਼ ਕਰਦੇ ।  ਇਸਲਈ ਸਾਦੀ ਨੇ ਦੋਨਾਂ ਤੋਂ ਮੂੰਹ  ਮੋੜਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਪਣਾ ਕਲਿਆਣ ਸਮਝਿਆ ਅਤੇ ਤਟਸਥ ਰਹਿਕੇ ਦੋਨਾਂ  ਦੇ ਕ੍ਰਿਪਾਪਾਤਰ ਬਣੇ ਰਹੇ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਗ਼ ਅਤੇ ਬੋਸਤਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸ਼ੀਰਾਜ ਹੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ,  ਦੋਨਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਦੀ ਨੇ ਮੂਰਖ ਸਾਧੂ ,  ਫਕੀਰਾਂ ਦੀ ਖੂਬ ਖ਼ਬਰ ਲਈ ਹੈ ਅਤੇ  ਰਾਜਾ ,  ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਿਆਂ ,  ਧਰਮ ਅਤੇ ਤਰਸ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ।  ਅੰਧ - ਵਿਸ਼‍ਵਾਸ਼ ਤੇ  ਅਣਗਿਣਤ ਜਗ੍ਹਾ ਧਾਰਮਿਕ ਚੋਟਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ।  ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਤਵ ਇਹੀ ਸੀ ਕਿ ਅਤਾਬਕ ਅਬੂਬਕ ਸੁਚੇਤ ਹੋ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਤੰਗ ਕਰਨਾ ਛੱਡ  ਦੇਵੇ  ।  ਸਾਦੀ ਨੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨਾਲੋਂ  ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਨਾਲ  ਜਿਆਦਾ ਪਿਆਰ ਸੀ ।  ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਫਖਰੂਦਦੀਨ ਸੀ ।  ਉਹ ਬਗ਼ਦਾਦ  ਦੇ ਖ਼ਲੀਫੇ ਦੇ ਕੋਲ ਕੁੱਝ ਤੁਹਫੇ ਭੇਂਟ ਲੈ ਕੇ ਮਿਲਣ ਗਿਆ ਸੀ । ਪਰਤਦੇ ਹੋਏ  ਰਸਤੇ  ਵਿੱਚ ਹੀ  ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ  ਦੇ ਮਰਨ ਦਾ ਸਮਾਚਾਰ ਮਿਲਿਆ ।  ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਬਹੁਤ ਪਿਤਰਭਕਤ ਸੀ ।  ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਸੋਗ ਨਾਲ  ਬੀਮਾਰ ਪੈ ਗਿਆ ਅਤੇ ਰਸਤੇ ਹੀ ਵਿੱਚ ਪਰਲੋਕ ਸਿਧਾਰ ਗਿਆ ।  ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਮੌਤਾਂ ਤੋਂ ਸਾਦੀ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਸੋਗ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਹ ਸ਼ੀਰਾਜ ਤੋਂ ਫਿਰ ਨਿਕਲ ਖੜੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਦੇਸ਼ - ਭ੍ਰਮਣ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ।  ਪਤਾ ਲਗਦਾ  ਹੈ ਕਿ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ  ਉਪਰਾਂਤ ਉਹ ਫਿਰ ਸ਼ੀਰਾਜ ਆ ਗਏ ਸਨ ,  ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਇੱਥੇ ਹੋਇਆ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਬਰ ਅੱਜ  ਤੱਕ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ,  ਲੋਕ ਉਸਦੀ ਪੂਜਾ ,  ਦਰਸ਼ਨ  ( ਜਿਯਾਰਤ )  ਕਰਨ  ਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਹਨ ।  ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਤਾਨ ਦਾ ਕੁੱਝ ਹਾਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।  ਸੰਭਵ ਹੈ  ਸਾਦੀ ਦੀ ਮੌਤ 1288 ਈ . ਦੇ ਲੱਗਭੱਗ ਹੋਈ ।  ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮਰ  ਇੱਕ ਸੌ ਸੋਲਾਂਹ ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ ।  ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕਿਸੇ ਸਾਹਿਤ ਸੇਵੀ ਨੇ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਉਮਰ ਪਾਈ ਹੋਵੇ  ।



ਸਾਦੀ  ਦੇ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਲਾਉਦੀਨ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਸਾਊ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ ।  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਫਖਰੂੱਦੀਨ ਦੀ ਮੌਤ  ਦੇ ਬਾਅਦ  ਸਾਦੀ ਬਗਦਾਦ ਆਏ ਤਾਂ ਅਲਾਉਦੀਨ ਉੱਥੇ  ਦੇ ਸੁਲਤਾਨ ਅਬਾਕ ਖ਼ਾਂ ਦਾ  ਵਜੀਰ ਸੀ ।  ਇੱਕ ਦਿਨ ਰਸਤੇ  ਵਿੱਚ ਸਾਦੀ ਨਾਲ  ਉਸਦੀ ਭੇਂਟ ਹੋ ਗਈ ।  ਉਸਨੇ ਬਹੁਤ ਇੱਜ਼ਤ – ਮਾਣ  ਕੀਤਾ ।  ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਅਖੀਰ ਤੱਕ ਉਹ ਵੱਡੀ ਭਗਤੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ  ਸਾਦੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ।  ਉਸਦੇ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਧਨ ਨਾਲ  ਸਾਦੀ ਆਪਣੇ ਵਿਆਹ ਲਈ ਥੋੜ੍ਹਾ - ਜਿਹਾ ਲੈ ਕੇ ਬਾਕੀ ਦੀਨਾਂ ਨੂੰ ਦਾਨ ਕਰ ਦੇ ਦਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ।  ਇੱਕ ਵਾਰ ਅਜਿਹਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਅਲਾਉਦੀਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਗੁਲਾਮ  ਦੇ ਹੱਥ ਸਾਦੀ  ਦੇ ਕੋਲ ਪੰਜ ਸੌ ਦੀਨਾਰ ਭੇਜੇ ।  ਗੁਲਾਮ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ੇਖ਼ ਸਾਹਬ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਚੀਜ ਨੂੰ ਗਿਣਦੇ ਤਾਂ ਹੈ ਨਹੀਂ ,  ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਮਾੜੀ ਨੀਤ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸੌ ਪੰਜਾਹ ਦੀਨਾਰ ਕੱਢ ਲਏ ।  ਸਾਦੀ ਨੇ ਧੰਨਵਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਕੇ ਭੇਜੀ ,  ਉਸ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਸੌ ਪੰਜਾਹ ਦੀਨਾਰੋਂ ਦਾ ਹੀ ਜਿਕਰ ਸੀ ।  ਅਲਾਉਦੀਨ ਬਹੁਤ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ,  ਗੁਲਾਮ ਨੂੰ ਦੰਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਜੋ ਸ਼ੀਰਾਜ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਉੱਚ ਪਦ ਪਰ ਨਿਯੁਕਤ ਸੀ ਲਿਖ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਸਾਦੀ ਨੂੰ ਦਸ ਹਜਾਰ ਦੀਨਾਰ  ਦੇ ਦਿਓ ।  ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਪੱਤਰ  ਦੇ ਪੁੱਜਣ ਤੋਂ   ਦੋ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਇਹ ਮਿੱਤਰ ਪਰਲੋਕ ਸਿਧਾਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ,  ਰੁਪਏ ਕੌਣ ਦਿੰਦਾ ?  ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਅਲਾਉਦੀਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਪਰਮ ਵਿਸ਼‍ਵਸਤ ਮਨੁੱਖ  ਦੇ ਹੱਥ ਸਾਦੀ  ਦੇ ਕੋਲ ਪੰਜਾਹ ਹਜਾਰ ਦੀਨਾਰ ਭੇਜੇ ।  ਇਸ ਧਨ ਨਾਲ ਸਾਦੀ ਨੇ ਇੱਕ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਬਣਵਾ ਦਿੱਤੀ ।  ਮਰਦੇ ਸਮੇਂ  ਤੱਕ ਸ਼ੇਖ਼ ਸ਼ਾਦੀ ਇਸ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ।  ਉਸੇ  ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਹੈ ।



ਪੰਜਵਾਂ ਅਧਿਆਏ


ਚਰਿੱਤਰ



ਸਾਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਵੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਨ  .  .  .  ਜਿਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਕਾਵ‍ਯ ਰੂਪੀ ਦਰਪਣ ਵਿੱਚ ਸ‍ਪਸ਼‍ਟ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬੋਲ ਹਿਰਦੇ  ਵਿੱਚੋਂ   ਨਿਕਲਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੰਨੀ ਪ੍ਰਬਲ ਸ਼ਕਤੀ ਭਰੀ ਹੋਈ ਹੈ ।  ਅਣਗਿਣਤ ਹੋਰ ਉਪਦੇਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪਰਮਾਰਥ ਸਿਖਾਕੇ ਆਪ  ਸਵਾਰਥ ਲਈ ਜਾਨ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ।  ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਆਂ ,  ਧਰਮ ਅਤੇ ਕਰਤਵ‍ ਪਾਲਣ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਕੇ ਆਪ ਵਿਲਾਸ ਵਿੱਚ ਲਿਪਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵ੍ਰਿਤੀ ਸੁਭਾਵਕ ਤੌਰ ਤੇ   ਸਾਤਵਿਕ ਸੀ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨ ਕਦੇ ਵਾਸਨਾਵਾਂ ਨਾਲ  ਵਿਚਲਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ।  ਹੋਰ ਕਵੀਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਸੀ ਰਾਜ  - ਦਰਬਾਰ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ।  ਲੋਭ ਨੂੰ ਕਦੇ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਆਉਣ ਦਿੱਤਾ ।  ਜਸ ਅਤੇ ਐਸ਼‍  ਦੋਨੋਂ  ਹੀ ਚੰਗੇ  ਕਰਮ  ਦੇ ਫਲ ਹਨ ।  ਜਸ ਦੈਵੀ  ਹੈ ,  ਐਸ਼‍ ਮਨੁੱਖੀ ।  ਸਾਦੀ ਨੇ ਦੈਵੀ  ਫਲ ਤੇ ਸੰਤੋਸ਼ ਕੀਤਾ ,  ਮਨੁੱਖੀ ਲਈ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਫੈਲਾਇਆ ।  ਧਨ ਦੀ ਦੇਵੀ ਜੋ ਕੁਰਬਾਨੀ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਦੇਣ ਦੀ ਸਾਮਰਥਾ  ਸਾਦੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ।  ਉਹ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਦਾ ਅਲਪਾਂਸ਼ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਭੇਂਟ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ ।  ਇਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਰਭੀਕਤਾ ਦਾ ਅਵਲੰਬ ਹੈ ।  ਰਾਜਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇਣਾ ਸੱਪ  ਦੇ ਖੁੱਡ ਵਿੱਚ ਉਂਗਲ ਪਾਉਣ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ ।  ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਪੈਰ ਜੇਕਰ ਫੁੱਲਾਂ ਤੇ  ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਦੂਜਾ ਕੰਡਿਆਂ ਵਿੱਚ ।  ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਾਦੀ  ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਹੋਰ ਵੀ ਜੋਖਮ ਦਾ ਕੰਮ ਸੀ ।  ਈਰਾਨ ਅਤੇ ਬਗ਼ਦਾਦ ਦੋਨਾਂ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਰਬਾਂ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ,  ਤਾਤਾਰੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਪ੍ਰਜਾ ਨੂੰ ਪੈਰਾਂ ਤਲੇ ਕੁਚਲ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ।  ਲੇਕਿਨ ਸਾਦੀ ਨੇ ਉਸ ਔਖੇ  ਸਮੇਂ  ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਪਣੀ ਟੇਕ ਨਹੀਂ ਛੱਡੀ ।  ਜਦੋਂ ਉਹ ਸ਼ੀਰਾਜ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਬਗ਼ਦਾਦ ਗਏ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਖੂਨੀ ਖ਼ਾਂ ਮੁਗ਼ਲ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਅਬਾਕ ਖਾਂ  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸੀ ।  ਖੂਨੀ ਖ਼ਾਂ  ਦੇ ਘੋਰ ਜ਼ੁਲਮ ਚੰਗੇਜ ਅਤੇ ਤੈਮੂਰ ਦੀਆਂ  ਪੈਸ਼ਾਚੀ ਕਰੂਰਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ।  ਅਬਾਕ ਖਾਂ  ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਜਿਹਾ ਅਤਿਆਚਾਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤਦ ਵੀ ਉਸਦੇ ਡਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਜਾ ਥਰ - ਥਰ ਕੰਬਦੀ ਸੀ ।  ਉਸਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕਰਮਚਾਰੀ ਸਾਦੀ  ਦੇ ਭਗਤ ਸਨ ।  ਇੱਕ ਦਿਨ ਸਾਦੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਧੂਮਧਾਮ ਨਾਲ  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਸਾਹਮਣੇ ਤੋਂ ਨਿਕਲੀ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਦੋਨਾਂ ਕਰਮਚਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਨਾਲ ਸਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਦੀ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਘੋੜੀਆਂ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਪਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਆਦਰ ਕੀਤਾ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਜੀਰਾਂ ਦੀ ਇਹ ਸ਼ਰਧਾ  ਵੇਖਕੇ ਬਹੁਤ ਕੌਤੂਹਲ ਹੋਇਆ ।  ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਇਹ ਕੌਣ ਆਦਮੀ ਹੈ ।  ਵਜੀਰਾਂ ਨੇ ਸਾਦੀ ਦਾ ਨਾਮ ਅਤੇ ਗੁਣ ਦੱਸਿਆ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ  ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਾਦੀ ਦੀ ਪਰੀਖਿਆ ਕਰਨ  ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ।  ਬੋਲਿਆ ,  ਕੁੱਝ ਉਪਦੇਸ਼ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਕਰੋ ।  ਸੰਭਵ ਤੌਰ   ਉਸਨੇ ਸਾਦੀ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਵਾਣੀ ਚਾਹੀ ਹੋਵੇਗੀ ।  ਲੇਕਿਨ ਸਾਦੀ ਨੇ ਨਿਰਭੈਤਾ ਨਾਲ  ਇਹ ਉਦੇਸ਼ਪੂਰਣ ਸ਼ੇਅਰ ਪੜੇ



ਸ਼ਹੇ   ਕਿ   ਪਾਸੇ   ਰਐਇਤ   ਨਜ਼ਰ   ਮੀਦਾਰਦ ,



ਹਲਾਲ  ਬਾਅਦ  ਖ਼ਿਰਾਜ  ਕਿ ਮੁਜ‍ਦੇ  ਚੌਪਾਨੀਸਤ ।



ਬਗਰ  ਨਾ    ਰਾਈਏ   ਖ਼ਲਕਸ‍ਤ   ਜਹਰਮਾਰਸ਼  ਬਾਦ ;



ਕਿ ਹਰਚੇ ਮੀ ਖ਼ੁਰਦ ਅਜ ਜਜਿਅਏ ਮੁਸਲਮਾਨੀਸਤ ।



ਭਾਵਅਰਥ  -  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜੋ ਪ੍ਰਜਾ - ਪਾਲਣ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਇੱਕ ਚਰਵਾਹੇ  ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ । ਉਹ ਪ੍ਰਜਾ ਤੋਂ ਜੋ ਟੈਕਸ  ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਉਸਦੀ ਮਜਦੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।  ਜੇਕਰ ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਹਰਾਮ ਦਾ ਧਨ ਖਾਂਦਾ ਹੈ !





ਅਬਾਕ ਖਾਂ  ਇਹ ਉਪਦੇਸ਼ ਸੁਣਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਿਆ । ਸਾਦੀ ਦੀ ਨਿਰਭੈਤਾ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਸਾਦੀ ਦਾ ਭਗਤ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ।  ਉਸਨੇ ਸਾਦੀ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਸਨਮਾਨ  ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਦਾ ਕੀਤਾ ।



ਸਾਦੀ ਵਿੱਚ ਆਤਮਗੌਰਵ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵੀ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ।  ਉਹ ਆਨ ਲਈ  ਜਾਨ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸਨ ।  ਨੀਚਤਾ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਸੀ ।  ਇੱਕ ਵਾਰ ਇਸਕਨ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਅਕਾਲ ਪਿਆ ।  ਲੋਕ ਏਧਰ -  ਉੱਧਰ ਭੱਜਣ ਲੱਗੇ ।  ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਵੱਡਾ  ਧਨੀ  ਖ਼ੋਜਾ ਸੀ ।  ਉਹ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਖਾਣਾ ਖਿਲਾਉਂਦਾ ਅਤੇ ਅਭਿਆਗਤਾਂ ਦੀ ਚੰਗੀ ਸੇਵਾ - ਸਨਮਾਨ ਕਰਦਾ ।  ਸਾਦੀ ਵੀ ਉਥੇ ਹੀ ਸਨ ।  ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਤੁਸੀ ਵੀ ਉਸੀ ਖ਼ੋਜੇ  ਦੇ ਮਹਿਮਾਨ ਬਣ ਜਾਓ ।  ਇਸ ਪਰ ਸਾਦੀ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਸ਼ੇਰ ਕਦੇ ਕੁੱਤਿਆਂ ਦਾ ਜੂਠਾ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦਾ ਚਾਹੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂਦ ਵਿੱਚ ਭੁੱਖਿਆਂ  ਮਰ ਭਲੇ ਹੀ ਜਾਵੇ ।



ਸਾਦੀ ਨੂੰ ਧਰਮ ਅਡੰਬਰਾਂ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਚਿੜ ਸੀ ।  ਉਹ ਪ੍ਰਜਾ ਨੂੰ ਮੂਰਖ ਅਤੇ ਸਵਾਰਥੀ ਮੁੱਲਾਵਾਂ  ਦੇ ਫੰਦੇ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦੇ ਵੇਖਕੇ ਜਲ  ਜਾਂਦੇ ਸਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਕਾਸ਼ੀ ,  ਮਥੁਰਾ ,  ਵ੍ਰੰਦਾਵਨ ਜਾਂ ਪ੍ਰਯਾਗ  ਦੇ ਪਖੰਡੀ ਪਾਂਡਿਆਂ ਦੀਆਂ ਪੋਪ ਲੀਲਾਵਾਂ ਵੇਖੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ  ਤਾਂ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੇਖਣੀ ਹੋਰ ਵੀ ਤੀਬਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ।  ਛਤਰਧਾਰੀ ਹਾਥੀ ਪਰ ਬੈਠਣ ਵਾਲੇ ਮਹੰਤ ,  ਪਾਲਕੀਆਂ ਵਿੱਚ ਚਵਰ ਝੁਲਾਉਣ  ਵਾਲੇ ਪੁਜਾਰੀ ,  ਘੰਟਿਆਂ ਤੀਕ ਮੁਦਰਾ ਵਿੱਚ ਸਮਾਂ ਖ਼ਰਚ ਕਰਨ  ਵਾਲੇ ਪੰਡਤ ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਰਈਸੋਂ  ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਖਿਡੌਣਾ ਬਨਣ ਵਾਲੇ ਮਹਾਤਮਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਾਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਰੋਚਕ ਅਤੇ ਹਿਰਦੇ ਗਰਾਹੀ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ?  ਇੱਕ ਵਾਰ ਲੇਖਕ ਨੇ ਦੋ ਜਟਾਧਾਰੀ ਸਾਧੂਆਂ ਨੂੰ ਰੇਲਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਵੇਖਿਆ ।  ਦੋਨੋਂ  ਮਹਾਤਮਾ ਇੱਕ ਪੂਰੇ ਕੰਪਾਰਟਮੇਂਟ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਸਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਨਹੀਂ ਵੜਣ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ।  ਨਾਲ ਦੇ  ਕੰਪਾਰਟਮੇਂਟਾਂ ਵਿੱਚ ਇੰਨੀ ਭੀੜ ਸੀ ਕਿ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਖੜੇ ਹੋਣ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ ਸੀ ।  ਇੱਕ ਬਿਰਧ ਪਾਂਧੀ ਖੜੇ - ਖੜੇ ਥੱਕ ਕੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸਾਧੂਆਂ ਦੇ ਡੱਬੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਬੈਠਾ ।  ਫਿਰ ਕੀ ਸੀ । ਸਾਧੂਆਂ ਦੀ ਯੋਗ ਸ਼ਕਤੀ ਨੇ ਪ੍ਰਚੰਡ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ ,  ਬੁਢੇ ਨੂੰ ਡਾਂਟ ਪਈ  ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਆਇਆ ,  ਸਟੇਸ਼ਨ - ਮਾਸਟਰ  ਦੇ ਕੋਲ ਜਾਕੇ ਦੁਹਾਈ ਦਿੱਤੀ  ਕਿ ਬਾਬਾ ,  ਇਹ ਬੁੱਢਾ ਪਾਂਧੀ ਸਾਧੂਆਂ ਨੂੰ ਬੈਠਣ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ । ਮਾਸਟਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਾਧੂਆਂ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਭਸਮ ਅਤੇ ਜਟਾ ਦੀ ਇਹ ਚਮਤਕਾਰੀ  ਸ਼ਕਤੀ ਵੇਖਕੇ ਸਾਰੇ ਪਾਂਧੀ ਰੋਹਬ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਸ ਗੱਡੀ ਨੂੰ ਅਪਵਿਤ੍ਰ ਕਰਨ  ਦਾ ਸਾਹਸ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ।  ਇਸ


ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲੇਖਕ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਇੱਕ ਸੰਨਿਆਸੀ ਨਾਲ  ਹੋਈ ।  ਉਹ ਆਪ ਆਪਣੇ ਗੇਰੂਏ  ਬਾਣੇ ਤੇ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਸਨ ।  ਲੇਖਕ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਤੁਸੀਂ  ਕੋਈ ਹੋਰ ਹਿੰਮਤ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ?  ਬੋਲੇ ,  ਹੁਣ ਹਿੰਮਤ ਕਰਨ  ਦੀ ਸਾਮਰਥਾ  ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਕਰੂ ਵੀ ਤਾਂ ਕੀ ।  ਮਿਹਨਤ - ਮਜੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਨਹੀਂ ,  ਵਿਦਿਆ ਕੁੱਝ ਪੜ੍ਹੀ ਨਹੀਂ ,  ਇਹ ਜੀਵਨ ਤਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਟੇਗਾ ।  ਹਾਂ ,  ਈਸ਼‍ਵਰ  ਤੋਂ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਦੂਜੇ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਸਦਬੁਧੀ   ਦੇਵੇ  ਅਤੇ ਇਸ ਪਖੰਡ ਵਿੱਚ ਨਾ  ਫਸਾਵੇ ।  ਸਾਦੀ ਨੇ ਅਜਿਹੀ ਹਜਾਰਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵੇਖੀਆਂ  ਹੋਣਗੀਆਂ ,  ਅਤੇ  ਕੋਈ ਆਸ਼‍ਚਰਜ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਿਆਲੂ  ਹਿਰਦਾ ਵੀ ਪਾਖੰਡੀਆਂ  ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਅਜਿਹਾ ਕਠੋਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ  ।



ਸਾਦੀ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਧਰਮਸ਼ਾਸਤਰ  ਦੇ ਪੂਰਨ  ਪੰਡਤ ਸਨ ।  ਲੇਕਿਨ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਤੀ  ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸੀ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨੀਤੀ ਸਿੱਖਿਆ ਸਵਰਗ ਅਤੇ ਨਰਕ ,  ਅਤੇ ਡਰ ਪਰ ਹੀ ਅਵਲੰਬਿਤ ਹੈ ।  ਉਪਯੋਗਵਾਦ ਅਤੇ ਪਰਮਾਰਥਵਾਦ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਇੱਥੇ ਕੋਈ ਚਰਚਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ।  ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਰਵਸਾਧਾਰਣ ਵਿੱਚ ਨੀਤੀ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਨ  ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੀ ਕੀ ਸੀ ।  ਉਹ ਸਦਾਚਾਰ ਜਿਸਦੀ ਨੀਂਹ ਦਰਸ਼ਨ  ਦੇ ਸਿਧਾਤਾਂ  ਪਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਧਾਰਮਿਕ ਸਦਾਚਾਰ ਤੋਂ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਮਜ਼ਮੂਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਉਸਦਾ ਪੂਰਾ - ਪੂਰਾ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸੰਭਵ ਹੈ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਘੋਰ ਬਗ਼ਾਵਤ ਮੱਚ ਜਾਵੇ ।


ਸਾਦੀ ਨੇ ਸੰਤੋਸ਼ ਪਰ ਬਹੁਤ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।  ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਦਾਚਾਰ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਇੱਕਮਾਤਰ ਮੂਲਾਧਾਰ ਹੈ ।  ਉਹ ਆਪ ਵੱਡੇ ਸੰਤੋਖੀ ਮਨੁੱਖ ਸਨ ।  ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜੁੱਤੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ,   ਚਲਣ ਵਿੱਚ ਕਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।  ਆਰਥਕ ਹਾਲਤ ਵੀ ਅਜਿਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਜੁੱਤਾ ਖਰੀਦ  ਲੈਂਦੇ ।  ਚਿੱਤ ਬਹੁਤ ਉਦਾਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ।  ਇਸ ਬੇਚੈਨੀ ਵਿੱਚ ਕੂਫਾ ਦੀ ਮਸਜਦ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜੇ ਤਾਂ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਮਸਜਦ  ਦੇ ਦਵਾਰ ਪਰ ਬੈਠੇ ਵੇਖਿਆ ਜਿਸਦੇ ਪੈਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ।  ਉਸਦੀ ਹਾਲਤ ਵੇਖਕੇ ਸਾਦੀ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖੁੱਲ ਗਈਆਂ ।  ਮਸਜਦ ਤੋਂ ਚਲੇ ਆਏ ਅਤੇ ਈਸ਼‍ਵਰ ਨੂੰ ਧੰਨਵਾਦ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੈਰਾਂ  ਤੋਂ ਤਾਂ ਵੰਚਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ।  ਅਜਿਹੀ ਸਿੱਖਿਆ ਇਸ ਵੀਹਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਅਢੁਕਵੀਂ ਜਿਹੀ  ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।  ਇਹ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ ।  ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਸੰਤੋਸ਼ ਅਤੇ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਸੱਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ।  ਸਮਾਜ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਦੀ ਰਿਣੀ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।  ਲੇਕਿਨ ਸਾਦੀ ਦੀ ਸੰਤੋਸ਼ ਸਿੱਖਿਆ ਸਦੁਦਯੋਗ ਦੀ ਉਪੇਕਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ਕਿ ਹਾਲਾਂਕਿ ਈਸ਼‍ਵਰ ਕੁਲ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟਿ ਦੀ ਸੁਧੀ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਲੇਕਿਨ ਆਪਣੀ ਜੀਵਿਕਾ ਲਈ ਜਤਨ ਕਰਨਾ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਪਰਮ  ਕਰਤਵ  ਹੈ ।



ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਾਦੀ  ਦੇ ਭਾਸ਼ਾ ਜਾਦੂ  ਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਅਨੁਵਾਦ ਵਿੱਚ ਦਰਸ਼ਾਉਣਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਔਖਾ ਹੈ ਤਦ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਾਕਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਭਲੀ ਭਾਂਤ ਪਤਾ  ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।  ਬਿਨਾ ਸ਼ੱਕ ਉਹ ਕੁਲ ਸਾਹਿਤ ਸੰਸਾਰ  ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੁੱਜਵਲ ਰਤ‍ਨ ਹਨ  ,  ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਸਮਾਜ  ਦੇ ਇੱਕ ਸੱਚੇ ਪਥ  ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਕ ।  ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਸਰਲ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਾਲੇ ,  ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਲਾਲਿਤਿਅ ਦਾ ਰਸ ਮਾਨਣ  ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਗੇ ਤੱਦ ਤੱਕ ਸਾਦੀ ਦਾ ਜੱਸ ਜਿੰਦਾ ਰਹੇਗਾ ,  ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੀ ਲੋਕ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਨਗੇ ।



ਛਠਵਾਂ ਅਧਿਆਏ   -  ਰਚਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ



ਸਾਦੀ  ਦੇ ਰਚਿਤ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਪੰਦਰਾਂ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਹੈ ।  ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਗਰੰਥ ਕੇਵਲ ਗਜਲਾਂ  ਦੇ ਹਨ  । ਇੱਕ ਦੋ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਕਸੀਦੇ ਦਰਜ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮੇਂ  - ਸਮੇਂ  ਪਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਜਾਂ ਵਜੀਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਸਨ ।  ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੈ ।  ਦੋ ਗਰੰਥ ਭਗਤੀ ਮਾਰਗ ਤੇ  ਹਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁਲ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਮੌਲਿਕਤਾ ਅਤੇ ਓਜ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ,  ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਵੱਡੇ - ਵੱਡੇ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਜਲਾਂ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਮੰਨਿਆ ਹੈ ।  ਲੇਕਿਨ ਸਾਦੀ ਦੀ ਖਿਯਾਤੀ ਅਤੇ ਕੀਰਤੀ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਗ਼ ਅਤੇ ਬੋਸਤਾਂ ਪਰ ਨਿਰਭਰ ਹੈ ।  ਸਾਦੀ ਨੇ ਸਦਾਚਾਰ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇਣ  ਲਈ ਜਨਮ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਕਸੀਦਿਆਂ ਅਤੇ ਗਜਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹੀ ਗੁਣ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਸੀਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਰਾਸੀਪੁਣਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ ,  ਝੂਠੀਆਂ  ਤਾਰੀਫਾਂ  ਦੇ ਪੁੱਲ ਨਹੀਂ ਬੰਨ੍ਹੇ ਹਨ ।  ਗਜਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਿਜਰ ਅਤੇ ਵਸ਼ਾਲ ,  ਜੁਲ‍ਫ ਅਤੇ ਕਮਰ  ਦੇ ਦੁਖੜੇ ਨਹੀਂ ਰੋਏ ਹਨ ।  ਕਿਤੇ ਵੀ ਸਦਾਚਾਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ ।  ਬਾਗ਼ ਅਤੇ ਬੋਸਤਾਂ ਦਾ ਤਾਂ ਕਹਿਣਾ ਹੀ ਕੀ ਹੈ ?  ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਤਾਂ ਰਚਨਾ ਹੀ ਉਪਦੇਸ਼  ਦੇ ਨਮਿਤ ਹੋਈ ਸੀ ।  ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨੂੰ ਫਾਰਸੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਚੰਦਰ ਕਹੋ ਤਾਂ ਅਤਿਕਥਨੀ  ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ।  ਉਪਦੇਸ਼ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ਕ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ,  ਅਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ਕ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੋਂ ਆਪਣੀਆਂ ਕੌੜੀਆਂ  ,  ਅਤੇ ਨੀਰਸ ਗੱਲਾਂ ਲਈ ਬਦਨਾਮ ਰਹਿੰਦੇ ਆਏ ਹਨ ।  ਨਸੀਹਤ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੀ । ਇਸਲਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਕੌੜੀ ਔਸ਼ਧੀ  ਨੂੰ ਤਰ੍ਹਾਂ - ਤਰ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਮਿੱਠੇ ਸ਼ਰਬਤਾਂ  ਦੇ ਨਾਲ ਪਿਲਾਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ।  ਕੋਈ ਚੀਲ – ਕਾਂ  ਦੀਆਂ  ਕਹਾਣੀਆਂ ਘੜਦਾ  ਹੈ ,  ਕੋਈ ਕਲਪਿਤ ਕਥਾਵਾਂ ਲੂਣ - ਮਿਰਚ ਲਗਾਕੇ ਬਖਾਨਦਾ  ਹੈ ।  ਲੇਕਿਨ ਸਾਦੀ ਨੇ ਇਸ ਔਖਾ ਕਾਰਜ ਅਜਿਹੀ ਵਿਲੱਖਣ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਅਤੇ ਬੁਧੀ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਵਿਤਾ ਤੋਂ ਵੀ ਜਿਆਦਾ ਸਰਸ ਅਤੇ ਸੁਬੋਧ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਚਤੁਰ ਉਪਦੇਸ਼ਕ ਸ਼ਾਇਦ  ਹੀ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ  ।



ਸਾਦੀ ਦਾ ਸਰਵੋੱਤਮ ਗੁਣ ਉਹ ਵਾਕ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਹੈ ,  ਜੋ ਸੁਭਾਵਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ  ਮਿਹਨਤ  ਨਾਲ  ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ।  ਉਹ ਜਿਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਉਸਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਉੱਤਮ ਅਤੇ ਭਾਵਪੂਰਣ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ,  ਜੋ ਹੋਰ ਕਿਸੇ  ਦੇ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦੀ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਅੰਗ  ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ  ਦੇ ਨਾਲ - ਨਾਲ ਅਜਿਹੀ ਮਾਰਮਿਕਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਲੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।  ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ  ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਕਿ ਢਿੱਡ ਪਾਪੀ  ਹੈ ,  ਇਸਦੇ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਕਠਿਨਾਇਆਂ ਝਲਣੀਆਂ  ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ  ,  ਉਹ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ



ਅਗਰ  ਜੌਰੇ ਸ਼ਿਕਮ ਨ ਬੂਦੇ, ਹੇਚ ਮੁਰਗ  ਦਰ

ਦਾਮ  ਨ  ਉਫਤਾਦੇ,  ਬਲਕਿ   ਸੈਯਾਦ ਖੁਦ




ਦਾਮ ਨ ਨਿਹਾਰੇ।


ਭਾਵ  -  ਜੇਕਰ ਢਿੱਡ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਨਾ  ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਕੋਈ ਚਿੜੀ ਜਾਲ ਵਿੱਚ ਨਾ ਫਸਦੀ  ,  ਸਗੋਂ ਕੋਈ ਚਿੜੀ ਮਾਰ ਜਾਲ ਹੀ ਨਾ  ਵਿਛਾਉਂਦਾ ।



ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਕਿ ਜੱਜ ਵੀ ਰਿਸ਼‍ਵਤ ਨਾਲ  ਵਸ ਵਿੱਚ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ,  ਉਹ ਇੰਜ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹਨ



ਹਮਾ ਕਸਰਾ ਦੰਦਾਂ ਬਤੁਰ੍ਸ਼ੀ ਕੁਨੰਦ  ਗਰਦਦ,

ਮਗਰ   ਕਾਜਿਆਂ    ਰਾ    ਬਸ਼ੀਰੀਨੀ।



ਭਾਵ  -  ਹੋਰ ਮਨੁੱਖਾਂ  ਦੇ ਦੰਦ ਖਟਾਈ ਨਾਲ  ਗੱਠਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਲੇਕਿਨ ਨਿਆਇਕਾਰੀਆਂ  ਦੇ ਮਠਿਆਈ ਨਾਲ  ।



ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ  ਇਹ ਲਿਖਣਾ ਸੀ ਕਿ ਭਿੱਛਿਆ ਮੰਗਣਾ ਜੋ ਇੱਕ ਨਿੰਦਿਅ ਕਰਮ ਹੈ ਉਸਦਾ ਦੋਸ਼ ਕੇਵਲ ਫਕੀਰਾਂ ਪਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਅਮੀਰਾਂ ਪਰ ਵੀ ਹੈ ,  ਇਸਨੂੰ  ਉਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿਖਦੇ ਹਨ



ਅਗਰ  ਸ਼ੁਮਾ ਰਾ ਇੰਸਾਫ ਬੂਦੇ ਓ  ਮਾਰਾ  ਕਨਾਵਤ ,



ਰਸਮੇ   ਸਵਾਲ  ਅਜ   ਜਹਾਨ   ਬਰਖ਼ਾਸਤੇ ।


ਭਾਵ  -  ਜੇਕਰ ਤੇਰੇ ਵਿੱਚ ਨਿਆਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਵਿੱਚ ਸੰਤੋਸ਼ ,  ਤਾਂ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਮੰਗਣ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਹੀ ਉਠ ਜਾਂਦੀ ।




ਇਨ੍ਹਾਂ   ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਗਰੰਥ ਬਾਗ਼ ਅਤੇ ਬੋਸਤਾਂ ਦਾ ਦੂਜਾ ਗੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਰਲਤਾ ਹੈ ।  ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਕ ਵੀ ਨੀਰਸ ਨਹੀਂ ਹੈ ,  ਪਰ ਭਾਸ਼ਾ ਅਜਿਹੀ ਮਧੁਰ ਅਤੇ ਸਰਲ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਪਰ ਆਸ਼‍ਚਰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਧਾਰਣ ਲੇਖਕ ਜਦੋਂ ਸਜੀਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਬਨੌਟੀਪਣ ਆ ਜਾਂਦਾ  ਹੈ ਲੇਕਿਨ ਸਾਦੀ ਨੇ ਸਾਦਗੀ ਅਤੇ ਸਜਾਵਟ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਉਸ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਨ  ਦਾ ਸਾਹਸ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ,  ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਹਸ ਕੀਤਾ ,  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁੰਹ ਦੀ ਖਾਣੀ  ਪਈ ।  ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਬਾਗ਼ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੋਈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਫਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਆਪਣੀ ਬਾਲ-ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਸੀ ।  ਪਦ ਦਾ ਤਾਂ ਪ੍ਚਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਲੇਕਿਨ ਗਦ ਦਾ ਪ੍ਚਾਰ ਕੇਵਲ ਗੱਲਬਾਤ ,  ਹੱਟ - ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਸੀ ।  ਇਸ ਲਈ ਸਾਦੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਰਸਤਾ ਆਪ  ਬਣਾਉਣਾ ਸੀ ।  ਉਹ ਫਾਰਸੀ ਗਦ  ਦੇ ਜਨਮਦਾਤਾ ਸਨ ।  ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਨੌਖਾ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਛੇ  ਸੌ ਸਾਲ  ਦੇ ਉਪਰਾਂਤ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਰਵੋਤ‍ਤਮ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਪਿੱਛੋਂ  ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਗਦ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਗਈਆਂ ,  ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਪੁਰਾਣੀ ਹੋਣ ਦਾ ਕਲੰਕ ਲੱਗ ਗਿਆ ।  ਬਾਗ਼ ਜਿਸਦੀ ਰਚਨਾ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ ਅੱਜ ਵੀ ਫਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।  ਉਸਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਸਮੇਂ  ਦਾ ਕੁੱਝ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਪਿਆ ।



ਸਾਹਿਤ ਸੰਸਾਰ ਅਤੇ ਕਵੀ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਹੀ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ  ਗਦ ਅਤੇ ਪਦ  ਦੇ ਦੋ ਗ੍ਰੰਥਾਂ  ਵਿੱਚ ਗਦ ਰਚਨਾ ਜਿਆਦਾ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਹੋਵੇ  ।  ਪਰ ਸਾਦੀ ਨੇ ਇਹੀ ਕਰ ਵਖਾਇਆ ਹੈ ।  ਬਾਗ਼ ਅਤੇ ਬੋਸਤਾਂ ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨੀਤੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।  ਲੇਕਿਨ ਜੋ ਇੱਜ਼ਤ ਅਤੇ ਪ੍ਚਾਰ ਬਾਗ਼ ਦਾ ਹੈ ਉਹ ਬੋਸਤਾਂ ਦਾ ਨਹੀਂ ।  ਬੋਸਤਾਂ  ਦੇ ਜੋੜ ਦੀਆਂ  ਕਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਫਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ।  ਮਸਨਵੀ  ( ਭਗਤੀ  ਦੇ ਵਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਮੌਲਾਨਾ ਜਲਾਲੁੱਦੀਨ ਦਾ ਮਹਾਂਕਾਵਿ )  ,  ਸਿਕੰਦਰਨਾਮਾ  ( ਸਿਕੰਦਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ  ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਤੇ  ਨਿਜਾਮੀ ਦਾ ਕਵਿਤਾ )  ਅਤੇ ਸ਼ਾਹਨਾਮਾ  ( ਫਿਰਦੋਸੀ ਦੀ ਅਨੋਖਾ ਕਵਿਤਾ ,  ਈਰਾਨ ਦੇਸ਼  ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ  ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ  ਵਿੱਚ ,  ਫਾਰਸੀ ਦਾ ਮਹਾਂਭਾਰਤ )  ਇਹ ਤਿੰਨੋਂ  ਗਰੰਥ ਉੱਚਕੋਟੀ  ਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਲਾਂਕਿ ਸ਼ਬਦ ਯੋਜਨਾ ,  ਕਾਵ ਸੌਂਦਰਿਆ ,  ਅਲੰਕਾਰ ਅਤੇ ਵਰਣਨ ਸ਼ਕਤੀ ਬੋਸਤਾਂ ਤੋਂ  ਜਿਆਦਾ ਹੈ ਤਦ ਵੀ ਉਸਦੀ ਸਰਲਤਾ ,  ਅਤੇ ਉਸਦੀਆਂ  ਗੁਪਤ ਚੁਟਕੀਆਂ ਅਤੇ ਯੁਕਤੀਆਂ ਉਸ  ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹਨ ।  ਲੇਕਿਨ ਬਾਗ਼  ਦੇ ਜੋੜ ਦਾ ਕੋਈ ਗਰੰਥ ਫਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ । ਉਸਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਨਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ ।  ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਨੀਤੀ ਪਰ ਫਾਰਸੀ ਵਿੱਚ ਅਣਗਿਣਤ ਹੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ  ਜਾ ਚੁੱਕੀਆਂ  ਹਨ । ਉਸ ਵਿੱਚ ਜੋ ਕੁੱਝ ਚਮਤਕਾਰ ਹੈ ਉਹ ਸਾਦੀ  ਦੇ ਭਾਸ਼ਾ ਜਾਦੂ  ਅਤੇ ਵਾਕ ਚਤੁਰਾਈ ਦਾ ਹੈ ।  ਉਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ –ਸਾਰੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਆਪ ਲੇਖਕ ਨੇ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤੀਆਂ  ਹਨ ,  ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀ ਸਜੀਵਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵੋਤਪਾਦਕਤਾ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਕੇਵਲ ਅਨੁਭਵ ਨਾਲ  ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।  ਸਾਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਸਧਾਰਣ ਕਥਾ ਛੇੜਦੇ  ਹਨ ਲੇਕਿਨ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਚੁਟੀਲੀ ਅਤੇ ਮਰਮਭੇਦੀ ਗੱਲ ਕਹਿ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਸਾਰੀ ਕਥਾ ਅਲੰਕ੍ਰਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਯੂਰੋਪ  ਦੇ ਸਮਾਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਸਾਦੀ ਦੀ ਤੁਲਣਾ ਹੋਰੇਸ  ( ਯੂਨਾਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਕਵੀ )  ਨਾਲ  ਕੀਤੀ ਹੈ ।  ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵਿਦਵਾਨ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਏਸ਼ੀਆ  ਦੇ ਸ਼ੇਕਸਪੀਅਰ ਦੀ ਪਦਵੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਇਸ ਤੋਂ ਗਿਆਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਯੂਰੋਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਾਦੀ ਦੀ  ਕਿੰਨੀ ਇੱਜ਼ਤ ਹੈ ।  ਬਾਗ਼  ਦੇ ਲੈਟਿਨ ,  ਫਰੇਂਚ ,  ਜਰਮਨ ,  ਡਚ ,  ਅੰਗ੍ਰੇਜੀ ,  ਤੁਰਕੀ ਆਦਿ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਹੀਂ ਕਈ ਅਨੁਵਾਦ ਹਨ ।  ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਉਰਦੂ ,  ਗੁਜਰਾਤੀ ,  ਬੰਗਲਾ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋ ਚੁਕਾ ਹੈ ।  ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਹਾਸ਼ਏ ਮੇਹਰਚੰਦ ਦਾਸ   ਦਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਬਾਗ਼ ਦਾ ਗਦ - ਛੰਦੋਬੱਧ ਅਨੁਵਾਦ 1888 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋ ਚੁਕਾ ਹੈ ।  ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਹੀ ਗਰੰਥ ਹਨ  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੰਨਾ ਮਾਣ  ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ  ।



ਸੱਤਵਾਂ ਅਧਿਆਏ  ਬਾਗ਼



ਅਸੀਂ  ਗੁਲਿਸ‍ਤਾਂ ਦੀਆਂ  ਕੁੱਝ ਕਥਾਵਾਂ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਦੀ  ਦੇ ਲੇਖਨ ਕੌਸ਼ਲ  ਦੀ ਜਾਣ ਪਹਿਚਾਣ  ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕੇ  । ਬਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਅੱਠ ਪ੍ਰਕਰਣ ਹਨ  ।  ਹਰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਰਣ ਵਿੱਚ ਨੀਤੀ ਅਤੇ ਸਦਾਚਾਰ  ਦੇ ਭਿੰਨ - ਭਿੰਨ ਸਿਧਾਂਤਾਂ  ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।


ਪਹਿਲੇ  ਪ੍ਰਕਰਣ ਵਿੱਚ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦਾ ਅਚਾਰ ,  ਸੁਭਾਅ ,  ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ  ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ ।



ਸਾਦੀ ਨੇ ਰਾਜਿਆਂ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ  ਗੱਲਾਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਲਾਇਕ ਦੱਸੀਆਂ ਹਨ



ਪ੍ਰਜਾ ਪਰ ਕਦੇ ਆਪ ਜ਼ੁਲਮ ਨਾ  ਕਰੇ ਨਾ ਹੀ  ਆਪਣੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕਰਨ  ਦੇਵੇ ।



ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਨਾ  ਕਰੇ ਅਤੇ  ਸੰਸਾਰ  ਦੀ  ਦੌਲਤ ਨੂੰ ਨਸ਼‍ਵਰ ਸਮਝਦਾ ਰਹੇ ।



ਪ੍ਰਜਾ  ਦੇ ਧਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਭੋਗ - ਵਿਲਾਸ ਵਿੱਚ ਨਾ  ਉੜਾ ਕੇ  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਆਰਾਮ ਵਿੱਚ ਖਰਚ ਕਰੇ ।



ਬਾਗ਼ ਦੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ



ਮੈਂ ਦਮਿਸ਼ਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਔਲੀਆ ਦੀ ਕਬਰ ਤੇ  ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਅਰਬ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਅਤਿਆਚਾਰੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਉੱਥੇ ਪੂਜਾ ਕਰਨ  ਆਇਆ ।  ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹਾਉਣ  ਦੇ ਪਸ਼‍ਚਾਤ ਉਹ ਬੋਲਿਆ , “ ਮੈਂ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਇੱਕ ਬਲਵਾਨ ਵੈਰੀ  ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਤੰਗ ਆ ਗਿਆ ਹਾਂ ।  ਤੁਸੀ ਮੇਰੇ ਲਈ ਦੁਆ ਕਰੋ ।”  ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਵੈਰੀ  ਦੇ ਪੰਜੇ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਛਾ ਉਪਾਅ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੀ ਦੀਨ ਪ੍ਰਜਾ ਤੇ  ਤਰਸ ਕਰੋ ।



ਇੱਕ ਅਤਿਆਚਾਰੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਕਿਸੇ ਸਾਧੂ ਨੂੰ  ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਮੇਰੇ ਲਈ ਕਿਹੜੀ ਉਪਾਸਨਾ ਉੱਤਮ ਹੈ ।  ਉੱਤਰ ਮਿਲਿਆ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਦੁਪਹਿਰ ਤੱਕ ਸੌਣਾ ਸਭ ਉਪਾਸਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਹੈ । ‘ਤਾਂ ਜੋ  ਓਨੀ ਦੇਰ ਤੁਸੀਂ  ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸਤਾ ਨਾ ਸਕੋ ।’



ਇੱਕ ਦਿਨ ਖ਼ਲੀਫਾ ਹਾਰੂੰ ਰਸ਼ੀਦ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਾਹਜਾਦਾ ਕ੍ਰੋਧ ਨਾਲ  ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ  ਦੇ ਕੋਲ ਆਕੇ ਬੋਲਿਆ ,  ਮੈਨੂੰ ਫਲਾਣੇ ਸਿਪਾਹੀ  ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਗਾਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਮੰਤਰੀਆਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।  ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਉਸਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਦਿਓ ।  ਕੋਈ ਬੋਲਿਆ ,  ਜਾਨੋਂ ਮਰਵਾ ਦੇਈਏ ।  ਇਸ ਤੇ  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਸ਼ਾਹਜਾਦੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ,  ‘ਪੁੱਤਰ ,  ਅੱਛਾ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਮਾਫ ਕਰ ਦਿਓ  ।  ਜੇਕਰ ਇੰਨੇ  ਸਾਊ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਗਾਲ੍ਹ  ਦੇ ਲਓ ।’



ਇੱਕ ਸਾਧੂ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਉਦਾਸੀਨ ਹੋਕੇ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲਗਾ ।  ਇੱਕ ਦਿਨ ਰਾਜਾ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਉੱਧਰ ਤੋਂ ਨਿਕਲੀ ।  ਸਾਧੂ  ਨੇ ਕੋਈ ਧਿਆਨ  ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ।  ਤਬ ਮੰਤਰੀ  ਨੇ ਜਾਕੇ ਉਸ ਨੂੰ  ਕਿਹਾ ,  ਸਾਧੂ ਜੀ ,  ਰਾਜਾ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਤੋਂ ਨਿਕਲੇ ਅਤੇ ਤੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੁੱਝ ਸਨਮਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ।  ਸਾਧੂ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ‘ਭਗਵਨ ,  ਰਾਜਾ ਨੂੰ  ਕਹੋ ਕਿ ਨਮਸਕਾਰ - ਪਰਨਾਮ ਦੀ ਆਸ ਉਸ ਤੋਂ ਰੱਖਣ  ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ  ਕੁੱਝ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ  ।  ਦੂਜੇ ਰਾਜਾ ਪ੍ਰਜਾ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਹੈ ,  ਨਾ  ਕਿ ਪ੍ਰਜਾ ਰਾਜੇ  ਦੀ ਬੰਦਗੀ  ਦੇ ਲਈ ।



ਇੱਕ ਵਾਰ ਨਿਆਂਸ਼ੀਲ ਨੌਸ਼ੇਰਵਾਂ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡਣ ਗਿਆ ।  ਉੱਥੇ ਭੋਜਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਲੂਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੋਈ । ਨੌਕਰ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਜਾਕੇ ਕੋਲ ਵਾਲੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਲੂਣ ਲੈ ਆ ।  ਲੇਕਿਨ ਬਿਨਾਂ ਮੁੱਲ ਦਿੱਤੇ ਮਤ ਲਿਆਉਣਾ  ।  ਨਹੀਂ ਪਿੰਡ ਹੀ ਉਜੜ ਜਾਏਗਾ ।  ਨੌਕਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਜਰਾ - ਜਿਹਾ ਲੂਣ ਲੈਣ ਨਾਲ  ਪਿੰਡ ਕਿਵੇਂ ਉਜੜ ਜਾਵੇਗਾ ?  ਨੌਸ਼ੇਰਵਾਂ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਜੇਕਰ ਰਾਜਾ ਪ੍ਰਜਾ  ਦੇ ਬਾਗ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸੇਬ ਖਾ ਲਵੇ  ਤਾਂ ਨੌਕਰ ਲੋਕ ਉਸ ਰੁੱਖ ਦੀ ਜੜ ਤੱਕ ਖੋਦ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ।



ਇੱਕ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬੀਮਾਰ ਸੀ ।  ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕੋਈ ਆਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ।  ਵੈਦਾਂ ਨੇ ਜਵਾਬ  ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।  ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨੀਂ  ਇੱਕ ਸਵਾਰ ਨੇ ਆਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕਿਲੇ  ਦੇ ਜਿੱਤਣ ਦਾ ਸੁਖ ਸੰਵਾਦ ਸੁਣਾਇਆ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਲੰਮੀ ਸਾਹ  ਲੈ ਕੇ ਕਿਹਾ ,  ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਮੇਰੇ ਲਈ ਨਹੀਂ ,  ਮੇਰੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀਆਂ ਲਈ ਸੁਖਦਾਇਕ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।



ਇੱਕ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਕਿਸੇ ਅਸਾਧ ਰੋਗ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਸੀ ।  ਹਕੀਮਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਜਤਨ ਕੀਤਾ ,  ਪਰ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਾ  ਹੋਇਆ । ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਗੁਰਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਾਉਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ।  ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਕਿਸ ਰੂਪ - ਰੰਗ ਦਾ ਹੋਵੇ ਇਸਦੀ ਵਿਵੇਚਨਾ ਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਬਹੁਤ ਲੱਭਣ ਪਰ ਇੱਕ ਜਮੀਨਦਾਰ  ਦੇ ਪੁੱਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਭ ਗੁਣ ਪਾਏ ਗਏ ।  ਉਸਦੇ ਮਾਤਾ - ਪਿਤਾ ਰੁਪਿਆ ਲੈ ਕੇ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਾਉਣ ਪਰ ਰਾਜੀ ਹੋ ਗਏ ।  ਕਾਜ਼ੀ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਵੀ ਵਿਵਸਥਾ  ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਪ੍ਰਾਣ ਰਖਿਆ  ਲਈ ਇਹ ਹੱਤਿਆ ਨਿਆਂ ਵਿਰੁਧ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਜੱਲਾਦ ਉਸਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ  ਖੜਾ  ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਮੁੰਡਾ ਅਕਾਸ਼  ਦੇ ਵੱਲ ਵੇਖਕੇ ਹੱਸ ਪਿਆ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋਕੇ ਹਾਸੇ  ਦਾ ਕਾਰਨ ਪੁੱਛਿਆ ।  ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਕਿਸਮਤ ਦੀ ਵਿਚਿੱਤਰਤਾ ਤੇ  ਹੱਸਦਾ  ਹਾਂ ।  ਮਾਤਾ - ਪਿਤਾ  ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ,  ਕਾਜ਼ੀ  ਦੇ ਨਿਆਂ ,  ਅਤੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ  ਦੇ ਪ੍ਰਜਾਪਾਲਨ ,  ਸਭ ਨੇ ਮੇਰੀ ਰੱਖਿਆ ਤੋਂ  ਹੱਥ ਖਿੱਚ ਲਿਆ ,  ਹੁਣ ਕੇਵਲ ਈਸ਼‍ਵਰ ਹੀ ਮੇਰਾ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ  ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਤਰਸ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ  ,  ਬਾਲਕ ਨੂੰ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਅਤੇ ਬਹੁਤ – ਸਾਰਾ  ਧਨ ਦੇਕੇ ਵਿਦਾ ਕੀਤਾ ।



ਕਿਸੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ  ਦੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਪਰੋਪਕਾਰੀ ਮੰਤਰੀ  ਸੀ ।  ਸੰਜੋਗ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ


ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਪਰ ਨਰਾਜ ਹੋਕੇ ਉਸਨੂੰ ਜੇਲਖ਼ਾਨੇ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ।  ਪਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਸਦੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਮਿੱਤਰ ਸਨ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਉਸਕਾ ਮਾਨ  - ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ।  ਉੱਧਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਰਈਸ ਨੂੰ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਖਬਰ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਮੰਤਰੀ   ਦੇ ਨਾਮ ਗੁਪਤ ਤਰੀਕੇ  ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉੱਥੇ ਤੁਹਾਡੀ ਇੰਨੀ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਹੋ ਰਹੀ  ਹੈ ਤਾਂ ਕਿਉਂ ਇਹ ਕਸ਼ਟ ਝੇਲ ਰਹੇ ਹੋ ?  ਜੇਕਰ ਤੁਸੀ ਇੱਥੇ ਚਲੇ ਆਓ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਉਚਿੱਤ ਸਨਮਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਏਗਾ ਅਤੇ ਅਸੀਂ  ਲੋਕ ਇਸਨੂੰ ਆਪਣਾ ਧੰਨ‍ ਭਾਗ ਸਮਝਾਂਗੇ । ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸੰਖਿਪਤ ਉੱਤਰ ਲਿਖ ਭੇਜਿਆ । ਇਤਨੇ  ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ  ਜਾਕੇ ਕਿਹਾ ,  ਦੇਖੀਏ ਮੰਤਰੀ  ਜੀ ਅਜੇ  ਵੀ ਆਪਣੀ ਕੁਟਿਲਤਾ  ਤੋਂ   ਬਾਜ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ ,  ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ  ਰਈਸਾਂ ਨਾਲ  ਲਿਖਾ - ਪੜ੍ਹੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਗੁਪਤਚਰ  ਦੇ ਫੜੇ ਜਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ । ਪੱਤਰ ਵੇਖਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ,  ‘ਮੈਂ ਇਸ ਇੱਜ਼ਤ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰ  ਹਾਂ ,  ਲੇਕਿਨ ਜਿਸ ਰਿਆਸਤ ਦਾ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਲੂਣ ਖਾ ਚੁਕਾ ਹਾਂ ਉਸਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ - ਸੀ ਤਾੜਨਾ  ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਮੁਖ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ।  ਤੁਸੀ ਮੈਨੂੰ ਮਾਫ ਕਰੋ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਇਹ ਪੱਤਰ ਵੇਖਕੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਕੱਢਕੇ ਫਿਰ ਪੁਰਾਣੇ ਪਦ ਤੇ  ਨਿਯੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਨਿਰਦੈਤਾ ਤੇ  ਬਹੁਤ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ।



ਇੱਕ ਪਹਿਲਵਾਨ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਚੇਲੇ ਨਾਲ  ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰੀਤੀ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ।  ਉਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਪੇਂਚ  ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਆਪਣੇ ਹੋਰ  ਸਭ ਪੇਚਾਂ  ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ।  ਇਸ ਨਾਲ  ਚੇਲੇ  ਨੂੰ ਘੁਮੰਡ ਹੋ ਗਿਆ ।  ਉਸਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ  ਜਾਕੇ ਕਿਹਾ ,  ਮੇਰੇ ਗੁਰੂ  ਜੀ ਹੁਣ ਕੇਵਲ ਨਾਮ  ਦੇ ਗੁਰੂ ਹਨ ।  ਮੱਲਯੁਧ  ਵਿੱਚ ਉਹ ਮੇਰਾ ਸਾਹਮਣਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਜਵਾਨ ਦਾ ਇਹ ਘਮੰਡ ਤੋੜਨ ਦਾ ਨਿਸ਼‍ਚੇ  ਕੀਤਾ ।  ਇੱਕ ਦੰਗਲ ਕਰਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਚੇਲਾ ਆਪਣਾ - ਆਪਣਾ ਪਰਾਕਰਮ ਦਿਖਾਉਣ ।  ਹਜਾਰਾਂ  ਮਨੁੱਖ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ । ਕੁਸ਼ਤੀ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ।  ਚੇਲੇ  ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ  ਦੇ ਸਭ ਪੇਂਚ ਕੱਟ ਦਿੱਤੇ ,  ਪਰ ਅਖੀਰ ਪੇਂਚ ਦੀ ਕੱਟ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ , ਹਾਰ  ਗਿਆ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਜਵਾਨ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਧਿਰਕਾਰਿਆ ਕਿ ਇਸ ਜੋਰ - ਬੂਤੇ ਪਰ ਤੂੰ ਇੰਨੀ ਡੀਂਗ ਮਾਰਦਾ ਸੀ ।  ਚੇਲੇ  ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਦੀਨ ਭਰਾ ,  ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਪੇਚ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਲੁੱਕਾ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ।  ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਹਾਂ ,  ਇਸ ਦਿਨ ਲਈ ਛਿਪਾਇਆ ਸੀ ।  ਕਿਉਂਕਿ ਚਤੁਰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕਹਾਵਤ ਹੈ ਕਿ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਬਲਵਾਨ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਉਹ ਵੈਰੀ ਹੋਕੇ ਹਾਨੀ  ਪਹੁੰਚਾ  ਸਕੇ ।





ਦੂਜਾ ਪ੍ਰਕਰਣ  :  ਸਾਦੀ ਨੇ ਪਖੰਡੀ ਸਾਧੂਵਾਂ,  ਮੌਲਵੀਆਂ ਅਤੇ ਫਕੀਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ,


ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸਦੀ ਕੁੱਝ ਘੱਟ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ ।  ਸਾਦੀ ਨੂੰ ਪੰਡਤਾਂ ,  ਮੌਲਵੀ - ਮੁੱਲਾਵਾਂ  ਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿਣ  ਦੇ ਬਹੁਤ ਅਵਸਰ ਮਿਲੇ ਸਨ ।  ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਰੰਗ - ਢੰਗ ਨੂੰ ਭਲੀ –ਭਾਂਤ ਜਾਣਦੇ ਸਨ । ਇਹਨਾਂ  ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਰ - ਵਾਰ ਸਮਝਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਮੌਲਵੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਤੋਸ਼ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜਿਆਂ  ਰਈਸਾਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ਾਮਦ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ।  ਗੇਰੂਏ ਬਾਣੇ ਦੀ ਆੜ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰਥ ਸਿਧੀ  ਨੂੰ ਉਹ ਅਤਿਅੰਤ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ  ਵੇਖਦੇ ਸਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਕਥਨਾਨੁਸਾਰ ਕਿਸੇ ਬਣਾਉਟੀ ਸਾਧੂ  ਤੋਂ ਭੋਗ - ਵਿਲਾਸ ਵਿੱਚ ਫੱਸਿਆ ਹੋਇਆ ਮਨੁੱਖ ਅੱਛਾ ਹੈ ,  ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਤਾਂ ਦੇਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ।





ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਬਾਲ-ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਕੁਰਾਨ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਕਈ ਆਦਮੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਘੁਰਾੜੇ ਮਾਰ  ਰਹੇ ਸਨ ।  ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪੂਜਯ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ,  ਇਹਨਾਂ  ਸੋਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖੋ ,  ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹਨਾ  ਤਾਂ ਦੂਰ ਰਿਹਾ ਕੋਈ ਸਿਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਚੁੱਕਦਾ ।  ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ,  ‘ਪੁੱਤਰ ,  ਤੂੰ ਵੀ ਸੌਂ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਅੱਛਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਿੰਦਾ  ਤੋਂ ਤਾਂ ਬੱਚ ਜਾਂਦਾ ।’





ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਿਖਾਰੀ ਨੇ ਬਹੁਤ – ਸਾਰਾ  ਧਨ ਜਮਾਂ ਕਰ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ।  ਉੱਥੇ  ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸੱਦਕੇ ਕਿਹਾ ,  ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਬਹੁਤ  ਜਾਇਦਾਦ ਹੈ ।  ਮੈਨੂੰ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਧਨ ਦੀ ਵੱਡੀ ਲੋੜ ਹੈ ।  ਜੇਕਰ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ  ਕੁੱਝ  ਦੇ ਦੇਵੋ  ਤਾਂ ਕੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਰੁਪਏ ਆਉਂਦੇ ਹੀ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਚੁਕਾ ਦੇਵਾਂਗਾ ।  ਫਕੀਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਜਹਾਂਪਨਾਹ ,  ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ  ਮੰਗਤੇ  ਦਾ ਧਨ ਤੁਹਾਡੇ ਕੰਮ ਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਮੰਗ – ਮੰਗ ਕੇ  ਕੌਡ਼ੀ - ਕੌਡ਼ੀ ਬਟੋਰੀ ਹੈ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਇਸਦੀ ਕੋਈ  ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ ,  ਮੈਂ ਇਹ ਰੁਪਏ ਕਾਫਿਰਾਂ ,  ਅਧਰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਦੇਵਾਂਗਾ । ਜੈਸਾ  ਧਨ ਹੈ ਉਹੋ ਜਿਹੀ  ਹੀ ਵਰਤੋਂ  ਹੋਵੇਗੀ  ।






ਇੱਕ ਬਿਰਧ  ਪੁਰਖ ਨੇ ਇੱਕ ਮੁਟਿਆਰ ਕੰਨਿਆ ਨਾਲ  ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ।  ਜਿਸ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦਾ ਉਸਨੂੰ ਫੁੱਲਾਂ ਨਾਲ  ਖੂਬ ਸਜਾਉਂਦਾ  ।  ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਏਕਾਂਤ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਉਸਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਿਆ ਕਰਦਾ ।  ਰਾਤ ਭਰ ਜਾਗ – ਜਾਗ ਕੇ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਕਹਾਣੀਆਂ ਕਿਹਾ ਕਰਦਾ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ  ਉਸਦੇ ਹਿਰਦੇ  ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰੇਮ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ।  ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਸ ਨੂੰ  ਬੋਲਿਆ ,  ਤੁਹਾਡਾ ਨਸੀਬ ਅੱਛਾ ਸੀ ਕਿ ਤੁਹਾਡਾ ਵਿਆਹ ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਬੁਢੇ ਆਦਮੀ ਨਾਲ  ਹੋਇਆ ਜਿਨ੍ਹੇ ਬਹੁਤ ਜਮਾਨਾ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ,  ਸੁਖ – ਦੁਖ  ਦਾ ਬਹੁਤ ਅਨੁਭਵ ਕਰ ਚੁਕਾ ਹੈ ।  ਜੋ ਮਿੱਤਰ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨਾ  ਜਾਣਦਾ ਹੈ ;  ਜੋ ਮਧੁਰ ਭਾਸ਼ੀ ,  ਪ੍ਰਸੰਨ ਚਿੱਤ  ਅਤੇ ਸ਼ੀਲਵਾਨ ਹੈ ।  ਤੂੰ ਕਿਸੇ ਅਭਿਮਾਨੀ ਜਵਾਨ  ਦੇ ਵੱਸ ਵਿੱਚ ਪਈ ਹੁੰਦੀ ,  ਜੋ ਰਾਤ - ਦਿਨ ਸੈਰ – ਸਪਾਟੇ  ਕਰਦਾ ,  ਆਪਣੇ ਹੀ ਹਰ  ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਵਿੱਚ ਮਸਤ  ਰਹਿੰਦਾ ,  ਨਿੱਤ  ਨਵੇਂ ਪ੍ਰੇਮ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ,  ਤਾਂ ਰੋਣਾ ਹੀ ਰੋਣਾ ਤੇਰੇ ਪੱਲੇ ਪੈ ਜਾਣਾ ਸੀ  ।  ਜਵਾਨ ਲੋਕ ਸੁੰਦਰ ਅਤੇ ਰਸਿਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਪ੍ਰੀਤੀਪਾਲਨ ਕਰਨਾ  ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ।ਬੁੜੇਨੇ ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਇਸ ਭਾਸ਼ਣ ਨੇ ਕਾਮਨੀ ਨੂੰ ਮੋਹਿਤ ਕਰ ਲਿਆ ,  ਲੇਕਿਨ ਅਕਸਮਾਤ ਮੁਟਿਆਰ ਨੇ ਇੱਕ ਡੂੰਘਾ ਸਾਹ  ਲਿਆ ਅਤੇ  ਬੋਲੀ ਤੁਸੀਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਚੰਗੀਆਂ  ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ  ,  ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਵੀ ਇੰਨੀ ਨਹੀਂ ਜਚਦੀ ਜਿੰਨਾ ਮੇਰੀ ਦਾਈ ਦਾ ਇਹ ਵਾਕ ਕਿ ਮੁਟਿਆਰ ਨੂੰ ਤੀਰ ਦਾ ਘਾਓ  ਓਨਾ ਦਖਦਾਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜਿੰਨਾ  ਬੁਢੇ  ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸਹਵਾਸ ।



ਮੈਂ ਦਯਾਰੇ ਬਕਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਿਰਧ  ਧਨਵਾਨ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਮਹਿਮਾਨ ਸੀ ।  ਉਸਦਾ  ਇੱਕ ਰੂਪਵਾਨ ਪੁੱਤਰ  ਸੀ ।  ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਇਸ ਮੁੰਡੇ  ਦੇ ਸਿਵਾ  ਮੇਰੇ ਹੋਰ ਕੋਈ ਔਲਾਦ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ।  ਇੱਥੇ ਕੋਲ ਹੀ ਇੱਕ ਪਵਿਤਰ ਰੁੱਖ ਹੈ ,  ਲੋਕ ਉੱਥੇ ਜਾਕੇ ਮੰਨਤਾਂ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ ।  ਕਿੰਨੇ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਰਾਤ - ਰਾਤ ਭਰ ਮੈਂ ਉਸ ਰੁੱਖ  ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਰੱਬ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕੀਤੀ ,  ਤੱਦ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਪੁੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ।  ਉੱਧਰ ਮੁੰਡਾ ਹੌਲੀ - ਹੌਲੀ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ  ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ,  ਜੇਕਰ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਰੁੱਖ ਦਾ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਜਾਕੇ ਈਸ਼‍ਵਰ ਤੋਂ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਲਈ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਦਾ ।



ਮੇਰੇ ਦੋਸਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸੰਨ ਚਿੱਤ  ,  ਹਸਮੁਖ ਅਤੇ ਰਸਿਕ ਸੀ ।  ਸੋਗ ਉਸਦੇ ਹਿਰਦਾ ਵਿੱਚ ਵੜ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦਾ ਸੀ ।  ਬਹੁਤ ਦਿਨਾਂ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਭੇਂਟ ਹੋਈ ਤਾਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਉਸਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਇਸ‍ਤਰੀ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਹਨ ।  ਨਾਲ ਹੀ ਨਾ  ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਵਰਗੀ  ਮਨੋਰੰਜਕਤਾ ਹੈ ਨਾ ਹੀ  ਉਤਸ਼ਾਹ ।  ਪੁੱਛਿਆ ,  ਕੀ ਹਾਲ ਹੈ ?  ਬੋਲਿਆ ,  ਜਦੋਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਬਾਪ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਖਿਲਾੜੀਪਣ  ਕਿੱਥੋ ਲਿਆਵਾਂ ?  ਅਵਸਥਾਨੁਕੂਲ ਹੀ ਸਭ ਗੱਲਾਂ ਸ਼ੋਭਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।



ਕਿਸੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇੱਕ ਈਸ਼‍ਵਰ ਭਗਤ ਨੂੰ  ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕਦੇ ਤੁਸੀ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਤਾਂ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹੋਵੋਗੇ ।  ਭਗਤ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਹਾਂ ,  ਜਦੋਂ ਈਸ਼‍ਵਰ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ  ਯਾਦ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹੋ ।



ਇੱਕ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਕਿਸੇ ਆਫ਼ਤ  ਦੇ ਅਵਸਰ ਪਰ ਨਿਸ਼‍ਚੇ  ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੇਕਰ ਇਹ ਆਫ਼ਤ ਟਲ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇੰਨਾ ਧਨ ਸਾਧੂ  - ਸੰਤਾਂ ਨੂੰ ਦਾਨ ਕਰ ਦੇਵਾਂਗਾ ।  ਜਦੋਂ ਉਸਦੀ ਕਾਮਨਾ ਪੂਰੀ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਨੌਕਰ ਨੂੰ ਰੁਪਈਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਥੈਲੀ ਸਾਧੂਆਂ ਨੂੰ ਵੰਡਣ ਲਈ ਦਿੱਤੀ ।  ਉਹ ਨੌਕਰ ਚਤੁਰ ਸੀ । ਸ਼ਾਮ  ਨੂੰ ਉਹ ਥੈਲੀ ਜਿਵੇਂ ਦੀ ਤਿਵੇਂ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਲਿਆਇਆ ,  ਬੋਲਿਆ ਦੀਨ ਬੰਧੂ  ,  ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਖੋਜ ਕੀਤੀ  ਪਰ ਇਸ ਰੁਪਈਆਂ ਨੂੰ  ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਤੁਸੀਂ  ਵੀ ਵਚਿੱਤਰ ਆਦਮੀ ਹੋ ,  ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਸੌ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਸਾਧੂ ਹੋਣਗੇ ।  ਨੌਕਰ ਨੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕੀਤੀ ,  ਭਗਵਨ ,  ਜੋ ਸੰਤ ਹੈ ਉਹ ਤਾਂ ਇਸ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦੇ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਜੋ ਮਾਇਆਸਕਤ ਹਨ  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਦਿੰਦਾ  ਨਹੀਂ ।



ਕਿਸੇ ਮਹਾਤਮਾ ਨੂੰ  ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਦਾਨ ਕਬੂਲ ਕਰਨਾ  ਤੁਸੀਂ  ਉਚਿਤ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ਜਾਂ ਅਣ-ਉਚਿਤ ?  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ,  ਉਸਤੋਂ ਕਿਸੇ ਸੁਕਾਰਜ  ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਹੋਵੇ  ਤੱਦ ਤਾਂ ਉਚਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਕੇਵਲ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਅਤੇ ਵਪਾਰ  ਦੇ ਨਿਮਿਤ‍ਤ ਅਤਿਅੰਤ ਅਣ-ਉਚਿਤ ਹੈ ।



ਇੱਕ ਸਾਧੂ  ਕਿਸੇ ਰਾਜਾ ਦਾ ਮਹਿਮਾਨ ਹੋਇਆ ਸੀ ।  ਜਦੋਂ ਭੋਜਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਭੋਜਨ ਕੀਤਾ ।  ਲੇਕਿਨ ਜਦੋਂ ਨਮਾਜ਼ ਦਾ ਵਖਤ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਖੂਬ ਲੰਮੀ ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਰਾਜੇ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਧਾ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇ  ।  ਉੱਥੋਂ ਵਿਦਾ ਹੋਕੇ ਘਰ ਆਏ ਤਾਂ ਭੁੱਖ  ਦੇ ਮਾਰੇ ਭੈੜਾ ਹਾਲ ਸੀ ।  ਆਉਂਦੇ ਹੀ ਭੋਜਨ ਮੰਗਿਆ ।  ਪੁੱਤਰ  ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਪਿਤਾਜੀ ਕੀ ਰਾਜਾ ਨੇ ਭੋਜਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ।  ਬੋਲੇ ,  ਭੋਜਨ ਤਾਂ ਦਿੱਤਾ ,  ਪਰ ਮੈਂ ਆਪ ਜਾਣ ਬੁੱਝਕੇ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਖਾਧਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਯੋਗਸਾਧਨਾ ਪਰ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼‍ਵਾਸ਼ ਹੋ ਜਾਵੇ ।  ਬੇਟੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਤਾਂ ਭੋਜਨ ਕਰਕੇ ਨਮਾਜ਼ ਵੀ ਫਿਰ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹੋ । ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉੱਥੇ ਦਾ ਭੋਜਨ ਤੁਹਾਡਾ ਢਿੱਡ ਨਹੀਂ ਭਰ ਸਕਿਆ ,  ਉਂਜ ਹੀ ਉੱਥੇ ਦੀ ਨਮਾਜ਼ ਵੀ ਸਿਧ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ।



ਤੀਜਾ ਪ੍ਰਕਰਣ  :  ਸੰਤੋਸ਼ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਵਰਣਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ।  ਸਾਦੀ ਦੀ ਨੀਤੀ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਸੰਤੋਸ਼ ਦਾ ਪਦ ਬਹੁਤ ਉੱਚਾ  ਹੈ ।  ਅਤੇ ਯਥਾਰਥ ਵੀ ਇਹੀ ਹੈ ।  ਸੰਤੋਸ਼ ਸਦਾਚਾਰ ਦਾ ਮੂਲਮੰਤਰ ਹੈ ।  ਸੰਤੋਸ਼ ਰੂਪੀ ਕਸ਼ਤੀ ਪਰ ਬੈਠਕੇ ਅਸੀਂ  ਇਸ ਭਵਸਾਗਰ ਨੂੰ ਨਿਰਵਿਘਨ ਪਾਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।



ਮਿਸ਼ਰ  ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਧਨਵਾਨ ਮਨੁੱਖ  ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ  ਸਨ ।  ਇੱਕ ਨੇ ਵਿਦਿਆ ਪੜ੍ਹੀ ,  ਦੂਜੇ ਨੇ ਧਨ ਦਾ ਢੇਰ ਕਮਾ ਲਿਆ  ।  ਇੱਕ ਪੰਡਤ ਹੋਇਆ ,  ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਮਿਸ਼ਰ  ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ  ਕੋਸ਼ਾਧ‍ਯਕਸ਼ ।  ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਦਵਾਨ ਭਰਾ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ,  ਵੇਖੋ ਮੈਂ ਰਾਜਪਦ ਤੇ  ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ   ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ  ਜਿਵੇਂ  ਦੇ ਤਿਵੇਂ ਰਹਿ ਗਏ ।  ਉਸਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਈਸ਼‍ਵਰ ਨੇ ਮੇਰੇ ਤੇ  ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕ੍ਰਿਪਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ,  ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਨੂੰ ਵਿਦਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਦੈਵੀ  ਪਦਾਰਥ ਹੈ ਅਤੇ  ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਿਸ਼ਰ  ਦੀ ਉਸ ਗੱਦੀ ਦਾ ਮੰਤਰੀ ਬਣਾਇਆ ਜੋ ਫਿਰਾਊਨ  ( ਮਿਸ਼ਰ  ਦਾ ਇੱਕ ਅਭਿਮਾਨੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਿਸਨੂੰ ਮੂਸਾ ਨਬੀ ਨੇ ਨੀਲ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਡੋਬ  ਦਿੱਤਾ )  ਦੀ  ਸੀ ।



ਈਰਾਨ  ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਹਮਨ  ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਅਰਬ  ਦੇ ਇੱਕ ਹਕੀਮ ਨੂੰ  ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਨਿੱਤ  ਕਿੰਨਾ ਭੋਜਨ ਕਰਨਾ  ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਹਕੀਮ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ,  29 ਤੋਲੇ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬੋਲਿਆ ,  ਭਲਾ ,  ਇੰਨੇ ਨਾਲ  ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ । ਉੱਤਰ ਮਿਲਿਆ ,  ਇੰਨੇ ਖਾਣੇ ਨਾਲ  ਤੁਸੀਂ  ਜਿੰਦਾ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹੋ ।  ਇਸਦੇ ਉਪਰਾਂਤ ਜੋ ਕੁੱਝ ਖਾਂਦੇ ਹੋ ਉਹ ਬੋਝ ਹੈ ਜੋ ਤੁਸੀਂ  ਵਿਅਰਥ ਆਪਣੇ ਉੱਤੇ ਲੱਦਦੇ  ਹੋ ।



ਇੱਕ ਬੰਦੇ  ਤੇ  ਕਿਸੇ ਬਾਣੀਏ   ਦੇ ਕੁੱਝ ਰੁਪਏ ਚੜ੍ਹ ਗਏ ਸਨ ।  ਉਹ ਉਸ ਤੋਂ ਨਿੱਤ ਮੰਗਿਆ ਕਰੇ  ਅਤੇ  ਸਖਤ ਕੌੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਿਹਾ ਕਰੇ  ।  ਬੇਚਾਰਾ ਸੁਣ – ਸੁਣ ਕੇ ਦੁਖੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ,  ਸਹਿਣ   ਦੇ ਸਿਵਾ  ਕੋਈ ਦੂਜਾ ਉਪਾਅ ਨਹੀਂ ਸੀ ।  ਇੱਕ ਚਤੁਰ ਨੇ ਇਹ ਕੌਤੁਕ ਵੇਖਕੇ ਕਿਹਾ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦਾ ਟਾਲਨਾ ਇੰਨਾ ਔਖਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿੰਨਾ ਬਾਣੀਆਂ ਦਾ ।  ਕਸਾਈਆਂ   ਦੇ ਤਕਾਜੇ ਸਹਿਣ ਕਰਨ ਨਾਲੋਂ  ਮਾਸ ਦੀ ਇੱਛਾ ਵਿੱਚ ਮਰ ਜਾਣਾ ਕਿਤੇ ਅੱਛਾ ਹੈ ।



ਇੱਕ ਫਕੀਰ ਨੂੰ ਕੋਈ ਕੰਮ ਆ ਪਿਆ ।  ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਫਲਾਣਾ ਪੁਰਖ ਬਹੁਤ ਦਿਆਲੁ ਹੈ ।  ਜੇਕਰ ਉਸ ਨੂੰ  ਜਾਕੇ ਆਪਣੀ ਲੋੜ ਕਹੇਂ ਤਾਂ ਉਹ ਤੈਨੂੰ ਹਰਗਿਜ਼ ਨਿਰਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ ।  ਫਕੀਰ ਪੁੱਛਦੇ - ਪੁੱਛਦੇ ਉਸ ਪੁਰਖ  ਦੇ ਘਰ ਚਲਿਆ ਗਿਆ  ।  ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਰੋਣੀ ਸੂਰਤ ਬਣਾਈ  ,  ਕ੍ਰੋਧ ਨਾਲ  ਭਰਿਆ  ਬੈਠਾ ਹੈ ।  ਉਲਟੇ ਪੈਰ ਪਰਤ ਆਇਆ ।  ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿਉਂ ਭਰਾ ਕੀ ਹੋਇਆ ?  ਬੋਲੇ ਸੂਰਤ ਹੀ ਵੇਖਕੇ ਮਨ ਭਰ ਗਿਆ ।  ਜੇਕਰ ਮੰਗਣਾ ਹੀ ਪਏ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਸੰਨਚਿੱਤ  ਆਦਮੀ ਤੋਂ ਮੰਗੋ ,  ਮਨਹੂਸ ਆਦਮੀ ਤੋਂ ਨਾ  ਮੰਗਣਾ ਹੀ ਅੱਛਾ ਹੈ ।



ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਾਤਿਮਤਾਈ  ( ਉਦਾਰਤਾ ਪਖੋਂ  ਅਰਬ ਦਾ ਹਰੀਸ਼ ਚੰਦ੍ਰ‍ )  ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ,  ਕੀ ਤੂੰ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਲਾਇਕ ਮਨੁੱਖ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ?  ਬੋਲਿਆ ,  ਹਾਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਮੈਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ  ਵੱਡੀ ਭਾਰੀ ਦਾਵਤ ਕੀਤੀ ।  ਸੰਜੋਗ ਨਾਲ  ਉਸ ਦਿਨ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਜੰਗਲ ਦੀ ਤਰਫ ਜਾਣਾ ਪਿਆ ।  ਇੱਕ ਲਕੜਹਾਰੇ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਬੋਝ ਲਈ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ।  ਉਸਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਭਰਾ ਹਾਤਿਮ  ਦੇ ਮਹਿਮਾਨ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਬਣ ਜਾਂਦੇ?  ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਭਰ  ਦੇ ਆਦਮੀ ਉਸਦੇ ਮਹਿਮਾਨ ਹਨ ।  ਬੋਲਿਆ ,  ਜੋ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਰੋਟੀ ਖਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹਾਤਿਮ  ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੱਥ ਕਿੰਜ ਫੈਲਾਵੇ ?



ਇੱਕ ਵਾਰ ਯੁਵਾਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਕਠੋਰ ਗੱਲਾਂ ਕਹਿ ਦਿੱਤੀਆਂ  ।  ਮਾਤਾ ਦੁਖੀ ਹੋਕੇ ਇੱਕ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਬੈਠੀ ਅਤੇ ਰੋਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ ,  ਬਚਪਨ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ,  ਇਸੇ ਲਈ  ਹੁਣ ਮੂੰਹੋਂ ਅਜਿਹੀਆਂ  ਗੱਲਾਂ ਨਿਕਲਦੀਆਂ ਹਨ  ।



ਇੱਕ ਬੁੜੇ ਤੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਵਿਆਹ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ?  ਉਹ ਬੋਲਿਆ ਬਿਰਧ ਇਸਤਰੀਆਂ ਨਾਲ  ਮੈਂ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ।  ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਮੁਟਿਆਰ ਨਾਲ  ਕਰ ਲਓ ।  ਬੋਲਿਆ ,  ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਬੁੱਢਾ ਹੋਕੇ ਬੁੜੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਤੋਂ ਭੱਜਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੁਟਿਆਰ ਕੁੜੀਆਂ  ਬੁੜੇ  ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਚਾਹੁਣਗੀਆਂ ?



ਚੌਥਾ ਪ੍ਰਕਰਣ  :  ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਥੋੜਾ ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ ਹੋਣ ਦਾ ਜੋ ਉਪਦੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਉਸਦੀਆਂ  ਸਾਰੀਆਂ  ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ  ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ  ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ  ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੇ ,  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੀ ਰਾਈ ਭਰ ਬੁਧੀ  ਨੂੰ ਪਹਾੜ ਬਣਾਕੇ ਵਖਾਇਆ ਜਾਵੇ । ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਅਯੋਗਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ  ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹੀ ਮਨੁੱਖ ਚਲਦੇ - ਪੁਰਜੇ ਅਤੇ ਕਾਰਜਕੁਸ਼ਲ ਸਮਝੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਆਪਣੀ ਬੁਧੀ ਅਤੇ ਚਤੁਰਾਈ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕਰਨ  ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਚੁਕਦੇ ।  ਕਿਸੇ ਯੂਰਪੀ ਭਲੇ -ਆਦਮੀ ਨੇ ਇਹ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੰਕੋਚ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਕਿ ਚੁਪ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਮੂਰਖਤਾ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।  ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸ਼ੰਕਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਕਿ ਥੋੜਾ ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ ਹੋਣਾ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਲਈ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੈ ।  ਅਜਿਹੇ ਅਵਸਰ ਵੀ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬੜਬੋਲੇਪਣ ਤੇ  ਪਛਤਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।  ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸਾਦੀ ਨੇ ਕਈ ਮਰਮਪੂਰਣ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ।  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੇ  ਚਲਣ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।



ਇੱਕ ਚਤੁਰ ਜਵਾਨ ਦਾ ਨੇਮ ਸੀ ਕਿ ਬੁਧੀਮਾਨਾਂ  ਦੀ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਬੈਠਦਾ ਤਾਂ ਚੁੱਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ।  ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ  ਕਿਹਾ ,  ਤੂੰ ਵੀ ਕਦੇ - ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਕੁੱਝ ਬੋਲਿਆ ਕਰ ।  ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਕਿਤੇ ਅਜਿਹਾ ਨਾ  ਹੋਵੇ ਕਿ ਲੋਕ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਅਜਿਹੀ ਗੱਲ ਪੁਛ ਲੈਣ  ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਆਉਂਦੀ ਹੀ ਨਾ  ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਹੋਣਾ ਪਏ ।



ਇੱਕ ਵਿਦਵਾਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੀ ਮੂਰਖਤਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ  ਤਾਂ ਉਹੀ ਮਨੁੱਖ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਗੱਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬੋਲ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ।



ਹਸਨ ਨਾਮ  ਦੇ ਏਕ ਮੰਤਰੀ  ਤੇ  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਮਹਿਮੂਦ ਗਜਨੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਸੀ ।  ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਸਤੋਂ ਹੋਰ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਅੱਜ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਫਲਾਣਾ ਵਿਸ਼ਾ  ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਕੀ ਪੁਛਿਆ ?  ਹਸਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਜੋ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ  ,  ਉਹੀ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਵੀ ਪੁੱਛਿਆ ।  ਬੋਲੇ ,  ਜੋ ਗੱਲਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ  ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ  ਉਹ ਸਾਡੇ ਨਾਲ  ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ।  ਉਤਰ  ਦਿੱਤਾ ,  ਜਦੋਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਮੇਰੇ ਤੇ ਵਿਸ਼‍ਵਾਸ਼ ਕਰਕੇ ਕੋਈ ਭੇਦ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਕਿਉਂ ਪੁੱਛਦੇ ਹੋ ।



ਕਿਸੇ ਮਸਜਦ ਵਿੱਚ ਆਨਰੇਰੀ ਮੌਲਵੀ ਅਜਿਹੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਮਾਜ ,  ਪੜ੍ਹਦਾ ਕਿ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਹੁੰਦੀ । ਮਸਜਦ ਦਾ ਸਵਾਮੀ ਦਿਆਲੂ  ਸੀ ।  ਉਹ ਮੌਲਵੀ ਦਾ ਦਿਲ ਦੁਖਾਉਣਾ  ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਮੌਲਵੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਸ ਮਸਜਦ  ਦੇ ਕਈ ਪੁਰਾਣੇ ਮੁੱਲਾਂ ਹਨ  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਪੰਜ ਰੁਪਏ ਮਾਸਿਕ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ ।  ਤੈਨੂੰ ਦਸ ਰੁਪਏ ਦੇਵਾਂਗਾ ,  ਲੇਕਿਨ ਕਿਸੇ ਦੂਜੀ ਮਸਜਦ ਵਿੱਚ ਜਾਕੇ ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹ ਆਇਆ ਕਰ ।  ਮੌਲਵੀ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ।  ਲੇਕਿਨ ਥੋੜ੍ਹੇ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਫਿਰ ਸਵਾਮੀ   ਦੇ ਕੋਲ ਆਇਆ ਅਤੇ ਬੋਲਿਆ ,  ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਦਸ ਰੁਪਏ ਦੇਕੇ ਇੱਥੇ ਤੋਂ ਕੱਢਿਆ ,  ਹੁਣ ਜਿੱਥੇ ਹਾਂ ਉੱਥੇ  ਦੇ ਲੋਕ ਮੈਨੂੰ ਮਸਜਦ ਤੋਂ  ਜਾਣ ਲਈ ਵੀਹ ਰੁਪਏ  ਦੇ ਰਹੇ ਹੋ ।  ਸਵਾਮੀ ਖੂਬ ਹੱਸਿਆ  ਅਤੇ ਬੋਲਿਆ ,  ਪੰਜਾਹ ਦੀਨਾਰ ਲਏ  ਬਿਨਾਂ ਪਿੰਡ ਮਤ ਛੱਡਣਾ ।





ਪੰਜਵਾਂ ਅਤੇ ਛਠਵਾਂ ਪ੍ਰਕਰਣ   :  ਜੀਵਨ ਦੀ ਹੀ ਮੁੱਖ ਦਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।  ਇੱਕ ਵਿੱਚ ਯੁਵਾਵਸਥਾ ,  ਦੂੱਜੇ ਵਿੱਚ ਵ੍ਰਧਦਾਵਸਥਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ ।  ਯੁਵਾਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਮਨੋਵ੍ਰੱਤੀਯਾਂ ਕਿਵੇਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ,  ਸਾਡੇ ਕਰਤਵ‍ਯ ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ,  ਅਸੀਂ  ਵਾਸਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਲਿਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ,  ਬੁਢੇਪੇ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਕੀ - ਕੀ ਅਨੁਭਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ,  ਮਨ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅਭਿਲਾਸ਼ਾਵਾਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ,  ਸਾਡਾ ਕੀ ਕਰਤਵ‍ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।  ਇਹਨਾਂ ਸਭ ਮਜ਼ਮੂਨਾਂ ਦਾ ਸਾਦੀ ਨੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਾਣੋ ਉਹ ਵੀ ਸਦਾਚਾਰ  ਦੇ ਅੰਗ ਹਨ ।  ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਕਥਾਵਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਨ  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਮਨੋਰੰਜਨ  ਦੇ ਸਿਵਾ  ਕੋਈ ਨਤੀਜਾ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਦਾ ,  ਬਲਕਿ ਕੁੱਝ ਕਥਾਵਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ  ਵੀ ਹਨ  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਗ਼ ਵਰਗੇ ਗਰੰਥ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਸੀ । ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਯੁਵਾਵਸਥਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਤਾਂ ਅਜਿਹਾ ਲਗਦਾ  ਹੈ ਜਿਵੇਂ  ਸਾਦੀ ਨੂੰ ਜਵਾਨੀ ਦਾ ਨਸ਼ਾ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਸੀ ।





ਸੱਤਵਾਂ ਪ੍ਰਕਰਣ  :  ਸਿੱਖਿਆ ਨਾਲ  ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।  ਸਾਦੀ ਨੇ ਸਿਖਿਅਕਾਂ  ਦੇ ਦੋਸ਼ ਅਤੇ ਗੁਣ ,  ਚੇਲਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ  ਦੇ ਆਪਸੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿਹਾਰ  ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ  ਦੇ ਫਲ ਅਤੇ ਅਸਫਲ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖਿਆ ਚਾਹੇ ਕਿੰਨੀ ਵੀ ਉੱਤਮ ਹੋਵੇ  ਮਨੁੱਖੀ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬਦਲ ਸਕਦੀ ਅਤੇ ਸਿਖਿਅਕ ਚਾਹੇ ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਵਿਦਵਾਨ ਅਤੇ ਚਰਿਤਰਵਾਨ ਕਿਉਂ ਨਾ  ਹੋਵੇ ਕਠੋਰਤਾ  ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਆਪਣੇ ਕਾਰਜ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਹਾਲਾਂਕਿ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਨਿਰਭਰਾਂਤ ਨਹੀਂ ਮੰਨੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਤਦ ਵੀ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਵੀ ਤੱਤ  ਨਹੀਂ ਹੈ ।  ਕੋਈ ਸਿੱਖਿਆ ਪਧਤੀ ਅੱਜ  ਤੱਕ ਅਜਿਹੀ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲੀ ਹੈ ਜੋ ਦੰਡ ਦੀ  ਮਨਾਹੀ ਕਰਦੀ ਹੋਵੇ  ,  ਹਾਂ ਕੋਈ ਸਰੀਰਕ ਦੰਡ  ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਹੈ ,  ਕੋਈ ਮਾਨਸਿਕ ।



ਇੱਕ ਵਿਦਵਾਨ ਕਿਸੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ  ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਪੜਾਉਂਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮਾਰਦਾ ਅਤੇ ਡਾਂਟਦਾ  ਸੀ ।  ਰਾਜਪੁਤਰ ਨੇ ਇੱਕ ਦਿਨ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਕੋਲ ਜਾਕੇ ਅਧਿਆਪਕ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕੀਤੀ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਵੀ ਕ੍ਰੋਧ ਆਇਆ ।  ਅਧਿਆਪਕ ਨੂੰ ਸੱਦਕੇ ਪੁੱਛਿਆ ,  ਤੁਸੀ ਮੇਰੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਕਿਉਂ ਮਾਰਦੇ ਹੋ ?  ਇੰਨੀ ਨਿਰਦੈਤਾ ਤੁਸੀ ਹੋਰ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਵਰਤਦੇ ?  ਅਧਿਆਪਕ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ,  ਮਹਾਰਾਜ ,  ਰਾਜਪੁਤਰ ਵਿੱਚ ਨਿਮਰਤਾ ਅਤੇ ਸਦਾਚਾਰ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਲੋਕ ਜੋ ਕੁੱਝ ਕਹਿੰਦੇ ਜਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ  ਉਹ ਹਰ ਇੱਕ ਮਨੁੱਖ ਦੇ  ਜਿਹਨ ਵਿੱਚ  ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜਿਸਨੂੰ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਚਰਿਤਰਵਾਨ ਹੋਣ  ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਕਠੋਰਤਾਪੂਰਵਕ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ ਉਸ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਹੋਣ ਤੇ  ਕੋਈ ਅੱਛਾ ਗੁਣ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦਾ ।  ਹਰੀ ਲੱਕੜੀ ਨੂੰ ਚਾਹੇ ਜਿੰਨੀ ਝੁੱਕਾ  ਲਓ ਲੇਕਿਨ ਸੁੱਕ ਜਾਣ ਤੇ  ਉਹ ਨਹੀਂ ਮੁੜ ਸਕਦੀ ।  ਮੈਂ ਅਫਰੀਕਾ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੌਲਵੀ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ।  ਉਹ ਅਤਿਅੰਤ ਕੁਰੂਪ ,  ਕਠੋਰ ਅਤੇ ਕੌੜਭਾਸ਼ੀ ਸੀ ।  ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜਾਉਂਦਾ ਘੱਟ ਅਤੇ ਮਾਰਦਾ ਜਿਆਦਾ ।  ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਕੱਢਕੇ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ,  ਨਿਮਾਣਾ ਅਤੇ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲ ਮੌਲਵੀ ਰੱਖਿਆ ।  ਇਹ ਹਜਰਤ ਮੁੰਡੀਆਂ ਨੂੰ  ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਮ ਨਾਲ  ਬੋਲਦੇ ਅਤੇ ਕਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਰਫ ਕੈੜੀ ਅੱਖ ਨਾਲ  ਵੀ ਨਾ  ਵੇਖਦੇ ।  ਮੁੰਡੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਸੁਭਾਅ ਵੇਖਕੇ ਢੀਠ ਹੋ ਗਏ ।  ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈਆਂ  ਦੰਗੇ  ਮਚਾਉਂਦੇ ਅਤੇ ਲਿਖਣ ਦੀਆਂ ਤਖਤੀਆਂ ਭਿੜਾਇਆ  ਕਰਦੇ ।  ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਫਿਰ


ਉੱਥੇ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਉਹੀ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲਾ ਮੌਲਵੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।  ਪੁੱਛਣ ਤੇ ਗਿਆਤ ਹੋਇਆ ਕਿ ਦੂਜੇ ਮੌਲਵੀ ਦੀ ਨਿਮਰਤਾ ਤੋਂ ਉਕਟਾ  ਜਾਣ ਤੇ  ਲੋਕ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੇ ਮੌਲਵੀ ਨੂੰ ਮਨਾ ਕੇ  ਲਿਆਏ ਸਨ ।



ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੈਂ ਬਲਖ਼ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਮੁਸਾਫਰਾਂ  ਦੇ ਨਾਲ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਬਲਵਾਨ ਜਵਾਨ ਸੀ ਜੋ ਡੀਂਗਾਂ  ਮਾਰਦਾ ਚਲਾ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਇਹ ਕੀਤਾ ,ਮੈਂ  ਉਹ ਕੀਤਾ । ਅਚਾਨਕ  ਸਾਨੂੰ ਕਈ ਡਾਕੂਆਂ ਨੇ ਘੇਰ ਲਿਆ ।  ਮੈਂ ਪਹਿਲਵਾਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ,  ਹੁਣ ਕਿਉਂ ਖੜੇ ਹੋ ,  ਕੁੱਝ ਆਪਣਾ ਪਰਾਕਰਮ ਵਿਖਾਓ ।  ਲੇਕਿਨ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੀ ਉਸ ਮਨੁੱਖ  ਦੇ ਹੋਸ਼ ਉੱਡ ਗਏ ।  ਮੂੰਹ ਬੇਰਸ ਪੈ ਗਿਆ ।  ਤੀਰ - ਕਮਾਨ ਹੱਥ ਤੋਂ ਛੁੱਟਕੇ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਥਰਥਰ ਕੰਬਣ ਲਗਾ ।  ਜਦੋਂ ਉਸਦੀ ਇਹ ਹਾਲਤ ਵੇਖੀ ਤਾਂ ਆਪਣਾ ਅਸਬਾਬ ਉਥੇ ਹੀ ਛੱਡਕੇ ਅਸੀਂ  ਲੋਕ ਭੱਜ  ਖੜੇ ਹੋਏ ।  ਇੰਜ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਣ ਬਚੇ ।  ਜਿਨੂੰ ਯੁਧ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੋ ਉਹੀ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਅੜ ਸਕਦਾ ਹੈ ।  ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਜੋਰ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਸਾਹਸ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ।



ਅੱਠਵਾਂ ਪ੍ਰਕਰਣ  :  ਸਾਦੀ ਨੇ ਸਦਾਚਾਰ ਅਤੇ ਸਦਵਿਵਹਾਰ  ਦੇ ਨਿਯਮ ਲਿਖੇ ਹਨ ।  ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਨਾ  ਲੈ ਕੇ ਖੁੱਲੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਹਨ ।  ਇਸ ਲਈ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ  ਇਹ ਪ੍ਰਕਰਣ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੋਚਕ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ ,  ਪਰ ਇਸ ਕਮੀ ਨੂੰ ਸਾਦੀ ਨੇ ਰਚਨਾ ਸੌਂਦਰਿਆ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ।  ਛੋਟੇ - ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸੂਤਰਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਤਲਬ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਵੇਂ  ਇਹ ਪ੍ਰਕਰਣ ਸਾਦੀ  ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਨਚੋੜ ਹੋਵੇ  ।  ਇਹ ਉਹ ਉਪਵਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤੀ ,  ਸਦਾਚਾਰ ,  ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ,  ਸਮਾਜਨੀਤੀ ,  ਸਭਾਚਾਤੁਰੀ ਆਦਿ ਰੰਗ - ਬਿਰੰਗੇ ਪੁਰਖ ਲਹਿ ਲਹਾ  ਰਹੇ ਹਨ ।  ਇਹਨਾਂ  ਫੁੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਛਿਪੇ ਹੋਏ ਕਾਂਟੇ ਵੀ ਹਨ  ,  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਅਨੋਖਾ ਗੁਣ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਥੇ ਹੀ ਚੁਭਦੇ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਚੁਭਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।



ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਕਮਜੋਰ ਵੈਰੀ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਕਰੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਸਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਸੁਚੇਤ ਰਹਿਣਾ  ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਮਿੱਤਰ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਦਾ ਹੀ ਭਰੋਸਾ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸ਼ਤਰੂਆਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ਾਮਦ ਦਾ ਕੀ ਵਿਸ਼‍ਵਾਸ਼ !



ਜੇਕਰ ਕਦੇ  ਦੋ ਦੁਸ਼ਮਨਾਂ  ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਗੱਲ ਕਹਿਣੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਹੋ ਕਿ ਜੇਕਰ ਉਹ ਫਿਰ ਮਿੱਤਰ ਹੋ ਜਾਣ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਨਾ ਹੋਣਾ ਪਏ ।



ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਦੇ ਸ਼ਤਰੂਆਂ ਨਾਲ  ਦੋਸਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਦਾ ਵੈਰੀ ਹੈ ।



ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਧਨ ਨਾਲ ਕੰਮ ਨਿਕਲੇ ਤੱਦ ਤੱਕ ਜਾਨ ਨੂੰ ਜੋਖਮ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਪਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ।  ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਉਪਾਅ ਨਾ  ਰਹੇ ਤਾਂ ਮਿਆਨ ਵਿੱਚੋਂ  ਤਲਵਾਰ ਧੂ ਲਓ ।



ਵੈਰੀ ਦੀ ਸਲਾਹ  ਦੇ ਵਿਰੁਧ ਕੰਮ ਕਰਨਾ  ਹੀ ਬੁਧੀਮਾਨੀ ਹੈ ਜੇਕਰ ਉਹ ਤੈਨੂੰ ਤੀਰ  ਦੇ ਸਮਾਨ ਸਿੱਧਾ ਰਸਤਾ ਦਿਖਾਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇਵੋ  ਅਤੇ  ਉਲਟੇ  ਰਸਤੇ ਜਾਓ ।



ਨਾ  ਤਾਂ ਇੰਨੇ  ਕਠੋਰ ਬਣੋ ਕਿ ਲੋਕ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਡਰਨ ਲੱਗ ਜਾਣ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇੰਨੇ  ਕੋਮਲ ਕਿ ਲੋਕ ਸਿਰ ਚੜ੍ਹੀ ਆਉਣ ।



ਦੋ ਮਨੁੱਖ ਰਾਜ ਅਤੇ ਧਰਮ  ਦੇ ਵੈਰੀ ਹਨ ,  ਨਿਰਦਈ ਰਾਜਾ ਅਤੇ ਮੂਰਖ ਸਾਧੂ ।



ਰਾਜਾ ਨੂੰ ਉਚਿਤ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੇ ਸ਼ਤਰੂਆਂ ਤੇ  ਇੰਨਾ ਕ੍ਰੋਧ ਨਾ  ਕਰੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੋਸਤਾਂ  ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਖਦਸਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ।



ਜਦੋਂ ਵੈਰੀ ਦੀ ਕੋਈ ਚਾਲ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਤੱਦ ਉਹ ਦੋਸਤੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ;  ਦੋਸਤੀ ਦੀ ਆੜ ਵਿੱਚ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਦੁਸ਼ਮਨ ਰਹਿਕੇ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ।



ਸੱਪ  ਦੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੈਰੀ  ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਕੁਚਲਵਾਓ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸੱਪ ਹੀ ਮਰੇਗਾ ਜਾਂ ਦੁਸ਼ਮਨ ਤੋਂ ਹੀ  ਗਲਾ ਛੁੱਟੇਗਾ ।



ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਤੈਨੂੰ ਪੂਰਾ  ਵਿਸ਼‍ਵਾਸ਼ ਨਾ  ਹੋਵੇ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਗੱਲ ਪਸੰਦ ਆਵੇਗੀ ਤੱਦ ਤੱਕ ਬਾਦਸ਼ਾਹ  ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਨਿੰਦਿਆ ਮਤ ਕਰੋ ;  ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਆਪ ਹਾਨੀ ਚੁਕਣੀ ਪਵੇਗੀ ।



ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸੇ ਹੰਕਾਰੀ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ,  ਉਹ ਖੁਦ  ਨਸੀਹਤ ਦਾ ਮੁਥਾਜ ਹੈ ।



ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਸਮਰੱਥਾਵਾਨ ਹੋਕੇ ਵੀ ਭਲਾਈ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਉਸਨੂੰ ਸਮਰਥਾਹੀਨ  ਹੋਣ ਤੇ  ਦੁੱਖ ਭੋਗਣਾ ਪਵੇਗਾ ।  ਅਤਿਆਚਾਰੀ ਦਾ ਵਿਪਦ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸਾਥੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।



ਕਿਸੇ  ਦੇ ਛਿਪੇ ਹੋਏ ਐਬ ਮਤ ਫੋਲੋ  ,  ਇਸ ਨਾਲ  ਤੁਹਾਡਾ ਵੀ ਵਿਸ਼‍ਵਾਸ਼ ਉਠ ਜਾਏਗਾ ।



ਵਿਦਿਆ ਪੜ੍ਹਕੇ ਉਸਦਾ ਅਨੁਸ਼ੀਲਨ ਨਾ ਕਰਨਾ  ਜ਼ਮੀਨ ਜੋਤ ਕੇ  ਬੀਜ ਨਾ  ਪਾਉਣ  ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ ।



ਜਿਸਦੀ ਭੁਜਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਜੋਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ,  ਜੇਕਰ ਉਹ ਲੋਹੇ ਦੀ ਕਲਾਈ ਵਾਲੇ ਨਾਲ ਪੰਜਾ ਲਵੇ  ਤਾਂ ਇਹ ਉਸਦੀ ਮੂਰਖਤਾ ਹੈ ।



ਦੁਰਜਨ ਲੋਕ ਸੱਜਣਾਂ ਨੂੰ ਉਸੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਜਾਰੀ ਕੁੱਤੇ  ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਕੁੱਤਿਆਂ  ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਦੂਰੋਂ ਗੁੱਰਾਉਂਦੇ ਹਨ ;  ਲੇਕਿਨ ਕੋਲ ਜਾਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ।



ਗੁਣਹੀਨ - ਗੁਣਵਾਨਾਂ ਤੋਂ ਦਵੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ।





ਬੁਧੀਮਾਨ ਲੋਕ ਪਹਿਲਾ ਭੋਜਨ ਪਚ ਜਾਣ ਤੇ  ਫਿਰ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ,  ਯੋਗੀ ਲੋਕ ਓਨਾ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿੰਨੇ ਨਾਲ  ਜਿੰਦਾ ਰਹਿਣ  ,  ਜਵਾਨ ਲੋਕ ਪੇਟ ਭਰ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ,  ਬੁੜੇ  ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਮੁੜ੍ਹਕਾ ਨਾ  ਆ ਜਾਵੇ ਖਾਂਦੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ,  ਪਰ ਕਲੰਦਰ ਇੰਨਾ ਖਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਹ  ਦੀ ਵੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ ।



ਜੇਕਰ ਪੱਥਰ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ  ਅਤੇ  ਸੱਪ ਹੇਠਾਂ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸੋਚ - ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ  ਚਾਹੀਦੀ  ਹੈ ।



ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਬੁਧੀਮਾਨ ਮੂਰਖਾਂ  ਦੇ ਨਾਲ ਵਾਦ - ਵਿਵਾਦ ਕਰੇ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਠਾ ਦੀ ਆਸ ਨਹੀਂ ਰਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ  ।



ਜਿਸ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ  ਬਹੁਤ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਹੈ ਉਸ ਨਾਲ  ਦੋਸਤੀ ਨਿਭਾਉਣ ਦਾ ਜਤਨ ਕਰੋ ।



ਵਿਵੇਕ ਇੰਦਰੀਆਂ  ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਸਿੱਧਾ ਮਨੁੱਖ ਕਿਸੇ ਚੰਚਲ ਇਸ‍ਤਰੀ  ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੋਵੇ  ।



ਬੁਧੀ ,  ਬਿਨਾਂ ਜੋਰ  ਦੇ ਛਲ ਅਤੇ ਬੇਈਮਾਨੀ ਹੈ ,  ਜੋਰ ਬਿਨਾਂ ਬੁਧੀ  ਦੇ ਮੂਰਖਤਾ ਅਤੇ ਬੇਰਹਿਮੀ ਹੈ ।



ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾਪਾਤਰ ਬਨਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਵਾਸਨਾਵਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ,  ਉਹ ਹਲਾਲ ਨੂੰ ਛੱਡਕੇ ਹਰਾਮ  ਦੇ ਵੱਲ ਝੁਕਦਾ ਹੈ ।



ਦੋ ਗੱਲ ਅਸੰਭਵ ਹਨ ,  ਇੱਕ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਅੰਸ਼ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਖਾਣਾ  ,  ਦੂਜੇ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਰਨਾ ।


ਸ਼ੇਖ ਸਾਦੀ-2 ਪੜ੍ਹੋ

ਸ਼ੇਖ ਸਾਦੀ-2-ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ

ਸ਼ੇਖ਼   ਸਾਦੀ


ਅੱਠਵਾਂ ਅਧਿਆਏ


ਫਾਰਸੀ ਸਾਹਿਤ‍ ਦੀਆਂ  ਪਾਠ ਪੁਸ‍ਤਕਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਲਿਸ‍ਤਾਂ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਬੋਸ‍ਤਾਂ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਚਾਰ ਹੈ  ।  ਇਹ ਕਹਿਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਅਤਿਕਥਨੀ ਨਹੀਂ  ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਕਾਵ ਗਰੰਥਾਂ  ਵਿੱਚ ਬੋਸਤਾਂ ਦਾ ਉਹੀ ਸਨਮਾਨ  ਹੈ ਜੋ ਗਦ ਵਿੱਚ ਗੁਲਸਤਾਂ ਦਾ  ਹੈ ।  ਨਿਜਾਮੀ ਦਾ ਸਿਕੰਦਰਨਾਮਾ ,  ਫਿਰਦੌਸੀ ਦਾ ਸ਼ਾਹਨਾਮਾ ,  ਮੌਲਾਨਾ ਰੂਮ ਦੀ ਮਸਨਵੀ ,  ਅਤੇ ਦੀਵਾਨ ਹਾਫਿਜ ਇਹ ਚਾਰੇ ਗਰੰਥ ਬੋਸਤਾਂ  ਦੇ ਹੀ ਸਮਾਨ ਗਿਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।  ਨਿਜਾਮੀ ਅਤੇ ਫਿਰਦੌਸੀ ਵੀਰ - ਰਸ ਵਿੱਚ ਅਦੁੱਤੀ  ਹਨ ,  ਮੌਲਾਨਾ ਰੂਮ ਦੀ ਮਸਨਵੀ ਭਗਤੀ ਸਬੰਧੀ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੀ ਅਤੇ ਹਾਫਿਜ ਪ੍ਰੇਮ ਰਸ  ਦੇ ਰਾਜੇ ਹਨ  ।  ਇਸ ਚਾਰਾਂ ਕਾਵ ਗ੍ਰੰਥਾਂ  ਦੀ  ਇੱਜ਼ਤ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਅੰਸ਼ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਵਿਸ਼ੇ  ਤੇ  ਨਿਰਭਰ ਹੈ ।  ਲੇਕਿਨ ਬੋਸਤਾਂ ਇੱਕ ਨੀਤੀਗਰੰਥ ਹੈ ਅਤੇ  ਨੀਤੀ  ਦੇ ਗਰੰਥ ਬਹੁਤ ਕਰਕੇ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਪਿਆਰੇ  ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਕਰਦੇ ।  ਇਸ ਲਈ ਬੋਸਤਾਂ ਦੀ  ਜੋ ਇੱਜ਼ਤ ਅਤੇ ਪ੍ਚਾਰ ਹੈ ਉਹ ਸਰਵਥਾ ਉਸਦੀ ਸਰਲਤਾ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰੋਂਤਕਰਸ਼ਤਾ ਪਰ ਨਿਰਭਰ ਹੈ ।  ਮੌਲਾਨਾ ਰੂਮ ਨੇ ਜੀਵਨ  ਦੇ ਗੂੜ ਤਤ‍ਅਤੇ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਹੋਰ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਬੜਾ ਮਾਨ  ਹੈ ।  ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਮਧੁਰਤਾ ,  ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਮ  ਦੇ ਭਾਵ ਵਿੱਚ ਹਾਫਿਜ ਸਾਦੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਅੱਗੇ  ਹਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗੀ  ਮਰਮ ਸਪਰਸ਼ਨੀ ਕਵਿਤਾ ਫਾਰਸੀ ਵਿੱਚ ਹੋਰ  ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਜਲਾਂ  ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਸ਼ੇਅਰ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ  ਸਧਾਰਣ ਗੱਲਾਂ ਤੇ  ਅਜਿਹੇ ਢੁਕਦੇ ਹਨ  ਜਿਵੇਂ  ਉਸੇ  ਅਵਸਰ ਲਈ ਲਿਖੇ ਗਏ ਹੋਣ । ਧੰਨ‍ ਹੈ ਸ਼ੀਰਾਜ ਦੀ ਉਹ ਪਵਿਤਰ ਭੂਮੀ ਜਿਸਨੇ  ਸਾਦੀ ਅਤੇ ਹਾਫਿਜ ਵਰਗੇ  ਦੋ ਅਜਿਹੇ ਅਮੁੱਲ ਰਤ‍ਨ  ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ।  ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਭਾਵ ਦੀ ਸਰਲਤਾ ਵਿੱਚ ਸਾਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।  ਫਿਰਦੌਸੀ ਅਤੇ ਨਿਜਾਮੀ ਬਹੁਤ ਕਰਕੇ ਨਿਰਾਲੀਆਂ  ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ  ।  ਪਰ ਸਾਦੀ ਨੇ ਕਿਤੇ ਨਿਰਾਲੀਆਂ  ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਹੈ ।  ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਤਿ ਕਥਨੀਆਂ  ਵੀ ਬਣਾਵਟੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮੇਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰੇ ਰਸਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਲੇਕਿਨ ਕਰੁਣਾ - ਰਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਵਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ ।  ਤਰਸ  ਦੇ ਵਰਣਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੇਖਣੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੂਖਮ  ਹੋ ਗਈ ਹੈ ।  ਸਾਦੀ ਨਮਾਜ਼ ਅਤੇ ਰੋਜੇ  ਦੇ ਪਾਬੰਦ ਤਾਂ ਸਨ ਪਰ ਸੇਵਾ ਧਰਮ ਨੂੰ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਾਰ - ਵਾਰ ਸੇਵਾ ਤੇ ਜੋਰ  ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪਿਆਰਾ ਵਿਸ਼ਾ ਰਾਜਨੀਤੀ ਹੈ । ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਆਂ  ,  ਧਰਮ ,  ਦੀਨਪਾਲਨ ਅਤੇ ਮਾਫੀ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਥਕਦੇ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ  ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੇ  ਲਾਇਲਟੀ  ( ਰਾਜ ਭਗਤੀ )  ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਰੰਗ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਖਰੀਆਂ-ਖਰੀਆਂ  ਗੱਲਾਂ  ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਚੁੱਕ ਜਾਣ  ।  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਰਾਜਨੀਤੀ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਅਜਾਦੀ ਤੇ  ਅੱਜ ਵੀ ਆਸ਼‍ਚਰਜ  ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵੀਹਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ  ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਵਗਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਕਾਇਮ ਹੈ । ਲੇਕਿਨ ਅਜੋਕੇ ਕਈ ਸੌ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਦੀ ਨੇ ਕਈ ਜਗ੍ਹਾ ਇਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਹੈ ।



ਬੋਸਤਾਂ ਵਿੱਚ ਦਸ ਅਧਿਆਏ  ਹਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾ ਸੂਚੀ ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ  ਹੈ ਕਿ ਸਾਦੀ ਦੀ ਨੀਤੀ ਸਿੱਖਿਆ ਕਿੰਨੀ ਵਿਸਾਲ  ਹੈ ।



ਪਹਿਲਾ ਅਧਿਆਏ       ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ



ਦੂਸਰਾ ਅਧਿਆਏ      ਤਰਸ



ਤੀਸਰਾ  ਅਧਿਆਏ      ਪ੍ਰੇਮ



ਚੌਥਾ ਅਧਿਆਏ       ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ



ਪੰਜਵਾਂ ਅਧਿਆਏ      ਧੀਰਜ



ਛੇਵਾਂ  ਅਧਿਆਏ         ਸੰਤੋਸ਼



ਸੱਤਵਾਂ ਅਧਿਆਏ       ਸਿੱਖਿਆ



ਅਠਵਾਂ  ਅਧਿਆਏ       ਕ੍ਰਿਤਗਿਅਤਾ



ਨੌਵਾਂ  ਅਧਿਆਏ       ਪਛਤਾਵਾ



ਦਸਵਾਂ ਅਧਿਆਏ       ਈਸ਼‍ਵਰ ਅਰਦਾਸ



ਨੀਤੀ ਗਰੰਥਾਂ  ਦੀ ਲੋੜ ਉਂਜ  ਤਾਂ ਜਨਮ ਭਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਲੇਕਿਨ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉਪਯੁਕਤ ਸਮਾਂ ਬਾਲ-ਉਮਰ ਹੈ ।  ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਮਨੁੱਕਹਿ  ਚਰਿੱਤਰ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਪੜ੍ਹਨਯੋਗ  ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਬੋਸਤਾਂ ਦਾ ਇੰਨਾ ਪ੍ਚਾਰ ਹੈ ।  ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ  ਕਈ ਪ੍ਰਸਿਧ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ।  ਆਮ ਲੋਕਾਂ  ਵਿੱਚ ਇਸਦੇ ਜਿੰਨੇ ਸ਼ੇਅਰ ਅਖਾਣ  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹਨ ਓਨੇ ਗੁਲਸਤਾਂ  ਦੇ ਨਹੀਂ ।  ਇੱਥੇ ਅਸੀਂ  ਉਦਾਹਰਣ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁੱਝ ਕਥਾਵਾਂ ਦੇਕੇ ਹੀ ਸੰਤੋਸ਼ ਕਰਾਂਗੇ ।



ਬੋਸਤਾਂ ਦੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ



ਸੀਰਿਆ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਸਾਲੇਹ ਸੀ ਕਦੇ - ਕਦੇ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਗੁਲਾਮ  ਦੇ ਨਾਲ ਭੇਸ਼ ਬਦਲਕੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਕਲਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ।  ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਮਸਜਦ ਵਿੱਚ ਦੋ ਫਕੀਰ ਮਿਲੇ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ  ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਇਹ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਲੋਕ ਜੋ ਭੋਗ - ਵਿਲਾਸ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਸਵਰਗ ਵਿੱਚ ਆਉਣਗੇ ,  ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਰਫ ਅੱਖ ਚੁੱਕ ਕੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੇਖਾਂਗਾ ।  ਸਵਰਗ ਤੇ  ਸਾਡਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ  ਇਸ ਲੋਕ ਵਿੱਚ ਦੁਖ ਭੋਗ ਰਹੇ ਹਾਂ ।  ਜੇਕਰ ਸਾਲੇਹ ਉੱਥੇ ਬਾਗ ਦੀ ਦੀਵਾਰ  ਦੇ ਕੋਲ ਵੀ ਆਇਆ ਤਾਂ ਜੁੱਤੇ ਨਾਲ  ਉਸਦਾ ਭੇਜਾ  ਕੱਢ ਲਵਾਂਗਾ । ਸਾਲੇਹ ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਕੇ ਉੱਥੋਂ  ਚਲਾ ਆਇਆ ।  ਸਵੇਰੇ  ਉਸਨੇ ਦੋਨਾਂ ਫਕੀਰਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਅਤੇ ਢੁਕਵਾਂ ਆਦਰ ਮਾਣ ਕਰਕੇ ਉੱਚਾਸਨ ਤੇ  ਬੈਠਾਇਆ ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ – ਸਾਰਾ  ਧਨ ਦਿੱਤਾ । ਤੱਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਫਕੀਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਹੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ,  ਤੂੰ ਸਾਡੀ ਕਿਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਐਨਾ  ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ ?  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹਰਸ਼ ਨਾਲ  ਗਦਗਦ ਹੋਕੇ ਬੋਲਿਆ ,  ਮੈਂ ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਕਿ ਐਸ਼ੋ ਇਸ਼ਰਤ   ਦੇ ਹੰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਦੁਰਬਲਾਂ  ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਂਵਾਂ । ਤੁਸੀਂ  ਮੇਰੀ ਵੱਲੋਂ  ਆਪਣਾ ਹਿਰਦਾ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਲਓ ਅਤੇ ਸਵਰਗ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਛਿੱਤਰ  ਮਾਰਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਨਾ  ਕਰੋ । ਮੈਂ ਅੱਜ ਤੁਹਾਡਾ ਆਦਰ ਮਾਣ ਕੀਤਾ ਹੈ ,  ਤੁਸੀਂ  ਕੱਲ ਮੇਰੇ ਲਈ  ਸਵਰਗ ਦਾ ਦਵਾਰ ਬੰਦ ਨਾ ਕਰਨਾ ।



ਈਰਾਨ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਾਰਾ ਇੱਕ ਦਿਨ ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਤੋਂ ਵਿਛੜ ਗਿਆ ।  ਕਿਤੇ ਖੜਾ  ਏਧਰ - ਉੱਧਰ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਚਰਵਾਹਾ ਭੱਜਦਾ ਹੋਇਆ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇਸ ਡਰ ਤੋਂ ਕਿ ਇਹ ਕੋਈ ਵੈਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇ ਤੁਰੰਤ ਧਨੁਸ਼ ਚੜ੍ਹਾਇਆ । ਚਰਵਾਹੇ ਨੇ ਚੀਖਕੇ ਕਿਹਾ ,  ਹੇ ਮਹਾਰਾਜ ,  ਮੈਂ ਤੁਹਾਡਾ ਵੈਰੀ ਨਹੀਂ ਹਾਂ । ਮੈਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਮਤ ਕਰੋ ।  ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਚਾਰਾਗਾਹ ਵਿੱਚ ਚਰਾਣ ਲਿਆਇਆ ਕਰਦਾ ਹਾਂ । ਤਦ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਸਬਰ ਹੋਇਆ ।  ਬੋਲਿਆ ,  ਤੂੰ ਬਹੁਤ ਵਡਭਾਗਾ ਸੀ ਕਿ ਅੱਜ ਮਰਦੇ - ਮਰਦੇ ਬਚ ਗਿਆ ।  ਚਰਵਾਹਾ ਹੱਸਕੇ ਬੋਲਿਆ ,  ਮਹਾਰਾਜ ,  ਇਹ ਵੱਡੇ ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜਾ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਤਰੂਆਂ ਨੂੰ ਨਾ  ਪਹਿਚਾਣ ਸਕੇ ।  ਮੈਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਾਰ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ  ਹਾਂ ।  ਤੁਸੀਂ ਘੋੜਿਆਂ  ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਨਾਲ  ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ  ।  ਅੱਜ ਤੁਸੀ ਮੈਨੂੰ ਭੁੱਲ ਗਏ ।  ਮੈਂ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਲੱਖਾਂ ਘੋੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਚਾਣ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ।  ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।



ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਉਮਰ  ਦੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਵਡਮੁੱਲੀ  ਅੰਗੂਠੀ ਸੀ ਕਿ ਵੱਡੇ - ਵੱਡੇ ਜੌਹਰੀ ਉਸਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ।  ਉਸਦਾ ਨਗੀਨਾ ਰਾਤ ਨੂੰ ਤਾਰੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਮਕਦਾ ਸੀ ।  ਸੰਜੋਗ ਐਸਾ  ਇੱਕ ਵਾਰ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲ ਪਿਆ । ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਅੰਗੂਠੀ ਵੇਚ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ  ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਤੱਕ ਆਪਣੀ ਭੁੱਖੀ ਪ੍ਰਜਾ ਦਾ ਉਦਰ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ । ਵੇਚਣ  ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ  ਦੇ ਸ਼ੁਭਚਿੰਤਕਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਅਨੋਖੀ ਅੰਗੂਠੀ ਮਤ ਬੇਚੋ  ਫਿਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗੀ ।  ਉਮਰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ।  ਬੋਲਿਆ ,  ਜਿਸ ਰਾਜਾ ਦੀ ਪ੍ਰਜਾ ਦੁਖ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ  ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਅੰਗੂਠੀ ਸ਼ੋਭਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ ।  ਰਤਨਾਂ ਜੜੇ ਗਹਿਣੇ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਪਹਿਨਣਾ  ਕਦੋਂ ਉਚਿਤ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਮੇਰੀ ਪ੍ਰਜਾ ਦਾਣੇ - ਦਾਣੇ ਨੂੰ ਤਰਸਦੀ ਹੋਵੇ  ।



ਦਮਿਸ਼‍ਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਅਜਿਹੀ ਔੜ ਪਈ  ਕਿ ਵੱਡੀਆਂ – ਵੱਡੀਆਂ  ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਨਾਲੇ ਸੁੱਕ ਗਏ ,  ਪਾਣੀ ਦਾ ਕਿਤੇ ਨਾਮ ਨਾ  ਰਿਹਾ । ਕਿਤੇ ਸੀ ਤਾਂ ਅਨਾਥਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ।  ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਘਰ ਤੋਂ ਧੂੰਆਂ ਉੱਠਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਚੁੱਲੇ  ਦਾ ਨਹੀਂ ਕਿਸੇ ਵਿਧਵਾ ,  ਦੀਨ ਦੀ ਆਹ ਦਾ ਧੂੰਆਂ ਸੀ ।  ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਧਨਵਾਨ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ,  ਜੋ ਉਦਾਸੀਨ ,  ਸੁੱਕ ਕੇ  ਕੰਡਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ।  ਮੈਂ ਕਿਹਾ ,  ਭਰਾ ਤੁਹਾਡੀ ਇਹ ਕੀ ਹਾਲਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ,  ਤੁਹਾਡੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਗੱਲ ਦੀ ਕਮੀ ਹੈ ?  ਇਹ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਉਸਦੇ ਨੇਤਰ ਤਰ  ਹੋ ਗਏ ।  ਬੋਲਿਆ ਮੇਰੀ ਇਹ ਹਾਲਤ ਆਪਣੇ ਦੁਖ ਕਰਕੇ  ਨਹੀਂ ,  ਬਲਕਿ ਦੂਸਰਿਆਂ  ਦੇ ਦੁਖ ਕਾਰਨ  ਹੋਈ ਹੈ ।  ਅਨਾਥਾਂ ਨੂੰ ਵਿਲਕਦੇ ਵੇਖਕੇ ਮੇਰਾ ਹਿਰਦਾ ਫੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।  ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਪਸ਼ੂ ਤੋਂ ਵੀ ਨੀਚ ਹਨ  ਜੋ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ  ਦੇ ਦੁਖ ਤੋਂ ਦੁਖੀ ਨਹੀਂ ਹਨ  ।



ਇੱਕ ਦੁਸ਼ਟ ਸਿਪਾਹੀ ਕਿਸੇ ਖੂਹ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ।  ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਪਿਆ ਰੋਂਦਾ - ਚੀਖਦਾ  ਰਿਹਾ ।  ਕੋਈ ਸਹਾਈ  ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ।  ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਨੇ ਉੱਲਟੇ ਇਹ ਨਿਰਦਇਤਾ ਕੀਤੀ  ਕਿ ਉਸਦੇ ਸਿਰ ਤੇ  ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਮਾਰ ਕੇ  ਬੋਲਿਆ, ‘ ਦੁਰਾਤਮਾ  ,  ਤੂੰ ਵੀ ਕਦੇ ਕਿਸੇ  ਦੇ ਨਾਲ ਨੇਕੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜੋ ਅੱਜ ਦੂਸਰਿਆਂ ਤੋਂ ਸਹਾਇਤਾ ਦੀ ਆਸ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।  ਜਦੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ  ਹਿਰਦੇ  ਤੁਹਾਡੀ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਕਾਰਨ  ਤੜਫ਼ ਰਹੇ ਹਨ ,  ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਸੁਧੀ  ਕੌਣ ਲਵੇਗਾ ।  ਕੰਡੇ ਬੀਜ ਕੇ ਫੁੱਲਾਂ  ਦੀ ਆਸ ਮਤ ਰੱਖ ।’



ਇੱਕ ਅਤਿਆਚਾਰੀ ਰਾਜਾ ਦੇਹਾਤੀਆਂ  ਦੇ ਗਧੇ ਵਗਾਰ ਵਿੱਚ ਫੜ ਲਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ,  ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਹ ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮਿਰਗ  ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਘੋੜਾ ਦੌੜਾਉਂਦਾ  ਹੋਇਆ ਆਪਣੇ ਬੰਦਿਆਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ।  ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਸ਼ਾਮ  ਹੋ ਗਈ ।  ਏਧਰ - ਉੱਧਰ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਗਾ ।  ਲੇਕਿਨ ਕੋਈ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਪਿਆ ।  ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋਕੇ ਨਜ਼ਦੀਕ  ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰਾਤ ਕੱਟਣ ਦੀ ਠਾਨੀ ।  ਉੱਥੇ ਕੀ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਦੇਹਾਤੀ ਆਪਣੇ ਮੋਟੇ ਤਾਜੇ ਗਧਿਆਂ ਨੂੰ ਡੰਡੇ ਮਾਰ – ਮਾਰ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਧੁੱਰੇ ਉੱਡਾ  ਰਿਹਾ ਹੈ ।  ਰਾਜੇ  ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਇਹ ਕਠੋਰਤਾ ਬੁਰੀ ਲੱਗੀ ।  ਬੋਲਿਆ ,  ਓਏ ਭਰਾ ਕੀ ਤੂੰ ਇਸ ਦੀਨ ਪਸ਼ੁ ਨੂੰ ਮਾਰ ਹੀ ਦਏਂਗਾ !  ਤੁਹਾਡੀ ਨਿਰਦਈਅਤਾ ਸਿਖਰ  ਨੂੰ ਪਹੁੰਚ  ਗਈ ।  ਜੇਕਰ ਈਸ਼‍ਵਰ ਨੇ ਤੈਨੂੰ ਜੋਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਅਜਿਹਾ ਦੁਰਪਯੋਗ ਮਤ ਕਰ ।  ਦੇਹਾਤੀ ਨੇ ਵਿਗੜਕੇ ਕਿਹਾ ,  ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੈ ?  ਕੀ ਪਤਾ  ਕੀ ਸਮਝ ਕੇ ਮੈਂ ਇਸਨੂੰ ਮਾਰਦਾ ਹਾਂ ।  ਰਾਜਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਅੱਛਾ ਬਹੁਤ ਬਕ - ਬਕ ਮਤ ਕਰ ,  ਤੇਰੀ  ਬੁਧੀ  ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ,  ਸ਼ਰਾਬ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਪੀ ਲਈ ?  ਦੇਹਾਤੀ ਨੇ ਗੰਭੀਰ  ਭਾਵ ਨਾਲ  ਕਿਹਾ ,  ਮੈਂ ਸ਼ਰਾਬ ਨਹੀਂ ਪੀਤੀ ਹੈ , ਨਾ ਹੀ ਪਾਗਲ  ਹਾਂ ,  ਮੈਂ ਇਸਨੂੰ ਕੇਵਲ ਇਸ ਲਈ  ਮਾਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਇਸ ਦੇਸ਼  ਦੇ ਅਤਿਆਚਾਰੀ ਰਾਜੇ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਦਾ ਨਾ  ਰਹੇ ।  ਲੰਗੜਾ ਅਤੇ ਬੀਮਾਰ ਹੋਕੇ ਮੇਰੇ ਦਵਾਰ ਪਰ ਪਿਆ ਰਹੇ ,  ਇਹ ਮੈਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਹੈ ।  ਲੇਕਿਨ ਰਾਜੇ  ਨੂੰ ਵਗਾਰ ਵਿੱਚ ਦੇਣਾ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ।  ਰਾਜਾ ਇਹ ਉੱਤਰ ਸੁਣਕੇ ਸੁੰਨ  ਰਹਿ ਗਿਆ ।  ਰਾਤ ਤਾਰੇ ਗਿਣ - ਗਿਣ ਕੇ  ਕੱਟੀ ।  ਸਵੇਰੇ ਉਸਦੇ ਆਦਮੀ ਖੋਜਦੇ ਲਭਦੇ ਉੱਥੇ ਆ ਪੁੱਜੇ ।  ਜਦੋਂ ਖਾ ਪੀ ਕੇ ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਰਾਜੇ  ਨੂੰ ਉਸ ਉਜੱਡ ਦੀ ਯਾਦ ਆਈ ।  ਉਸਨੇ  ਫੜ ਕੇ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਉਸਦਾ ਸਿਰ ਕੱਟਣ ਪਰ ਤਿਆਰ ਹੋਇਆ ।  ਦੇਹਾਤੀ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਨਿਰਭੈ ਹੋਕੇ ਬੋਲਿਆ ,  ਹੇ ਰਾਜਨ ,  ਤੁਹਾਡੇ ਜ਼ੁਲਮ ਤੋਂ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹਾਹਾਕਾਰ  ਮਚੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਇਕੱਲਾ  ਮੈਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਤੁਹਾਡੀ ਕੁਲ ਪ੍ਰਜਾ ਤੁਹਾਡੇ ਜ਼ੁਲਮ ਤੋਂ ਤੰਗ ਪੈ ਚੁੱਕੀ  ਹੈ ।  ਜੇਕਰ ਤੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਕੌੜੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਨਿਆਂ ਕਰ ਕਿ ਫਿਰ ਅਜਿਹੀਆਂ  ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਨ ਵਿੱਚ ਨਾ  ਆਉਣ ।  ਇਸਦਾ ਉਪਾਅ ਮੇਰਾ ਸਿਰ ਕੱਟਣਾ ਨਹੀਂ ,  ਸਗੋਂ ਜ਼ੁਲਮ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇਣਾ ਹੈ ।  ਰਾਜੇ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ।  ਦੇਹਾਤੀ ਨੂੰ ਮਾਫੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ  ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਜਾ ਤੇ  ਜ਼ੁਲਮ ਕਰਨਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ।





ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਫਕੀਰ ਨੇ ਕਿਸੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਕੋਲ  ਉਸਦੇ ਅਤਿਆਚਾਰਾਂ ਦੀ ਨਿੰਦਿਆ ਕੀਤੀ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਬੁਰੀ ਲੱਗੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।ਫਕੀਰ  ਦੇ ਇੱਕ ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ,  ਤੂੰ ਇਹ ਅੱਛਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਨੂੰ  ਅਜਿਹੀਆਂ  ਗੱਲਾਂ ਨਹੀਂ ਕਹਿਣੀਆਂ  ਚਾਹੀਦੀਆਂ । ਫਕੀਰ ਬੋਲਿਆ ,  ਮੈਂ ਜੋ ਕੁੱਝ ਕਿਹਾ ਉਹ ਸੱਚ ਹੈ ।ਇਸ ਕੈਦ ਦਾ ਕੀ ਡਰ ,  ਦੋ - ਚਾਰ ਦਿਨ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ । ਬਾਦਸ਼ਾਹ  ਦੇ ਕੰਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੱਲ ਪਹੁੰਚੀ ।  ਫਕੀਰ ਨੂੰ ਕਹਿਲਾ ਭੇਜਿਆ ,  ਇਸ ਗਲਤਫਹਿਮੀ  ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ  ਕਿ ਦੋ - ਚਾਰ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਛੁੱਟੀ ਹੋ ਜਾਏਗੀ ,  ਤੁਸੀਂ  ਇਸ ਕੈਦ ਵਿੱਚ ਮਰੋਂਗੇ ।  ਫਕੀਰ ਇਹ ਸੁਣਕੇ ਬੋਲਿਆ ,  ਜਾਕੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ  ਕਹਿ ਦੋ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਧਮਕੀ ਨਾ  ਦਿਓ ।  ਇਹ ਜਿੰਦਗੀ ਦੋ - ਚਾਰ ਦਿਨ ਤੋਂ ਜ‍ਯਾਦਾ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗੀ ,  ਮੇਰੇ ਲਈ ਦੁਖ - ਸੁਖ ਦੋਨੋਂ  ਬਰਾਬਰ ਹਨ  ।  ਤੁਸੀਂ ਉੱਚੇ  ਆਸਨ ਤੇ  ਬੈਠਾ ਦੋ  ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ,  ਸਿਰ ਕੱਟਵਾ ਦਿਓ  ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਕੁੱਝ ਰੰਜ ਨਹੀਂ ।  ਮਰਨ ਤੇ ਅਸੀ ਆਪਾਂ ਦੋਵੇਂ  ਬਰਾਬਰ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗੇ । ਦਇਆਹੀਣ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਇਹ ਸੁਣਕੇ ਹੋਰ ਵੀ ਵਿਗੜ ਗਿਆ  ਅਤੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਸਦੀ ਜਬਾਨ ਤਾਲੂ ਤੋਂ ਖਿੱਚ ਲਈ ਜਾਵੇ ।  ਫਕੀਰ ਬੋਲਿਆ ,  ਮੈਨੂੰ ਇਸਦਾ ਵੀ ਡਰ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਖੁਦਾ ਮੇਰੇ ਮਨ ਦਾ ਹਾਲ ਬਿਨਾਂ ਕਹੇ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ । ਤੁਸੀਂ  ਆਪਣੇ ਆਪ  ਨੂੰ ਰੋਵੋ  ਕਿ ਜਿਸ ਸ਼ੁਭ ਦਿਨ ਮਰੋਗੇ  ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਨੰਦੋਤਸਵ ਦੀਆਂ ਤਰੰਗਾਂ ਉੱਠਣ ਲੱਗਣਗੀਆਂ ।



ਇੱਕ ਕਵੀ ਕਿਸੇ ਭਲਾ-ਆਦਮੀ  ਦੇ ਕੋਲ ਜਾਕੇ ਬੋਲਿਆ ,  ਮੈਂ ਵੱਡੀ ਆਫ਼ਤ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਹਾਂ ,  ਇੱਕ ਨੀਚ ਆਦਮੀ  ਦੇ ਮੇਰੇ ਸਿਰ  ਕੁੱਝ ਰੁਪਏ ਹਨ  ।  ਇਸ ਕਰਜੇ ਦੇ ਬੋਝ ਥੱਲੇ  ਮੈਂ ਦਬਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ  ਹਾਂ ।  ਕੋਈ ਦਿਨ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਉਹ ਮੇਰੇ ਦਵਾਰ ਦਾ ਚੱਕਰ ਨਾ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੋਵੇ  । ਉਸਦੀ ਤੀਰ ਸਰੀਖੀ ਗੱਲਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਹਿਰਦਾ ਨੂੰ ਛਲਨੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।  ਉਹ ਕਿਹੜਾ ਦਿਨ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਕਰਜੇ  ਤੋਂ ਅਜ਼ਾਦ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗਾ ।  ਭਲੇ-ਆਦਮੀ ਨੇ ਇਹ ਸੁਣਕੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਅਸ਼ਰਫੀ ਦਿੱਤੀ । ਕਵੀ ਅਤਿ ਖੁਸ਼ ਹੋਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆ । ਇੱਕ ਦੂਜਾ ਮਨੁੱਖ ਉੱਥੇ ਬੈਠਾ ਸੀ । ਬੋਲਿਆ ,  ਤੁਸੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਉਹ ਕੌਣ ਹੈ । ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਧੂਰਤ ਹੈ ਕਿ ਵੱਡੇ - ਵੱਡੇ ਦੁਸ਼ਟਾਂ  ਦੇ ਵੀ ਕੰਨ ਕੁਤਰਦਾ ਹੈ ।  ਉਹ ਜੇਕਰ ਮਰ ਵੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਰੋਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ ।  ਭਲੇ -ਆਦਮੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ  ਕਿਹਾ ਚੁਪ ਰਹਿ ,  ਕਿਸੇ ਦੀ ਨਿੰਦਿਆ ਕਿਉਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ।  ਜੇਕਰ ਉਸ ਪਰ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਕਰਜਾ ਹੈ ਤਦ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਗਲਾ ਛੁੱਟ ਗਿਆ ।ਲੇਕਿਨ ਜੇਕਰ ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ  ਧੂਰਤਤਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਤੱਦ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਪਛਤਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਰੁਪਏ ਨਾ ਮਿਲਦੇ  ਤਾਂ ਉਹ ਮੇਰੀ ਨਿੰਦਿਆ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ।



ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹਿਜਾਜ  ਦੇ ਰਸਤੇ ਪਰ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਪਗ - ਪਗ ਤੇ ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹਦਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।  ਉਹ ਇਸ ਸਦਮਾਰਗ ਵਿੱਚ ਇੰਨਾ ਲੀਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੰਡੇ  ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੱਢਦਾ ਸੀ । ਨਿਦਾਨ ਉਸਨੂੰ ਹੰਕਾਰ ਹੋਇਆ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਔਖੀ ਤਪਸਿਆ ਦੂਜਾ ਕੌਣ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।  ਤਦ ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ ਹੋਈ ਕਿ ਭਲੇ ਆਦਮੀ ,  ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਤਪਸਿਆ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਮਤ ਕਰ । ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖ ਪਰ ਤਰਸ ਕਰਨਾ  ਪਗ -ਪਗ ਤੇ  ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਹੈ ।



ਇੱਕ ਦੀਨ ਮਨੁੱਖ ਕਿਸੇ ਧਨੀ  ਦੇ ਕੋਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਮੰਗਿਆ ।  ਧਨੀ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਦੇਣ  ਦੇ ਨਾਮ ਨੌਕਰ ਤੋਂ ਧੱਕੇ  ਦਿਲਵਾ ਕੇ  ਉਸਨੂੰ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਵਾ  ਦਿੱਤਾ । ਕੁੱਝ ਕਾਲ ਉਪਰਾਂਤ ਸਮਾਂ ਪਲਟਿਆ । ਧਨੀ ਦਾ ਧਨ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ,  ਸਾਰਾ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਵਿਗੜ ਗਿਆ । ਖਾਣ  ਤੱਕ ਦਾ ਠਿਕਾਣਾ ਨਾ ਰਿਹਾ ।  ਉਸਦਾ ਨੌਕਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਭਲਾ-ਆਦਮੀ ਟੱਕਰ  ਪਿਆ ,  ਜਿਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੀਨ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਉਹੀ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਜੋ ਦਰਿਦਰ ਨੂੰ ਧਨ ਨਾਲ  ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਅਤੇ  ਨੌਕਰ - ਚਾਕਰ ਛੱਡ ਭੱਜੇ ।  ਇਸ ਭੈੜੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਦਿਨ ਗੁਜ਼ਰ ਗਏ । ਇੱਕ ਦਿਨ ਰਾਤ ਨੂੰ ਇਸ ਧਰਮਾਤਮਾ  ਦੇ ਦਵਾਰ ਤੇ  ਕਿਸੇ ਸਾਧੂ  ਨੇ ਆਕੇ ਭੋਜਨ ਮੰਗਿਆ ।  ਉਸਨੇ ਨੌਕਰ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਉਸਨੂੰ ਭੋਜਨ  ਦੇ ਦੋ । ਨੌਕਰ ਜਦੋਂ ਭੋਜਨ ਦੇਕੇ ਪਰਤਿਆ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਨੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਹੰਝੂ ਵਗ ਰਹੇ ਸਨ । ਸਵਾਮੀ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ,  ਕਿਉਂ ਰੋਂਦਾ ਹੈ ?  ਬੋਲਿਆ ,  ਇਸ ਸਾਧੂ  ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦੁਖ ਹੋਇਆ । ਕਿਸੇ ਸਮਾਂ ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਸੇਵਕ ਸੀ । ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਧਨ ,  ਧਰਤੀ ਸਭ ਸੀ ।  ਅੱਜ ਉਸਦੀ ਇਹ ਹਾਲਤ ਹੈ ਕਿ ਭਿੱਛਿਆ ਮੰਗਦਾ ਫਿਰਦਾ ਹੈ । ਸਵਾਮੀ ਸੁਣਕੇ ਹੱਸਿਆ ਅਤੇ ਬੋਲਿਆ ,  ਪੁੱਤਰ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਇਹੀ ਰਹੱਸ ਹੈ । ਮੈਂ ਵੀ ਉਹੀ ਦੀਨ ਮਨੁੱਖ ਹਾਂ ਜਿਸਨੂੰ ਇਸਨੇ ਤੈਥੋਂ ਧੱਕੇ ਮਰਵਾ ਕੇ  ਬਾਹਰ ਕਢਾ  ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।




ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ  ਕਿਸਨੇ ਇਹ ਕਥਾ ਸੁਣਾਈ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ  ਯਮਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਦਾਨੀ ਰਾਜਾ ਸੀ ।  ਉਹ ਧਨ ਨੂੰ ਤ੍ਰਣਵਤ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ,  ਜਿਵੇਂ ਮੇਘ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਸੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸਦੇ ਹੱਥੋਂ  ਧਨ ਦੀ ਵਰਖਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਹਾਤਿਮ  ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਕੋਈ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲੈਂਦਾ ਤਾਂ ਚਿੜ ਜਾਂਦਾ ।  ਕਿਹਾ ਕਰਦਾ ਕਿ ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਨਾ  ਰਾਜ ਹੈ ਨਾ ਹੀ ਖਜਾਨਾ ਉਸਦਾ ਅਤੇ ਮੇਰਾ  ਕੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ?  ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਸਨੇ ਕਿਸੇ ਆਨੰਦੋਤਸਵ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ । ਗੱਲਬਾਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸੰਗਵਸ਼ ਹਾਤਿਮ ਦੀ ਵੀ ਚਰਚਾ ਆ ਗਈ ਅਤੇ ਦੋ - ਚਾਰ ਮਨੁੱਖ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਨ ਲੱਗੇ । ਰਾਜੇ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਜਵਾਲਾ – ਜਿਹੀ  ਦਹਕ ਉੱਠੀ । ਤੁਰੰਤ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਹਾਤਿਮ ਦਾ ਸਿਰ ਕੱਟ ਲਿਆਓ । ਉਹ ਆਦਮੀ ਹਾਤਿਮ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਨਿਕਲਿਆ । ਕਈ ਦਿਨ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਨਾਲ  ਭੇਂਟ ਹੋਈ । ਉਹ ਅਤਿ ਗੁਣੀ ਅਤੇ ਸ਼ੀਲਵਾਨ ਸੀ । ਹਤਿਆਰੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲੈ ਗਿਆ ,  ਵੱਡੀ ਉਦਾਰਤਾ ਨਾਲ  ਉਸਦਾ ਇੱਜ਼ਤ - ਸਨਮਾਨ ਕੀਤਾ ।  ਜਦੋਂ ਸਵੇਰੇ ਹਤਿਆਰੇ ਨੇ ਵਿਦਾ ਮੰਗੀ ਤਾਂ ਜਵਾਨ ਨੇ ਅਤਿਅੰਤ ਵਿਨੀਤ ਭਾਵ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਤੁਹਾਡਾ  ਹੀ ਘਰ ਹੈ ,  ਇੰਨੀ ਜਲਦੀ ਕਿਉਂ ਕਰਦੇ ਹੋ। ਹਤਿਆਰੇ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੇਰਾ ਜੀ  ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਠਹਰਾਂ ਲੇਕਿਨ ਇੱਕ ਔਖਾ ਕਾਰਜ ਕਰਨਾ ਹੈ ,  ਉਸ ਵਿੱਚ ਵਿਲੰਬ ਹੋ ਜਾਏਗਾ । ਹਾਤਿਮ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਕੋਈ ਹਰ੍ਜ਼  ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ  ਵੀ ਦੱਸੋ  ਕਿਹੜਾ ਕੰਮ ਹੈ ,  ਮੈਂ ਵੀ ਤੁਹਾਡੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਾਂ ।  ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਯਮਨ  ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਹਾਤਿਮ ਦੀ  ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ  ਭੇਜਿਆ ਹੈ ।  ਪਤਾ ਨਹੀਂ ,  ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਵਿਰੋਧ ਹੈ ।  ਤੂੰ ਹਾਤਿਮ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈਂ  ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਪਤਾ ਦੱਸ  ਦੇ ।  ਜਵਾਨ ਨਿਰਭੀਕਤਾ ਨਾਲ  ਬੋਲਿਆ ,  ਹਾਤਿਮ ਮੈਂ ਹੀ ਹਾਂ ,  ਤਲਵਾਰ ਕੱਢ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਪੂਰਾ ਕਰ । ਅਜਿਹਾ ਨਾ  ਹੋਵੇ ਕਿ ਦੇਰੀ ਕਰਨ ਨਾਲ  ਤੂੰ ਕਾਰਜ ਸਿਧ ਨਾ  ਕਰ ਸਕੇਂ । ਮੇਰੇ ਪ੍ਰਾਣ ਤੁਹਾਡੇ ਕੰਮ ਆਉਣ  ਤਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵਧਕੇ ਮੈਨੂੰ ਹੋਰ  ਕੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ  ।ਇਹ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਹੱਤਿਆਰੇ ਦੇ ਹੱਥ ਤੋਂ ਤਲਵਾਰ ਛੁੱਟਕੇ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ  ਡਿੱਗ ਪਈ ।  ਉਹ ਹਾਤਿਮ  ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਤੇ  ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਦੀਨਤਾ ਨਾਲ  ਬੋਲਿਆ ,  ਹਾਤਿਮ ਤੂੰ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਦਾਨਵੀਰ ਹੈ ।  ਤੁਹਾਡੀ ਜਿਹੋ ਜਿਹੀ  ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਸੁਣਦਾ ਸੀ ਉਸਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵਧ ਕੇ ਪਾਇਆ । ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਟੁੱਟ ਜਾਣ  ਜੇਕਰ ਤੇਰਾ ਤੇ  ਇੱਕ ਕੰਕਰੀ ਵੀ ਫੇਂਕੂੰ ।  ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਦਾਸ  ਹਾਂ ਅਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਰਹਾਂਗਾ । ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਉਹ ਯਮਨ ਪਰਤ ਆਇਆ । ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਪੂਰਾ ਨਾ  ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਉਸ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਬਹੁਤ ਤ੍ਰਿਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬੋਲਿਆ ,  ਮਾਲੂਮ  ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੂੰ ਹਾਤਿਮ ਤੋਂ ਡਰਕੇ ਭੱਜ  ਆਇਆ । ਅਤੇ ਤੈਨੂੰ ਉਸਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ । ਉਸ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ,  ਰਾਜਨ ,  ਹਾਤਿਮ ਨਾਲ  ਮੇਰੀ ਭੇਂਟ ਹੋਈ ਲੇਕਿਨ ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਆਤਮਸਮਰਪਣ ਵੇਖਕੇ ਉਸਦੇ ਵਸ਼ੀਭੂਤ ਹੋ ਗਿਆ ।  ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ ਸਾਰਾ ਬਿਰ‍ਤਾਂਤ ਕਹਿ ਸੁਣਾਇਆ । ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸੁਣਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆਪ ਹਾਤਿਮ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਬੋਲਿਆ ,  ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਉਹ ਦਾਨੀਆਂ ਦਾ ਰਾਜਾ ਹੈ ,  ਉਸਦੀ ਜੇਹੀ  ਕੀਰਤੀ ਹੈ ਉਂਜ ਹੀ ਉਸ ਵਿੱਚ ਗੁਣ ਹਨ  ।





ਬਾਇਜੀਦ  ਦੇ ਸੰਬੰਧ  ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮਹਿਮਾਨ ਨਵਾਜ਼ੀ  ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਉਦਾਰ  ਸੀ ।  ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਸਦੇ ਘਰ  ਇੱਕ ਬੁੱਢਾ ਆਦਮੀ ਆਇਆ ਜੋ ਭੁੱਖ - ਪਿਆਸ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਲਗਦਾ ਸੀ । ਬਾਇਜੀਦ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਭੋਜਨ ਮੰਗਵਾਇਆ ।ਬਿਰਧ ਮਨੁੱਖ ਭੋਜਨ ਤੇ ਟੁੱਟ ਪਿਆ । ਉਸਦੀ ਜੀਭ  ਤੋਂ ਬਿਸਮਿੱਲਾ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਿਆ । ਬਾਇਜੀਦ ਨੂੰ ਨਿਸ਼‍ਚੇ  ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕਾਫਰ ਹੈ । ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਤੋਂ ਨਿਕਲਵਾ ਦਿੱਤਾ । ਉਸੀ ਸਮੇਂ ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ ਹੋਈ ਕਿ ਬਾਇਜੀਦ ਮੈਂ ਇਸ ਕਾਫਰ ਦਾ ਸੌ ਸਾਲ ਤੱਕ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਬਣ ਸਕਿਆ  ।





ਕਿਸੇ ਭਗਤ ਨੇ ਸਪਨੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਨਰਕ ਵਿੱਚ ਅਤੇ  ਇੱਕ ਰਾਜਾ ਨੂੰ ਸਵਰਗ ਵਿੱਚ ਵੇਖਕੇ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਨੂੰ  ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਇਹ ਉਲਟੀ ਗੱਲ ਕਿਉਂ ਹੋਈ । ਗੁਰੂ ਜੀ ਬੋਲੇ ,  ਉਸ ਰਾਜਾ ਨੂੰ ਸਾਧੂਆਂ ਅਤੇ ਸੱਜਣਾਂ  ਦੇ ਸਤਸੰਗ ਦੀ  ਰੁਚੀ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਮਰਨ  ਦੇ ਪਿੱਛੋਂ  ਸਵਰਗ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਸੰਗ ਵਾਸਾ  ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਸਾਧੂ  ਨੂੰ ਰਾਜਿਆਂ ਅਤੇ ਅਮੀਰਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਸੀ ਸੋ ਉਹੀ ਵਾਸਨਾ ਉਹਨੂੰ ਨਰਕ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਸਾਹਬਤ ਲਈ ਖਿੱਚ ਲਿਆਈ ।





ਕਾਰੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਹਜਰਤ ਮੂਸਾ ਨੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਕਿ ਭਲਾਈ ਉਵੇਂ ਹੀ ਗੁਪਤ ਤਰੀਕੇ  ਨਾਲ  ਕਰ ਜਿਵੇਂ ਮਾਲਿਕ ਨੇ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਉਦਾਰਤਾ ਉਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਿਹੋਰੇ ਦੀ ਮਿਲਾਵਟ ਨਾ  ਹੋਵੇ ਉਦੋਂ ਉਸਦਾ ਫਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਸੱਚੇ ਉਪਕਾਰ  ਦੇ ਦਰਖਤ ਦੀਆਂ ਡਾਲੀਆਂ ਅਕਾਸ਼  ਦੇ ਪਰੇ ਤੱਕ ਪੁੱਜਦੀਆਂ ਹਨ  ।





ਕਿਸੇ ਨੇ ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ਪਰਲੋ ਦੀ ਲੀਲਾ ਵੇਖੀ ਕਿ ਇੱਕ ਭਾਰੀ ਝੁੰਡ ਕੁਕਰਮੀਆਂ ਦਾ ਡਰ ਅਤੇ ਕਸ਼ਟ ਨਾਲ  ਚੀਖ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਮੋਤੀਆਂ  ਦੀ ਮਾਲਾ ਪਹਿਨੀਂ  ਸੀਤਲ ਛਾਂ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਹੈ ।  ਉਸਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ,  ਤੁਹਾਡਾ ਕਿਸ ਕਾਰਨ ਅਜਿਹਾ ਸਨਮਾਨ  ਹੋਇਆ ਹੈ ।  ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ,  ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਦਵਾਰ ਤੇ ਅੰਗੂਰ ਦੀ ਵੇਲ  ਲਗਾਈ ਸੀ ਜਿਸਦੀ ਛਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਇੱਕ ਮਹਾਤਮਾ ਨੇ ਅਰਾਮ ਕੀਤਾ ਸੀ ।





ਇੱਕ ਬੁਧੀਮਾਨ ਆਪਣੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਪੁੱਤਰ ,  ਵਿਦਿਆ ਸਿੱਖਣ  ਸੰਸਾਰ  ਦੇ ਧਨ - ਧਾਮ ਤੇ  ਭਰੋਸਾ ਨਾ ਰੱਖਣ  ,  ਤੁਹਾਡੇ ਅਧਿਕਾਰ ਤੁਹਾਡੇ ਦੇਸ਼  ਦੇ ਬਾਹਰ ਕੰਮ ਨਹੀਂ  ਦੇ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਧਨ  ਦੇ ਚਲੇ ਜਾਣ ਦਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਡਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਚਾਹੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਬਾਰਗੀ ਚੋਰ ਲੈ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਹੌਲੀ - ਹੌਲੀ ਖਰਚ ਹੋ ਜਾਵੇ ਪਰ ਵਿਦਿਆ ਧਨ ਦਾ ਅਟੁੱਟ ਸਰੋਤ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਵਿਦਵਾਨ ਨਿਰਧਨ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਦੁਖੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਵਿਦਿਆਰੂਪੀ ਪਦਾਰਥ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ।ਇੱਕ ਵਾਰ  ਦਮਿਸ਼‍ਕ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਹਲਚਲ ਹੋਈ  ,  ਸਭ ਲੋਕ ਭੱਜ  ਗਏ ਤੱਦ ਕਿਸਾਨ  ਦੇ ਬੁਧੀਮਾਨ ਮੁੰਡੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ  ਦੇ ਮੰਤਰੀ ਹੋਏ ਅਤੇ  ਪੁਰਾਣੇ ਮੰਤਰੀਆਂ  ਦੇ ਮੂਰਖ ਮੁੰਡੇ ਗਲੀ - ਗਲੀ ਭਿੱਛਿਆ ਮੰਗਦੇ  ਫਿਰਨ ।  ਜੇਕਰ ਪਿਤਾ ਦਾ ਧਨ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਪਿਤਾ  ਦੇ ਗੁਣ ਸਿਖੋ  ਕਿਉਂਕਿ ਧਨ ਤਾਂ ਚਾਰ -ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।





ਕਿਸੇ ਨੇ ਹਜਰਤ ਇਮਾਮ ਮੁਰਸ਼ਦ ਬਿਨਾਂ ਗਜਸ਼ਲੀ ਨੂੰ  ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਯੋਗਤਾ ਕਿੱਥੋ ਆਈ ।  ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ,  ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿ ਜੋ ਗੱਲ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਉਹ ਦੂਸਰਿਆਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਕੇ ਸਿੱਖਣ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਸ਼ਰਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ।ਜੇਕਰ ਰੋਗ ਤੋਂ ਛੁੱਟਿਆ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਗੁਨੀ ਵੈਦ ਨੂੰ ਨਾੜੀ ਵਿਖਾਓ ।  ਜੋ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਉਸਦੇ ਪੁੱਛਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਮ ਜਾਂ ਆਲਸ ਨਾ  ਕਰੋ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਸਹਿਜ ਜੁਗਤ ਨਾਲ ਯੋਗਤਾ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਸੜਕ ਤੇ  ਪਹੁੰਚ ਜਾਓਗੇ ।



ਇੱਕ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਮਰਦੇ ਸਮੇਂ  ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਮੇਰੇ ਮਰਨ ਬਾਅਦ ਸਬੇਰੇ ਪਹਿਲਾ ਆਦਮੀ ਜੋ ਨਗਰ  ਦੇ ਫਾਟਕ ਵਿੱਚ ਘੁਸੇ ਉਹ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ ।  ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਨਾਲ ਸਵੇਰੇ ਇੱਕ ਭਿਖਾਰੀ ਫਾਟਕ ਵਿੱਚ ਘੁਸਿਆ ।  ਉਸਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਲਿਆ ਕੇ ਰਾਜਗੱਦੀ ਤੇ  ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ ।  ਥੋੜ੍ਹੇ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਅਯੋਗਤਾ ਅਤੇ ਕਮਜੋਰੀ ਨਾਲ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਰਜਵਾੜੇ  ਅਤੇ ਸੂਬੇ ਆਜਾਦ ਹੋ ਬੈਠੇ ਅਤੇ ਆਸ - ਪਾਸ  ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਨੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤ – ਸਾਰਾ  ਹਿੱਸਾ ਉਸਦੇ ਰਾਜ ਦਾ ਖੋਹ  ਲਿਆ ।  ਬੇਚਾਰਾ ਭਿਖਾਰੀ ਰਾਜਾ ਇਸ ਉਤਪਾਤੋਂ ਤੋਂ ਉਦਾਸ ਅਤੇ ਦੁਖੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦਾ ਇੱਕ ਪਹਿਲਾ ਸਾਥੀ ਜੋ ਬਾਹਰ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰਤ ਕੇ ਆਇਆ ਅਤੇ  ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਅਚਰਜ ਭਾਗ ਜਾਗਣ ਤੇ  ਵਧਾਈ ਦਿੱਤੀ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬੋਲਿਆ ,  ਭਰਾ ਮੇਰੇ ਅਭਾਗ ਤੇ  ਰੋ ਕਿਉਂਕਿ ਭਿੱਛਿਆ ਮੰਗਣ  ਦੇ ਸਮੇਂ  ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕੇਵਲ ਰੋਟੀ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਦੇਸ਼ਭਰ ਦੀ ਝੰਝਟ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲ ਦਾ ਬੋਝ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਤੇ  ਹੈ ਅਤੇ  ਚੁਕਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਅਸਹਿ ਦੁਖ ।  ਸੰਸਾਰ  ਦੇ ਜੰਜਾਲ ਵਿੱਚ ਜੋ ਫੱਸਿਆ ਸੋ ਮਰ ਮਿਟਾ ,  ਇੱਥੇ ਦਾ ਸੁਖ ਵੀ ਨਿਰਾ  ਦੁਖ ਹੈ ,  ਹੁਣ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ  ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਾਫ਼ ਦ੍ਰਿਸ਼  ਹੈ ਕਿ ਸੰਤੋਸ਼  ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦੂਜਾ ਧਨ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ ।



ਨੌਵਾਂ ਅਧਿਆਏ     -  ਸਾਦੀ ਦੀਆਂ  ਲੋਕੋਕਤੀਆਂ



ਕਿਸੇ ਲੇਖਕ ਦੀ ਹਰਮਨਪਿਆਰਤਾ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਵੀ ਵੇਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੇ ਵਾਕ‍ ਅਤੇ ਪਦ ਕਹਾਵਤਾਂ  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਿੱਥੇ ਤੱਕ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹਨ । ਮਾਨਵਚਰਿਤਰ ,  ਵਰਤੋਂ ਵਿਹਾਰ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਲੇਖਕ ਦੀ ਲੇਖਣੀ  ਵਿੱਚ  ' ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਸਾਰਗਰਭਿਤ ਵਾਕ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਰਵ - ਵਿਆਪਕ ਹੋਵੇ  ਤਾਂ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਬਾਨ ਤੇ  ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਗੋਸਵਾਮੀ ਤੁਲਸੀਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਚੌਪਾਈਆਂ  ਕਹਾਵਤਾਂ  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹਨ  । ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ੇਕਸਪੀਅਰ  ਦੇ ਵਾਕਾਂ ਨਾਲ  ਸਾਰਾ ਸਾਹਿਤ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਹੈ ।  ਫਾਰਸੀ ਵਿੱਚ ਜਨਤਾ ਨੇ ਇਹ ਗੌਰਵ ਸ਼ੇਖ ਸਾਦੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਫਾਰਸੀ  ਦੇ ਸਭਨਾਂ  ਕਵੀਆਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ  ਹਨ । ਇੱਥੇ ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ ਕੁੱਝ ਵਾਕ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ :




ਅਗਰ ਹਿਨਿਜਲ  ਖੁਰੀ ਅਜ਼ ਦਸਤੇ ਖੁਸ਼ਖੂਯ,



ਬੇਹ ਅਜ਼  ਸ਼ਰੀਨੀ  ਅਜ਼ ਦਸਤੇ ਤੁਰੁਸ਼ਰੂਯ।



ਕਵੀ   ਰਹੀਮ ਦੇ  ਇਸ ਦੋਹੇ ਵਿੱਚ  ਇਹੀ ਭਾਵ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ  ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ  ਹੈ



ਅਮੀ ਪਿਯਾਵਤ ਮਾਨ ਬਿਨ, ਰਹਿਮ ਹਮੇਂ ਨ ਸੁਹਾਯ।



ਪ੍ਰੇਮ ਸਹਿਤ ਮਰਿਯੋ ਭਲੋ, ਜੋ ਵਿਸ਼ਯ ਦੇਈ ਬੁਲਾਯ॥





ਆਨਾੰਕਿ ਗ਼ਨੀ ਤਰੰਦ ਮੁਹਤਾਜ ਤਰੰਦ ।



(ਜੋ ਅਧਿਕ ਧਨਾਢ ਹੈਂ ਉਹੀ ਅਧਿਕ ਮੋਹਤਾਜ ਹੈ।)



ਹਰ ਐਬ ਕਿ ਸੁਲਤਾਨ ਬੇਪਸੰਦਦ ਹੁਨਰਸਤ।



(ਅਗਰ  ਰਾਜਾ ਕਿਸੇ  ਐਬ ਨੂੰ  ਭੀ ਪਸੰਦ ਕਰੇ ਤਾਂ ਉਹ  ਹੁਨਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।)



ਹਾਜਮੇ ਮਸ਼ਸ਼ਾਤਾ ਨੇਸਤ  ਰੂਯ ਦਿਲਾਰਾਮ ਰਾ।



(ਸੁੰਦਰਤਾ ਬਿਨਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ  ਹੀ  ਮਨ ਨੂੰ  ਮੋਂਹਦੀ  ਹੈ।)



ਸ੍ਵਾਭਾਵਿਕ ਸੌਂਦਰ੍ਯ  ਜੋ ਸੋਹੇ  ਸਬ ਅੰਗ ਮਾਹਿੰ।



ਤੋ  ਕ੍ਰਿਤ੍ਰਿਮ  ਆਭਰਨ ਕੀ  ਆਵਸ਼੍ਯਕਤਾ ਨਾਹਿੰ।



ਪਰਤਵੇ ਨੇਕਾੰ ਨ ਗੀਰਦ ਹਰਕਿ ਬੁਨਿਯਾਦਸ਼ ਬਦਸਤ ।



(ਜਿਸਦੀ  ਅਸਲ  ਖਰਾਬ ਹੈ ਉਸ ਪਰ ਸੱਜਣਾਂ  ਦੇ  ਸਤਸੰਗ ਦਾ  ਕੁਛ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।)



ਦੁਸ਼ਮਨ ਨ ਤਵਾੰ ਹਕੀਰੋ ਬੇਚਾਰਾ ਸ਼ੁਮੁਰਦ ।



(ਸ਼ਤਰੂ  ਨੂੰ  ਕਦੇ  ਦੁਰਬਲ ਨਹੀਂ  ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ।)



ਆਕਸ਼ਬਤ ਗੁਗਜ਼ਦਾ ਗੁਰਗ  ਸ਼ਵਦ।



(ਬਘਿਆੜ ਦਾ  ਬੱਚਾ  ਬਘਿਆੜ ਹੀ ਹੁੰਦਾ  ਹੈ।)



ਦਰ ਬਾਗ਼ ਲਾਲਾ ਰੋਯਦੋ ਦਰ ਸ਼ੋਰ ਬੂਮ ਖ਼ਰਾ ।



(ਲਾਲਾ ਫਲ ਬਾਗ਼ ਮੇਂ ਉਗਤਾ ਹੈ, ਖ਼ਸ ਜ਼ੋ ਘਾਸ ਹੈ, ਊਸਰ ਮੇਂ।)



ਤਵੰਗਰੀ  ਬਦਿਲਸਤ  ਨ ਬਮਾਲ,



ਬੁਜੁਰਗੀ  ਬਅਕਲਸਤ  ਨ ਬਸਾਲ।



(ਧਨੀ ਹੋਣਾ  ਧਨ ਤੇ  ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ  ਹ੍ਰਿਦੇ  ਤੇ  ਨਿਰਭਰ ਹੈ, ਵੱਡਾਪਣ ਅਵਸਥਾ ਤੇ  ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ  ਬੁਧੀ  ਤੇ  ਨਿਰਭਰ ਹੈ।)



ਸਘਨ ਹੋਨ ਤੈਂ ਹੋਤ ਨਹਿੰ, ਕੋਊ ਲੱਛ  ਮੀਵਾਨ।



ਮਨ  ਜਾਕੋ  ਧਨਵਾਨ  ਹੈ, ਸੋਈ  ਧਨੀ ਮਹਾਨ॥





ਹਸੂਦ ਰਾ ਚੇ ਕੁਨਮ ਕੋ ਜ਼ੇ ਖੁਦ  ਬਰੰਜ ਦਰਸਤ ।



(ਈਰਖਾਲੂ  ਮਨੁਖ  ਖੁਦ  ਹੀ ਈਰਖਾ-ਅਗਨੀ  ਵਿੱਚ  ਜਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ  ਹੈ। ਉਸੇ ਹੋਰ ਸਤਾਉਣਾ  ਵਿਅਰਥ ਹੈ।)



ਕ਼ਦ੍ਰੇ ਆਫਿਯਤ ਆਂਕਸੇ ਦਾਨਦ ਕਿ ਬਮੁਸੀਬਤੇ ਗਿਰਫਤਾਰ ਆਯਦ।



(ਦੁਖ ਭੋਗਣ ਨਾਲ  ਸੁਖ ਦੇ  ਮੂਲ ਦਾ  ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ  ਹੈ।)



ਵਿਪਤੀ ਭੋਗ ਭੋਗ ਗਰੂ, ਜਿਨ ਲੋਗਨਿ ਬਹੁਬਾਰ।



ਸੰਪਤਿ  ਕੇ ਗੁਣ ਜਾਨਹੀ, ਵੇ ਹੀ ਭਲੇ ਪ੍ਰਕਾਰ।



ਚੁ  ਅਜ਼ਬੇ ਬਦਰਦ  ਆਬੁਰਦ ਰੋਜ਼ਗਾਰ,



ਦਿਗਰ ਅਜ਼ਵਹਾਰਾ ਨ ਮਾਨਦ ਕਰਾਰ।



(ਜਦੋਂ  ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ  ਕਿਸੇ  ਅੰਗ ਵਿੱਚ ਪੀੜ ਹੁੰਦੀ  ਹੈ ਤਾਂ  ਸਾਰਾ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿਆਕੁਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ  ਹੈ।)



ਹਰ ਕੁਜਾ ਚਸ਼ਮੇ ਬੁਵਦ ਸ਼ੀਰੀਂ,



ਮਰਦੁਮੋਂ ਮੁਰਗੋਂ ਮੋਰ ਗਿਰਦਾਯਨਦ ।



ਵਿਮਲ ਮਧੁਰ ਜਲ ਸੋਂ ਭਰਾ, ਜਹਾੰ  ਜਲਾਸ਼ਯ ਹੋਯ।



ਪਸ਼ੁ  ਪਕ੍ਸ਼ੀ ਅਰੁ ਨਾਰਿ ਨਰ, ਜਾਤ ਤਹਾੰ  ਸਬ ਕੋਯ॥



ਆਂਰਾ ਕਿ ਹਿਸਾਬ ਪਾਕਸ੍ਤ ਅਜ਼ ਮੁਹਾਸਿਬਾ ਚੇਬਾਕ।



(ਜਿਸਦਾ  ਲੇਖਾ ਸਾਫ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ  ਹਿਸਾਬ ਸਮਝਾਉਣ ਵਾਲੇ ਤੋਂ   ਕੀ ਡਰ?)



ਦੋਸਤ  ਆਂ ਬਾਸ਼ਦ ਗੀਰਦ ਦਸਤੇ  ਦੋਸਤ।



ਪਰ  ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹਾਲੇ   ਓ ਦਰਮਾਂਦਗੀ।



(ਮਿਤਰ ਉਹੀ ਹੈ ਜੋ ਬਿਪਤਾ  ਵਿੱਚ  ਕੰਮ  ਆਵੇ।)



ਤੋਪਾਕ ਬਾਸ਼ ਬਿਰਾਦਰ! ਮਦਾਰ ਅਜ਼ ਕਸ ਬਾਕ,



ਜ਼ਨਿੰਦ   ਜਾਮਯੇ   ਨਾਪਾਕ   ਗਾਜੁਰਾਂ  ਬਰਸੰਗ।



(ਤੂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ  ਰਹੇਂ ਤਾਂ  ਤੇਰਾ ਕੋਈ ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਬਿਗਾੜ ਸਕਦਾ । ਧੋਬੀ ਕੇਵਲ ਮੈਲੇ ਕਪੜੇ ਨੂੰ ਪੱਥਰ ਤੇ  ਪਟਕਦਾ ਹੈ।)



ਚੁ ਅਜ਼   ਕਸ਼ੈਮੇ  ਯਕੇ  ਬੇਦਾਨਿਸ਼ੀ  ਕਰਦ ,



ਨ ਕੇਹਰਾ ਮੰਜਲਤ ਮਾਨਦ ਨ ਮੇਹਰਾ।



(ਕਿਸੇ  ਜਾਤ ਦੇ  ਇੱਕ  ਆਦਮੀ ਤੋਂ  ਬੁਰਾਈ ਹੋ ਜਾਂਦੀ  ਹੈ ਤਾਂ  ਸਾਰੀ ਦੀ  ਸਾਰੀ ਜਾਤ ਬਦਨਾਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ  ਹੈ। ਨਾ  ਛੋਟੇ ਦੀ  ਇੱਜਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਨਾ  ਬੜੇ ਦੀ ।)



ਪਾਯ ਦਰ ਜ਼ੋਰ ਪੇਸ਼ੇਂ ਦੋਸਤਾ ,



ਬੇਹ ਕਿ ਬਾ ਬੇਗਾਨਗਾੰ ਬੋਸਤਾਂ।



(ਮਿਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜੇਲ ਭੀ ਸ੍ਵਰਗ  ਹੈ ਪਰ ਗੈਰਾਂ ਦੇ ਸੰਗ  ਉਪਵਨ ਵੀ ਨਰਕ ਸਮਾਨ ਹੈ।)



ਨੇਕ  ਬਾਸ਼ੀ  ਓ  ਬਦਤ  ਗੋਯਦ ਖ਼ਲਕ ,



ਬੇਹ ਕਿ ਬਦ ਬਾਸ਼ੀ ਓ  ਨੇਕਤ ਗੋਇੰਦ ।



(ਸੰਤ ਮਾਰਗ ਪਰ ਚਲਦਿਆਂ ਅਗਰ ਲੋਕ  ਬੁਰਾ ਕਹੇਂ ਤਾਂ ਇਹ  ਉਸ ਨਾਲੋਂ  ਅੱਛਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਮਾਰਗ  ਪਰ ਚਲਦਿਆਂ ਲੋਕ  ਤੁਮ੍ਹਾਰੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਨ ।)



ਬਾਤਿਲਸਤ  ਉਦਬਚੇ ਮੁੱਦਈ ਗੋਯਦ,



(ਦੂਜੇ ਪੱਖ ਦੀ  ਬਾਤ ਮਿਥਿਆ  ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ  ਹੈ।)



ਮਰਦ ਬਾਯਦ  ਕਿ ਗੀਰਦ ਅੰਦਰ  ਗੋਸ਼,



ਗਰ  ਨਵਿਸ਼ਤਾਸਤ ਪੰਦ   ਬਰ ਦੀਵਾਰ।



(ਮਨੁਖ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ  ਕਿ ਜੇਕਰ  ਦੀਵਾਰ ਪਰ ਭੀ ਉਪਦੇਸ਼ ਲਿਖਿਆ  ਮਿਲੇ ਤਾਂ  ਉਸ ਨੂੰ  ਗ੍ਰਹਣ ਕਰੇ।)



ਹਮਰਹ ਅਗਰ ਸ਼ਿਤਾਬ ਕੁਨਦ ਹਮਰਹੇ ਤੋ ਨੇਸਤ।



(ਅਗਰ ਤੇਰਾ ਸਾਥੀ ਜਲਦੀ  ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੋ ਵਹ ਤੇਰਾ ਸਾਥੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।)



ਹੱਕਾ  ਕਿ ਬਾ ਡਕੂਬਤ ਦੋਜ਼ਖ ਬਰਾਬਰਸਤ,



ਰਫਤਨ ਬ ਪਾਯਮਰਦੀ  ਹਮਸਾਯਾ ਦਰ ਬਹਿਸ਼ਤ ।



(ਗੁਆਂਢੀ ਦੀ  ਸਿਫਾਰਿਸ਼ ਨਾਲ  ਸਵਰਗ  ਜਾਣਾ  ਨਰਕ ਜਾਣ ਦੇ  ਬਰਾਬਰ  ਹੈ।)



ਰਿਜਕ  ਹਰਚੰਦ   ਬੇਗੁਮਾੰ  ਬਰਸਦ,



ਸ਼ਰਤੇ  ਅਕਲਸਤ ਜੁਸਤਨ ਅਜ਼ ਦਰਹਾ।



(ਭੁਖਾ  ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਮਰਦਾ , ਈਸ਼ਵਰ ਸਭ ਦੀ  ਸੁਧੀ ਲੈਂਦਾ  ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ  ਬੁਧੀਮਾਨ ਆਦਮੀ ਕਾ ਧਰਮ  ਹੈ ਕਿ ਰਿਜਕ  ਲਈ  ਪ੍ਰਯਤਨ  ਕਰੇ।)



ਬਦੋਜਦ ਤਮਾ ਦੀਦਏ ਹੋਸ਼ਮੰਦ ।



(ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ  ਚਤੁਰ ਨੂੰ  ਭੀ ਅੰਨਾ  ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ  ਹੈ।)



ਗਰਦਨੇ ਬੇਤਮਾ ਬੁਲੰਦ  ਬੁਵਦ।



(ਨਿਰਲੇਪ  ਮਨੁਖ  ਕਾ ਸਿਰ ਸਦਾ ਉੱਚਾ  ਰਹਿੰਦਾ  ਹੈ।)



ਨਿਕੋਈ ਬਾ  ਬਦਾੰ ਕਰਦਨ ਚੁਨਾਨਸਤ,



ਕਿ ਬਦ ਕਰਦਨ ਬਜਾਏ ਨੇਕ ਮਰਦਾੰ।



(ਦੁਰਜਨਾਂ ਨਾਲ  ਭਲਾਈ ਕਰਨਾ ਸੱਜਣਾਂ  ਨਾਲ  ਬੁਰਾਈ ਕਰਨ ਦੇ  ਸਮਾਨ ਹੈ।)



ਯਕੇ ਨੁਕਸਾਨੇ ਮਾਯਾ ਦੀਗਰ ਸ਼ੁਭਾਤਤੇ ਹਮਸਾਯਾ।



(ਗਠੜੀ ਵਿੱਚੋਂ  ਧਨ ਜਾਏ  ਲੋਕ ਹੱਸਦੇ ਹਨ ।)



ਖਸ਼ਤਾਏ  ਬਜੁਰਗਾਂ  ਗਿਰਫ਼ਤਨ ਖ਼ਤਾਸਤ।



(ਬੜਿਆਂ ਦਾ  ਦੋਸ਼ ਦਿਖਾਉਣਾ ਦੋਸ਼ ਹੈ।)



ਖ਼ਰੇ ਈਸਾ ਅਗਰ ਬਮੱਕਾ  ਸ਼ਵਦ,



ਚੂੰ ਬਯਾਯਦ ਹਨੋਜ਼ ਖਰ ਬਾਸ਼ਦ।



(ਕਾਂ  ਕਦੇ  ਹੰਸ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ।)



ਜੌਰੇ ਉਸਤਾਦ ਬੇਹ ਜ਼ਮਹਰੇ ਪਿਦਰ।



(ਗੁਰੁ ਕੀ ਤਾੜਨਾ ਪਿਤਾ ਦੇ  ਪਿਆਰ ਤੋਂ ਅੱਛੀ ਹੈ।)



ਕਰੀਮਾੰਰਾ ਬਦਸਤ  ਅਨਦਰ ਦਿਰਮ ਨੇਸਤ,



ਖੁਦਾ ਬੰਦਾ  ਨ੍ਯਾਮ ਤਰਾ ਕਰਮ ਨੇਸਤ ।



(ਦਾਨੀਆਂ  ਕੋਲ  ਧਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ  ਅਤੇ  ਧਨੀ ਦਾਨੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।)



ਪਰਾਗੰਦਾ  ਰੋਜ਼ੋਂ ਪਰਾਗੰਦਾ  ਹਿਲ।



(ਬਿਰਤੀਹੀਨ ਮਨੁਖ  ਦਾ  ਚਿੱਤ  ਸਥਿਰ  ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ ।)



ਪੇਸ਼ੇ  ਦੀਵਾਰ  ਉਦਬਚੇ ਗੋਈ  ਹੋਸ਼ਦਾਰ,



ਤਾ ਨ ਬਾਸ਼ਦ ਦਰ ਪਸੇ ਦੀਵਾਰ ਗੋਸ਼।



(ਦੀਵਾਰ ਦੇ  ਭੀ ਕੰਨ  ਹੁੰਦੇ ਹਨ , ਇਸਦਾ ਧਿਆਨ  ਰਖ।)



ਕਿ ਖੁਬਸ ਨਫ਼ਸ਼ ਨ ਗਰਦਦ ਬ ਸਾਲਹਾ ਮਾਲੂਮ।



(ਸੁਭਾਵ ਦੀ  ਕਮੀਨਗੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਭੀ ਮਾਲੂਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।)



ਮੁਸ਼ਕ ਆਨਸਤ  ਕਿ ਖੁਦ ਬਬੂਯਦ ਨ ਕਿ ਇੱਤਰ  ਬਗੋਯਦ।



(ਕਸਤੂਰੀ ਦੀ  ਪਛਾਣ ਉਸਦੀ  ਸੁਗੰਧੀ  ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ  ਹੈ ਇੱਤਰ ਦੇ  ਕਹਿਣ ਤੋਂ  ਨਹੀਂ।)



ਕਿ ਬਿਸਿਯਾਰ ਖ੍ਵਾਰਸਤ  ਬਿਸਿਯਾਰ ਖ੍ਵਾਰ।



(ਬਹੁਤ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਆਦਮੀ ਦਾ ਕਦੇ  ਆਦਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।)



ਕੁਹਨ  ਜਾਮਏ  ਖਸ਼ੇਸ਼   ਆ  ਰਾਸਤਨ,



ਬੇਹ ਅਜ਼ ਜਾਮਏ ਆਰਿਯਤ ਖਵਾਸਤਨ।



(ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕਪੜੇ ਬਿਗਾਨੇ ਮੰਗੇ  ਕਪੜਿਆਂ ਤੋਂ ਅੱਛੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।)



ਚੁ ਸਾਯਲ ਅਜ਼ ਤੋ ਬਜ਼ਰੀ ਤਲਬ ਕੁਨਦ ਚੀਜ਼ੇ,



ਬੇਦੇਹ  ਬਗਰਨ  ਸਿਤਮਗਰ ਬਜਸ਼ੇਰ ਬਸਿਤਾਨਦ।



(ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇ, ਵਰਨਾ  ਖੋਹ  ਲਵਾਂਗੇ।)



ਸਖੁਨਸ਼ ਤਲਖ  ਨ ਖਵਾਹੋ ਦਹਨਸ਼ ਸ਼ੀਰੀਂ ਕੁਨ।



(ਅਗਰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਕੌੜੀ  ਬਾਤ ਨਹੀਂ ਸੁਣਨਾ  ਚਾਹੁੰਦੇ  ਤਾਂ  ਉਸਦਾ  ਮੂੰਹ ਮਿੱਠਾ ਕਰੋ ।)



ਮੋਰਚਗਾਨ ਰਾ ਚੁ ਬੁਵਦ ਇੱਤਫ਼ਾਕ,



ਸ਼ੇਰੇਜਿ਼ਯਾ ਰਾ ਬਦਰਾਰੂਦ ਪੋਸਤ ।



(ਅਗਰ ਕੀੜੀਆਂ  ਏਕਾ ਕਰ ਲੈਣ , ਤਾਂ  ਸ਼ੇਰ ਦੀ  ਖੱਲ  ਲਾਹ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।)



ਹੁਨਰ ਬਕਾਰ ਨ ਆਯਦ ਚੁ ਬਖਤ ਬਦਸ਼ਾਹ।



(ਭਾਗਹੀਨ ਮਨੁਖ  ਦੇ  ਗੁਣ ਵੀ ਕੰਮ  ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ।)



ਹਰਕਿ ਸੁਖਨ ਨ ਸੰਜਦ ਅਜ਼ ਜਵਾਬ ਬਰੰਜਦਾ।



(ਜੋ ਆਦਮੀ ਤੋਲ ਕੇ  ਬਾਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ  ਉਸਨੂੰ  ਕਠੋਰ ਬਾਤਾਂ  ਸੁਣਨੀਆਂ  ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ।)



ਅੰਦਕ ਅੰਦਕ ਬਹਮ ਸ਼ਵਦ ਬਿਸਿਯਾਰ।



(ਦਾਣਾ ਦਾਣਾ  ਮਿਲ ਕੇ  ਢੇਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ  ਹੈ।)



ਸੇਖ  ਸਾਦੀ ਨੇ ਜੋ ਉਪਦੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਹਨ  ਉਹ ਦੂਜੇ  ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਕੀਤੇ ਹਨ , ਲੇਕਿਨ ਫ਼ਾਰਸੀ ਵਿੱਚ  ਸਾਦੀ ਵਰਗੀ  ਪ੍ਰਸਿਧੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ  ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ । ਇਸ ਤੋਂ  ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯਤਾ ਬਹੁਤ ਕੁਝ  ਭਾਸ਼ਾ ਸੌਂਦਰ੍ਯ ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਅਸੀਂ  ਸਾਦੀ ਕੇ ਕੁਝ  ਵਾਕ ਦਿਤੇ  ਹਨ ਲੇਕਿਨ ਇਹ  ਸਮਝਣਾ ਭੁੱਲ  ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਕੇਵਲ ਇਹੀ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹਨ । ਸਾਰੀ ਗੁਲਿਸਤਾਂ  ਐਸੇ ਹੀ ਮਾਰਮਿਕ ਵਾਕਾਂ  ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ  ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ  ਐਸਾ ਇੱਕ  ਭੀ ਗ੍ਰੰਥ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ  ਐਸੇ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਇੰਨੀ  ਭਰਮਾਰ ਹੋਵੇ  ਜੋ ਕਹਾਵਤ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹੋਣ ।



ਗੋਸਵਾਮੀ  ਤੁਲਸੀਦਾਸ ਤੇ ਇਹ  ਦੋਸ਼ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ  ਨੇ ਕਈ ਭ੍ਰਮ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਚੌਪਾਈਆਂ ਲਿਖ ਕੇ  ਸਮਾਜ ਨੂੰ  ਬੜੀ ਹਾਨੀ  ਪਹੁੰਚਾਈ ਹੈ। ਕੁਛ ਲੋਕ  ਸਾਦੀ ਪਰ ਭੀ ਇਹੀ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਉਂਦੇ  ਹਨ  ਅਤੇ  ਇਹ  ਵਾਕ ਆਪਣੇ ਪੱਖ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ   ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ :



ਅਗਰ ਸ਼ਹਰੋਜ਼ ਰਾ ਗੋਯਦ  ਸ਼ਬਸਤ ਇੰ,



ਬਬਾਯਦ  ਗੁਫ਼ਤ ਈਨਕ ਮਾਹੋ ਪਰਵੀਂ।



(ਅਗਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਿਨ ਨੂੰ  ਰਾਤ ਕਹੇ ਤਾਂ ਕਹਿਣਾ  ਕਿ ਹਾਂ , ਹੁਜੂਰ, ਦੇਖੋ  ਚੰਦ  ਨਿਕਲਿਆ  ਹੋਇਆ  ਹੈ।)



ਇਸ ਤੇ  ਇਹ ਇਤਰਾਜ  ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ  ਸਾਦੀ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦੀ  ਝੂਠੀ ਖੁਸ਼ਾਮਦ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਜਿਸ ਨਿਡਰਤਾ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਨੂੰ  ਗਿਆਨ ਉਪਦੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਸ ਤੇ  ਵਿਚਾਰ ਕਰਦਿਆਂ  ਸਾਦੀ ਤੇ ਇਹ ਇਤਰਾਜ  ਕਰਨਾ ਬਿਲਕੁਲ ਨਿਆਂ ਸੰਗਤ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ । ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ  ਕੇਵਲ ਇਹ  ਹੈ ਕਿ ਖੁਸ਼ਾਮਦੀ ਲੋਕ  ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ।



ਇਸੇ  ਤਰ੍ਹਾਂ  ਲੋਕ  ਇਸ ਵਾਕ ਤੇ ਭੀ ਇਤਰਾਜ ਕਰਦੇ ਹਨ



ਦਰੋਗ਼ੇ ਮਸਲਹਤ ਆਮੇਜ਼ ਬੇਹ,



ਅਜ਼ ਰਾਸਤੀ  ਫਿ਼ਤਨਾ ਅੰਗੇਜ਼।



(ਉਹ  ਝੂਠ ਜਿਸ ਨਾਲ  ਕਿਸੇ  ਦੀ  ਜਾਨ ਬਚੇ ਉਸ ਸਚ ਨਾਲੋਂ  ਉੱਤਮ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ  ਕਿਸੇ  ਦੀ  ਜਾਨ ਜਾਏ ।)



ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ  ਹੈ ਕਿ ਝੂਠ ਉੱਕਾ  ਨਾਖਿਮਾਯੋਗ  ਹੈ ਅਤੇ  ਸਾਦੀ ਦਾ  ਇਹ  ਵਾਕ ਝੂਠ ਲਈ  ਰਸਤਾ  ਖੋਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਵਿਵਾਦ ਦੇ ਲਈ  ਇਸ ਵਾਕ ਦੀ  ਉਪੇਖਿਆ  ਚਾਹੇ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਅਤੇ  ਆਦਰਸ਼  ਦੇ  ਉਪਾਸਕ ਚਾਹੇ ਇਸ ਨੂੰ  ਨਿੰਦਾਯੋਗ  ਸਮਝਣ, ਪਰ ਕੋਈ ਸੁਹਿਰਦ ਮਨੁਖ  ਇਸਦੀ  ਉਪੇਖਿਆ ਨਹੀਂ  ਕਰੇਗਾ। ਇਸਦੇ ਨਾਲ  ਹੀ ਸਾਦੀ ਨੇ ਅੱਗੇ ਚਲ ਕੇ  ਇੱਕ  ਹੋਰ ਵਾਕ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ  ਪਤਾ ਚਲਦਾ  ਹੈ ਕਿ ਉਹ  ਸਵਾਰਥ ਲਈ  ਕਿਸੇ  ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਭੀ ਝੂਠ ਬੋਲਣਾ  ਉਚਿਤ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ  ਸਨ



ਗਰ ਯਸਤ  ਸੁਖ਼ਨ ਗੋਈ ਬ ਦਰ ਬੰਦ  ਬ ਮਾਨੀ,



ਬੇਹ ਜਸ਼ੰਕਿ ਦਰੋਗ਼ਤ ਦੇਹਦ ਅਜ਼ ਬੰਦ  ਰਿਹਾਈ।



(ਅਗਰ  ਸਚ ਬੋਲਣ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ  ਕੈਦ ਹੋ ਜਾਓ ਤਾਂ ਇਹ  ਉਸ ਝੂਠ ਤੋਂ ਅਛਾ  ਹੈ ਜੋ ਕੈਦ ਤੋਂ  ਛੁਡਵਾ  ਦੇਵੇ ।)



ਇਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ  ਹੈ ਕਿ ਪਹਿਲਾ ਵਾਕ ਕੇਵਲ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੀ  ਵਿਪਤੀ  ਦੇ  ਪੱਖ ਵਿੱਚ  ਹੈ, ਆਪਣੇ ਲਈ  ਨਹੀਂ।


ਦਸਵਾਂ ਅਧ‍ਯਾਏ


ਗਜਲਾਂ



ਗਜਲ ਫਾਰਸੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅੰਗ ਹੈ  ।  ਕੋਈ ਕਵੀ ,  ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ  ਗਜ਼ਲ ਕਹਿਣ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁੰਨ  ਨਾ  ਹੋਵੇ  ਗਜਲਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇੱਜ਼ਤ ਦਾ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦਾ ।  ਉਂਜ  ਤਾਂ ਗਜ਼ਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ,  ਪਰ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਇਸਦੇ ਦੁਆਰਾ ਸਾਰੇ ਰਸਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ,  ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਗਤੀ ,  ਬੈਰਾਗ ,  ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਅਸਾਵੀਂ ਵੰਡ ਆਦਿ ਵਿਸ਼ੇ  ਵੱਡੇ ਮਹੱਤਵ  ਦੇ ਹਨ । ਗਜਲਾਂ  ਦੇ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਨੂੰ ਫਾਰਸੀ ਵਿੱਚ ਦੀਵਾਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਾਦੀ ਦੀਆਂ ਸੰਪੂਰਣ ਗਜਲਾਂ  ਦੇ  ਚਾਰ ਦੀਵਾਨ ਹਨ ,  ਜਿਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖਣ ਦੀ ਕੋਈ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ।  ਇਸ ਚਾਰਾਂ ਦੀਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਤਾਂ ਯੁਵਾਕਾਲ ਵਿੱਚ ,  ਕੋਈ ਪ੍ਰੌੜਾਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ  ਹੈ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਭਾਵ ਦਾ ਉਹ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਜੋ ਬਹੁਤ ਕਰਕੇ ਭਿੰਨ - ਭਿੰਨ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਰੀਆਂ ਗਜਲਾਂ ਸਰਲਤਾ ਅਤੇ ਵਾਕ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਪੱਖੋਂ  ਸਮਤੁਲ ਹਨ ।  ਅਤੇ ਇਹ ਕਵੀ ਦੀ ਰਚਨਾ - ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ  ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ ।



ਹਾਲਾਂਕਿ ਸ਼ੇਖ ਸਾਦੀ  ਦੇ ਪੂਰਵਕਾਲੀਨ ਕਵੀ  ਵੀ ਗਜਲਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ,  ਪਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਸੀਦੇ ਅਤੇ ਮਸਨਵੀ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਸੀ । ਗਜਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਧਾਰਣ ਭਾਵ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ  ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਨੂੰ ਛੱਡਕੇ ਦੂਜੇ ਰਸਾਂ ਦੀ ਉਸ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਅਣਹੋਂਦ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਸਾਦੀ ਨੇ ਗਜਲਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਗੂੜ ਰਹੱਸਾਂ ਅਤੇ ਮਰਮਸਪਰਸ਼ੀ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਲੋਕ ਕਸੀਦੇ ਅਤੇ ਮਸਨਵੀਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਗਜਲਾਂ ਤੇ  ਟੁੱਟ ਪਏ ਅਤੇ  ਗਜ਼ਲ ਫਾਰਸੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅੰਗ ਬਣ  ਗਈ । ਇਸ ਕਰਕੇ  ਸਮਾਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਸਾਦੀ ਨੂੰ ਗਜ਼ਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਨਿਆ ਹੈ । ਸਾਦੀ  ਤੋਂ  ਪਹਿਲੇ  ਦੇ ਦੋ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਕਸੀਦੇ ਕਹਿਣ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਵਿਖਾਈ ਹੈ ਅਨਵਰ  ਅਤੇ ਖਸ਼ਕਾਨੀ ਇਹ ਦੋਨਾਂ ਕਵੀ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਅਦੁੱਤੀ  ਹਨ । ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗਜਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਮਾਰਮਿਕਤਾ ਨਹੀਂ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਜੋ ਸਾਦੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਗਜਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਟ ਕੁੱਟ ਕੇ ਭਰ ਦਿੱਤੀ ।ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਗਜ਼ਲ ਕਹਿਣ ਲਈ ਹਿਰਦੇ  ਵਿੱਚ ਨਾਨਾ ਪ੍ਰਕਾਰ  ਦੇ ਭਾਵਾਂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਅਤਿ ਅਵਸ਼ਕ ਹੈ ,  ਕੇਵਲ ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ,  ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੇ ਅਨੂਠੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਰਣਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਵਾਲਾ ਤੁਰੰਤ ਮੁਗਧ ਹੋ ਜਾਵੇ ।



ਅਨਵਰੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ੇਰ ਹੈ



ਹਮਾ ਬਾਮਨ ਜਫ਼ਾ ਕੁਨਦ ਲੇਕਿਨ,



ਵਜ਼ਫ਼ਾ  ਹੇਚ ਅਜਸ਼ੇ ਨਯਾ ਜ਼ਰਮ।



ਭਾਵਅਰਥ  -  ਉਹ  ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਜੁਲਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ,  ਪਰ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ  ਦੀ ਜਰਾ ਵੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ।



ਭਾਵ  ਦੇ ਸੁੰਦਰ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ,  ਕਿਉਂਕਿ ਦੁਖੜਾ ਆਸ਼ਿਕਾਂ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਗੱਲ ਹੈ ।  ਪਰ ਕਵੀ ਨੇ ਉਸਦਾ  ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਰਣਨ ਕਰਕੇ ਉਸਦੀ ਮਿੱਟੀ ਖ਼ਰਾਬ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ।  ਵੇਖੀਏ ਇਸ ਭਾਵ ਨੂੰ ਸਾਦੀ ਸਾਹਿਬ ਕਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ  ਦਰਸਾਉਂਦੇ  ਹਨ



ਕਾਦਿਰ  ਬਰ  ਹਰਚੇਮੀ ਖ‍ਵਾਹੀ ਬਜੁਜ  ਆ ਜਰੇ ਮਨ ,



ਜਾਂਕਿਗਰ ਸ਼ਮਸ਼ੀਰ ਬਰ ਫਰਕਮ ਜਨੀ ਆਜਰ ਨੇਸਤ ।



ਭਾਵਅਰਥ  -  ਤੂੰ ਸਭ ਕੁੱਝ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਮੇਰੇ ਤੇ  ਜੁਲਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ,  ਕਿਉਂਕਿ ਜੇਕਰ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਤੇ  ਤਲਵਾਰ ਚਲਾਏਂ ਤਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਕੱਖ ਨਹੀਂ ਬਿਗੜਦਾ ।




ਇਹ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗਜ਼ਲ ਪ੍ਰਧਾਨ ਤੌਰ ਤੇ ਸਿੰਗਾਰ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ,  ਇਸ ਲਈ ਕਵੀ ਲੋਕ


ਜਦੋਂ ਇਸਦੇ ਦਵਾਰ ਭਗਤੀ ,  ਤਪੱਸਿਆ ,  ਵੰਦਨਾ ਆਦਿ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਸਿਕਤਾ ਦੀ ਹੀ ਆੜ ਲੈਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।ਇਸ ਲਈ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਮਸਤੀ ਤੋਂ ਈਸ਼‍ਵਰ ਪ੍ਰੇਮ ,  ਸ਼ਰਾਬ ਤੋਂ ਗਿਆਨ ,  ਆਤਮ - ਦਰਸ਼ਨ ,  ਸ਼ਰਾਬ ਪਿਲਾਣ ਵਾਲੇ ਸਾਕੀ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ,  ਗਿਆਨੀ ,  ਮਸ਼ੂਕ  ( ਪ੍ਰਿਅਤਮਾ )  ਤੋਂ ਈਸ਼‍ਵਰ ਦਾ ਬੋਧ ਕਰਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਹ ਬੁਲਬੁਲ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਮੀ ,  ਉਸਦੇ ਪਿੰਜਰੇ ਨੂੰ ਦੁਖਮਈ ਸੰਸਾਰ ਅਤੇ ਮਾਲੀ ਤੋਂ ਆਫ਼ਤ ਦਾ ਆਸ਼ਾ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਇੰਨੀ ਸਰਬ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਵੀ  ਦੇ ਆਂਤਰਿਕ ਭਾਵਾਂ  ਦੇ ਜਾਣਨ ਵਿੱਚ ਸੰਦੇਹ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ।  ਭਗਤੀ ਲਈ ਹਿਰਦਾ ਦੀ ਸਵੱਛਤਾ ਅਤੇ ਨਿਰਮਲਤਾ ਦਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।  ਬੇਈਮਾਨੀ  ਦੇ ਨਾਲ ਭਗਤੀ ਦਾ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ,  ਇਸ ਲਈ ਕਵੀ ਲੋਕ ਭਗਵੇਂ ਬਾਣੇ ਦੀ ਨਿੰਦਿਆ ਕਰਨ  ਤੋਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਥਕਦੇ ।ਮਸਜਦ  ਦੇ ਆਵਿਦ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਜੋ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਇਹ ਸਵਾਂਗ ਰਚੇ ਹੋਏ ਹਨ  ਵਾਸਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਫੱਸਿਆ ਹੋਇਆ ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਕਿਤੇ


ਸੁਹਿਰਦ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਹਿਰਦੇ  ਵਿੱਚ ਬੇਈਮਾਨੀ ਨਹੀਂ ।  ਵਿਦਵਤਾ ਅਤੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਕਰਤਵ‍ -ਪਰਾਇਣਤਾ ਆਦਿ ਗੁਣਾਂ ਤੋਂ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਕਰਕੇ ਹੰਕਾਰ ਦਾ ਉਦਭਵ ਕਰਦੇ ਹਨ  ,  ਅਗਿਆਨਤਾ, ਮੂਰਖਤਾ ਅਤੇ ਭਰਸ਼ਟਤਾ ਕਿਤੇ ਉੱਤਮ ਹਨ ਜੋ ਮਨੁੱਖੀ ਹਿਰਦੇ  ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ,  ਦੀਨਤਾ ਅਤੇ ਨਿਮਰਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।



ਇਸਲਈ ਕਵੀਲੋਕ  ਸਾਧੂਵੇਸ਼ ,  ਵਿਦਵਤਾ ,  ਧਾਰਮਿਕਤਾ ,  ਵਿਵੇਕ ਆਦਿ ਦੀ ਖੂਬ ਦਿਲ ਖੋਲ੍ਹ  ਕੇ ਖਿੱਲੀ ਉੜਾਂਦੇ ਹਨ ਹੋਰ ਭਰਸ਼ਟਤਾ ,  ਮੂਰਖਤਾ ,  ਰਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਖੂਬ ਸਰਾਹਉਂਦੇ ਹਨ ,  ਉਹ ਪੀਤਵਸਤਰਧਾਰੀ ਮਹਾਤਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰਗੜਾ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ,  ਅਤੇ ਸ਼ਰਾਬੀਆਂ ਅਤੇ ਸਿੰਗਾਰੀਆਂ  ਦੇ ਅੱਗੇ ਸਿਰ ਝੁਕਾਉਂਦੇ  ,  ਉਹ ਗਿਆਨੀਆਂ ਨੂੰ ਮੂਰਖ ਅਤੇ ਮੂਰਖਾਂ ਨੂੰ ਗਿਆਨੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ  । ਸ਼ੇਖਸਾਦੀ  ਤੋਂ  ਪਹਿਲੇ ਵੀ ਇਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਪਰ ਸਾਦੀ ਨੇ ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਚਮਤਕਾਰ ਨੂੰ ਉੱਜਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਅਤੇ ਇਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੀ ਸਰਵਪ੍ਰਿਅ ਸਿਧ ਹੋਈ ਕਿ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਜ਼ਮੂਨਾਂ ਨੂੰ ਗਜ਼ਲ ਦਾ ਮੁੱਖ ਅੰਗ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਹਾਫਿਜ ਨੇ ਸਾਦੀ ਨੂੰ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ।



ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਸਾਦੀ ਦੀਆਂ ਗਜਲਾਂ  ਦੇ ਕੁੱਝ ਸ਼ੇਅਰ ਪੇਸ਼  ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਰਸਿਕ  ਆਪ ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਸਕਣਗੇ ਕਿ ਇਹਨਾਂ  ਗਜਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨਾ ਲਾਲਿਤਿਅ ਅਤੇ ਰਸ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।



ਅਏ ਕਿ ਗੁਫਤੀ ਹੇਚ  ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਚੂੰ ਫਿਰਾਕੇ  ਯਾਰ ਨੇਸਤ ,



ਗਰ  ਉਮੀਦੇ  ਵਸਲ  ਬਾਸ਼ਦ  ਆਂਚੁਨਾਂ  ਦੁਸ਼ਵਾਰ  ਨੇਸਤ ।



ਭਾਵਅਰਥ  -  ਹਾਲਾਂਕਿ ਯਾਰ ਦੀ ਜੁਦਾਈ ਬਹੁਤ ਕਸ਼ਟਜਨਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ,  ਫਿਰ ਵੀ  ਮਿਲਾਪ ਦੀ ਆਸ ਹੋਵੇ  ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ  ਸਹਿਣਾ ਕੋਈ ਔਖਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।



ਹਰਕੋ ਬ ਹਮਾ ਉਮਰਸ਼  ਸੌਦਾਏ ਗੁਲੇ ਬੂਦਸਤ ,



ਦਾਨਦ ਕਿ ਚਰਾ ਬੁਲਬੁਲ ਦੀਵਾਨਾ ਹਮੀ ਬਾਸ਼ਦ ।



ਭਾਵਅਰਥ  -  ਜਿਸ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਕਿਸੇ ਫਲ  ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਵਿੱਚ ਬਤੀਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਥੇ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੁਲਬੁਲ ਕਿਉਂ ਦੀਵਾਨਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।



ਦਿਲਾਂ ਜਨਮ ਬ ਤੋ  ਮਸ਼ ਗੂਲੋ ਨਿਗਹ ਬਟ  ਚਪੋ ਰਾਸਤ ,



ਤਾ  ਨ  ਦਾਨੰਦ   ਰਕਸ਼ੀਬਾਂ   ਕਿ  ਤੋ   ਮਨਜ਼ੂਰ   ਮਨੀ  ।



ਭਾਵਅਰਥ  -  ਮੈਂ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਵੱਲ ਤੰਮਏ ਹਾਂ ਪਰ ਅੱਖਾਂ ਸੱਜੇ –ਖੱਬੇ ਫੇਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਜਿਸ ਨਾਲ  ਪ੍ਰਤੀਦਵੰਦਵੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਨਾ  ਗਿਆਤ ਹੋ ਸਕੇ ਕਿ ਤੂੰ ਮੇਰਾ ਪ੍ਰੀਤਮ  ਹੈਂ ।



ਇਸ ਸ਼ੇਅਰ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨਾ ਲਾਲਿਤਿਅ ਹੈ ਇਸਨੂੰ ਰਸਿਕਜਨ ਆਪ ਅਨੁਭਵ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।



ਦੀਗਰਾਂ ਚੂੰ ਬ ਰਵੰਦ ਅਜ  ਨਜ਼ਰ  ਅਜ ਦਿਲ ਬ ਰਵੰਦ ,



ਤੋ   ਚੁਨਾਂ  ਦਰ ਦਿਲੇ ਮਨ  ਰਫਸ਼ਤਾ  ਕਿ  ਜੋ ਦਰ ਬਨੀ  ।



ਭਾਵਅਰਥ  -  ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ  ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਨਜਰਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਯਾਦ ਵੀ ਮਿਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ,  ਪਰ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਹਿਰਦਾ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪਰਵੇਸ਼  ਕੀਤਾ ਹੈ ,  ਜਿਵੇਂ  ਪ੍ਰਾਣ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ।



ਕਿੰਨੀ ਸੁੰਦਰ ਉਕਤੀ ਹੈ !



ਸ਼ਰਬਤੇ ਤਲਖ ਤਰ ਅਜ ਦਰਦੇ ਫਿਰਾਕਤ ਬਾਇਦ ,



ਤਾ ਕੁਨਦ ਲੱਜਤੇ ਵਸਲੇ ਤੋ  ਫਰਾਮੋਸ਼  ਮਰਾ  ।



ਭਾਵਅਰਥ  -  ਤੇਰੇ ਮਿਲਾਪ ਦੇ  ਆਨੰਦ ਨੂੰ ਭੁਲਾਉਣ ਲਈ ਤੇਰੀ ਜੁਦਾਈ ਤੋਂ ਵੀ ਤਲਖ ਦੁਖ ਲੋੜੀਂਦੇ ਹਨ  ।



ਹੋਰ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਜੁਦਾਈ ਦੇ  ਵਰਣਨ ਵਿੱਚ ਖੂਬ ਹੰਝੂ ਬਹਾਏ ਹਨ ,  ਪਰ ਸਾਦੀ ਪ੍ਰੇਮਾਲਾਪ  ਦੇ ਸਿਮਰਨ ਵਿੱਚ ਵਿਰਹ  ਦੇ ਦੁਖ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।  ਜੁਦਾਈ ਵਿਸਮ੍ਰਤੀ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਅੱਛਾ ਉਪਾਅ ਹੈ  ,  ਕਿਵੇਂ ਦੀ ਅਕਸੀਰ ਦਵਾ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ।



ਬਰ ਅੰਦਲੀ ਬੇ ਆਸ਼ਿਕ ਗਰ ਵਿਸ਼ਕਨੀ ਕਫਰਾ



ਅਜਂ  ਜੌਕਸ਼ੇ ਅੰਦਰਰੂਨਸ਼ ਪਰਵਾਇਦ ਦਰ ਨ  ਬਾਸ਼ਦ ।



ਭਾਵਅਰਥ  -  ਪ੍ਰੇਮਮਗਨ ਬੁਲਬੁਲ  ਦੇ ਪਿੰਜਰੇ ਨੂੰ ਜੇਕਰ ਤੂੰ ਤੋੜ  ਪਾਏ ਤਾਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਹ੍ਰਦਯਾਨੁਰਾਗ  ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸਨੂੰ ਦਰਵਾਜੇ ਦੀ ਸੁਧੀ  ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗੀ । ਕਿੰਨਾ ਪਿਆਰਾ ਲਾਜਬਾਵ ਸ਼ੇਅਰ ਹੈ !  ਬੁਲ ਬੁਲ ਪ੍ਰੇਮਾਨੁਰਾਗ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀ ਲੀਨ  ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਉਸਦੇ ਪਿੰਜਰੇ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦਵੇ  ਤਾਂ ਵੀ ਉਹ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ  ਨਾ  ਨਿਕਲੇ ।  ਹੋਰ ਕਵੀਆਂ  ਦੇ ਆਸ਼ਿਕ ਕੱਪੜੇ ਪਾੜਦੇ ਹਨ ,  ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ - ਮਾਰੇ ਫਿਰਦੇ ਹਨ ,  ਵਿਰਹ ਕਲਪਨਾ ਵਿੱਚ ਅੱਠੋ ਪਹਿਰ ਹੰਝੂ ਦੀ ਧਾਰਾ ਬਹਾਇਆ ਕਰਦੇ ਹਨ ,  ਮੌਕਾ ਪਾਂਦੇ ਹੀ ਕੈਦਖਾਨੇ ਤੋਂ ਭੱਜ  ਖੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ,  ਜੰਜੀਰਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਸੁੱਟਦੇ  ਹਨ ,  ਦੀਵਾਰਾਂ ਟੱਪ  ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਇੰਨਾ ਸਾਹਸ ਨਾ  ਹੋਵੇ  ਤਾਂ ਬਹਾਰ ਅਤੇ ਗੁੱਲ ਅਤੇ ਚਮਨ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਤੜਪਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ,  ਪਰ ਸਾਦੀ ਪ੍ਰੇਮ ਵਿੱਚ ਇੰਨਾ ਮਗਨ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂਨੂੰ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ।  ਪ੍ਰੇਮ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਉੱਚਾ  ਆਦਰਸ਼ ਹੈ ,  ਉਸਦੇ ਡੂੰਘੇ ਰਹੱਸ ਨੂੰ ਕਿੰਨੇ ਮੁਗਧਾਕਾਰੀ ਆਨੰਦਮਈ  ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ।



ਬੂਦ  ਹਮੇਸ਼ਾ ਪੇਸ਼ ਅਜੀਂ ਰਸਮੇ  ਤੋ ਬੇਗੁਨਾ  ਕੁਸ਼ੀ



ਅਜ ਚੇ ਮਰਾ ਨਮੀਂ ਕੁਸ਼ੀ ਮਨ ਚੇ ਗੁਨਾਹ ਕਰਦਾ ਅਮ ।



ਭਾਵਅਰਥ  -  ਇਸਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੂੰ ਬੇਗੁਨਾਹਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਮੈਂ ਕੀ ਗੁਨਾਹ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕਤ‍ਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ।



ਜਾਂ  ਨਾ  ਦਾਰਦ ਹਰਕਿ ਜਾਨਾਨੇਸ਼ ਨੇਸਤ



ਤੰਗ ਐਸ਼ਸਤ ਆਂ  ਕਿ ਬੁਸਤਾਨੇਸ਼ ਨੇਸਤ ।



ਭਾਵਅਰਥ  -  ਉਹ ਪ੍ਰਾਣ ਸਿਫ਼ਰ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਾਣੇਸ਼‍ਵਰ ਨਹੀਂ ,  ਉਹ ਭਾਗਇਹੀਨ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਕੋਈ ਬਾਗ ਨਹੀਂ ।



ਇਸ ਸ਼ੇਰ ਵਿੱਚ ਭਗਤੀ ਰਸ ਦਾ ਕੈਸਾ ਗੰਭੀਰ  ਸਵਾਦ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।



ਚੁਨਾਂ  ਬਮੂਏ  ਤੋ   ਆਸ਼ੁਫਤਾ ਅਮ   ਬਬੂਏ  ਮਸਤ ,



ਕਿ ਨੇਸਤਮ ਖ਼ਬਰ ਅਜ ਹਰ ਚੇ ਦਰ ਦੋ ਆਲਮ  ਹਸਤ ।



ਭਾਵਅਰਥ  -  ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕੇਸਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਉਲਝਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁਗੰਧੀ  ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਮਸਤ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਲੋਕ ,  ਪਰਲੋਕ ਦੀ ਕੁੱਝ ਸੁਧੀ  ਹੀ ਨਹੀਂ ।



ਗੁਲਾਮੇ  ਹਿੰਮਤੇ  ਆਨਮ  ਕਿ  ਪਾਇਬੰਦ ਯ ਕੇਸਤ ,



ਬ ਜਾਨਿਬੇ ਮੁਤ ਅੱਲਿਕ ਸ਼ੁੱਧ ਅਜ ਹਜਾਰ ਬਰੂਸਤ ।



ਭਾਵਅਰਥ  -  ਮੈਂ ਉਸੇ ਦਾ ਸੇਵਕ ਹਾਂ ਜੋ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਦਾ ਆਸ਼ਿਕ ਹੈ ,  ਜੋ ਇੱਕ ਦਾ ਹੋਕੇ ਹਜਾਰਾਂ ਤੋਂ ਅਜ਼ਾਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।



ਨਿਗਾਹੇ  ਮਨ  ਬਤੋ ਵੋ  ਦੀਗਰਾਂ ਬ ਤੋ ਮਸ਼ਗੂਲ ,



ਮੁਆਸ਼ਿਰਾਂ ਜੇ ਮਯੋ ਆਰਿਫਸ਼ਂ ਜੇ ਸਾਕਸ਼ੀ ਮਸਤ ।



ਭਾਵਅਰਥ  -  ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਵੱਲ ਹਨ ਤੇਰੇ ਨਾਲ  ਹੋਰ ਲੋਕ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਭੋਗੀਆਂ ਲਈ ਸ਼ਰਾਬ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ  ,  ਗਿਆਨੀ ਸ਼ਰਾਬ ਪਿਲਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਹੀ ਮਸਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।



ਵੱਡੇ ਮਾਅਰਕੇ ਦਾ ਸ਼ੇਅਰ ਹੈ ,  ਪ੍ਰੇਮਾਨੁਰਾਗ  ਦੇ ਇੱਕ ਨਾਜਕ ਪਹਲੂ ਦਾ  ਅਤਿਅੰਤ ਭਾਵਪੂਰਣ ਢੰਗ ਨਾਲ  ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਭਗਤਾਂ ਲਈ  ਈਸ਼ਚਿੰਤਨ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ  ਪਦਾਰਥ ਹੈ ,  ਉਸਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਛਾ ਹੀ ਨਹੀਂ।ਸ਼ਰਾਬ ਪੀ ਕੇ ਮਸਤ ਹੋਏ ਤਾਂ ਕੀ ਗੱਲ ਰਹੀ ,  ਮਜਾ ਤਾਂ ਤਦ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਕੀ( ਸ਼ਰਾਬ ਪਿਲਾਣ ਵਾਲੇ )  ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾਲ ਹੀ ਆਤਮਾ ਤ੍ਰਿਪਤ ਹੋ ਜਾਵੇ ।



ਦਿਲੇ ਕਿ ਆਸ਼ਿਕਸ਼ੇ ਸਾਬਿਰ ਬੁਬਦ ਮਗਰ ਸੰਗਸਤ ,



ਜੇ  ਇਸ਼‍ਕ  ਤਾ  ਬ  ਸਬੂਰੀ  ਹਜਾਰ  ਫਰਸਗਸਤ ।



ਭਾਵਅਰਥ  -  ਜਿਸ ਹਿਰਦਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਮ  ਦੇ ਨਾਲ ਧੀਰਜ  ਵੀ ਹੈ ਉਹ ਇੱਕਮਿੱਕ ਹੈ । ਪ੍ਰੇਮ ਅਤੇ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਸੌ ਕੋਹ ਦਾ ਅੰਤਰ ਹੈ ।



ਚੇ  ਤਰਬਿਅਤ  ਸ਼ੁਨਵਮ ਯਾ  ਮਸਲਹਤ  ਬੀਨਮ



ਮਰਾ  ਕਿ ਚਸ਼ਮ  ਬ ਸਾਕਸ਼ੀ ਵ  ਗੋਸ਼ ਬਰ ਚੰਗਸਤ ।



ਭਾਵਅਰਥ  -  ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਕੀ ਸੁਣਾਂ ਅਤੇ ਕੀ ਉਚਿਤ - ਅਣ-ਉਚਿਤ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਕਰਾਂ ,  ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤਾਂ ਸਾਕੀ  ਦੇ ਵੱਲ ਅਤੇ ਕੰਨ ਚੰਗ(ਇੱਕ ਸਾਜ਼) ਦੇ ਵੱਲ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ  ।


ਖਲਕ ਮੀ ਗੋਇਦ ਕਿ ਜਾਹੋ  ਫਜ‍ਲ  ਦਰ ਫਰਜਾਨਗੀਸਤ



ਗੋ ਮੁਵਾਸ਼ ਈਂਹਾ ,   ਕਿ ਮਾ  ਰੰਦਾਨੇ ਨਾ  ਫਜੀਨਾ ਏਮ ।



ਭਾਵਅਰਥ  -ਜੇਕਰ ਪ੍ਰਾਣ  ਦੇ ਬਦਲੇ ਵੀ ਸ਼ਰਾਬ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਸਸਤਾ ਸੌਦਾ  ਹੈ ,  ਲੈ ਲੈ ,  ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ਰਾਬਖਾਨੇ   ਦੀ ਤਾਂ ਮਿੱਟੀ ਵੀ ਅਮ੍ਰਿਤ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਹੈ ।



ਰੂਏਸਤ  ਮਾਹ   ਪੈਕਰੋ  ਮੂਏਸਤ   ਮੁਸ਼ਕਬੂਏ ,



ਹਰ ਲਾਲ ਈਂ ਕਿ ਮੀ ਦਮਦ ਅਜ ਖਸ਼ਕੋ ਸੰਬੁਲੇ ।



ਭਾਵਅਰਥ  -  ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ ਜੋ ਲਾਲੇ  ( ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਫਲ )  ਜਾਂ ਸੈਬੁਲ  ( ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਘਾਹ )  ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ ,  ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਹਰ ਇੱਕ ਕਿਸੇ ਦਾ ਚੰਦਰਮੁਖ ਜਾਂ ਸੁਗੰਧ ਨਾਲ  ਭਰੇ ਹੋਏ ਕੇਸ਼ ਹਨ ।



ਸੈਬੁਲ ਦੀ ਕੇਸ਼ ਤੋਂ ਉਪਮਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਵੇਦਾਂਤ ਦਾ ਸਾਰ ਇੱਕ ਸ਼ੇਅਰ ਵਿੱਚ ਕੱਢਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।



ਗਜਲਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜ ਪਰ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੁੱਝ ਕਹਿਣਾ ਅਢੁਕਵਾਂ  ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ।  ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਰਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਲਾਸਿਤਾ ਨੂੰ ਉੱਤੋਜਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ,  ਇਹ ਇੱਕ ਸਰਵਸਿਧ ਗੱਲ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਸ਼ਿੰਗਾਰ  ਦੇ ਨਾਲ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਆ ,  ਧਰਮ , ਅਚਾਰ ,  ਨਿਯਮ ,  ਸੰਜਮ ,  ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤ  ਦੀ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ,  ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਵਿਕਾਰੀ  ਸ਼ਕਤੀ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਾਦੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਢੋਂਗ ,  ਢਕੋਂਸਲਾ ,  ਨੁਮਾਇਸ਼ ਦੀ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਕਰਨ  ਦੇ ਨਿਮਿੱਤ ਹੀ  ਇਹ ਰਚਨਾ ਸ਼ੈਲੀ ਕਬੂਲ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਚਾਰ ,  ਨੀਤੀ ਅਤੇ ਗਿਆਨ  ਦੇ ਵੱਡੇ - ਵੱਡੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਅਤੇ ਮਰਮਸਪਰਸ਼ੀ ਵਿਸ਼ੇ  ਰੂਪਕ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸ਼ਾਏ ਹਨ ਪਰ ਜਨਤਾ ਇਹਨਾਂ  ਗਜਲਾਂ  ਦੇ ਆਸ਼ੇ  ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਚਿੱਤ  ਅਤੇ ਮਨ ਦੀਆਂ ਬਿਰਤੀਆਂ  ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਸਮਝਦੀ ਹੈ ।  ਕੀਰਤਨ  ਵਿੱਚ ਜੋ ਸਵਰਗੀ ਆਨੰਦ  ਇੱਕ ਭਗਤ ਨੂੰ ਹੋਵੇਗਾ ਉਹ ਵਿਲਾਸੀ  ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਹਰਗਿਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਚਰਿੱਤਰ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਦੀ ਦੁਰਬਲਤਾ  ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਤਹੀ ਆਸ਼ੇ  ਹੀ ਦਾ ਆਨੰਦ ਲੈਂਦਾ  ਹੈ । ਮਰਮ ਤੱਕ ਉਸਦੀ ਸਥੂਲ ਬੁਧੀ  ਪਹੁੰਚ  ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ । ਇਹ ਸ਼ੈਲੀ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੀ ਸਰਵਪ੍ਰਿਅ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਫਾਰਸੀ ਜਾਂ ਉਰਦੂ ਕਵੀਆਂ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਤਿਆਗ ਜਾਂ ਸੰਸ਼ੋਧਨ ਕਰਨ  ਦਾ ਸਾਹਸ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਸ਼ਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗਜਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਰਸ  ਹੀ ਨਹੀਂ ਆਵੇਗਾ ਜੋ ਇਸ ਸ਼ੈਲੀ  ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੀਆਂ ।ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸਾਦੀ  ਦੇ ਉਰਦੂ ਜੀਵਨੀਕਾਰ ਮੌਲਾਨਾ ਅਲਤਾਫ ਹੁਸੇਨ ਹਾਲੀ ਨੇ ਬਦੀਆਂ ਢੁਕਵੀਆਂ  ਗੱਲਾਂ ਲਿਖੀਆਂ  ਹਨ ,  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਕੇ  ਪਾਠਕ  ਆਪ ਜਾਣ  ਲੈਣਗੇ ਕਿ ਉਰਦੂ ਦੇ ਕਵੀ ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੀ  ਸੰਮਤੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।



ਇਸ ਗਜਲਾਂ  ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ  ਲੋਕ ਵਾਕਫ਼ ਹਨ ।  ਇਹ ਸਰਵਦਾ ਬੁਧੀ  ਅਤੇ ਗਿਆਨ ,  ਮਾਨ ਅਤੇ ਮਰਿਆਦਾ ,  ਧਰਮ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤ ,  ਧਨ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦੀ ਉਪੇਕਸ਼ਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਗਰੀਬੀ ਅਤੇ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ,  ਅਵਿਦਿਆ ਅਤੇ ਅਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਦੱਸਦੀ ਹੈ । ਸੰਸਾਰ ਦੇ  ਲੱਤ ਮਾਰਨਾ ,  ਬੁਧੀ  ਤੋਂ ਕਦੇ ਕੰਮ ਨਾ ਲੈਣਾ ,  ਸੰਤੋਸ਼ ਅਤੇ ਉਦਾਸੀਨਤਾ  ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦਾ ਪਤਨ ਕਰਨਾ  ,  ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਅਸਾਰ ਅਤੇ ਅਸਥਿਰ ਸਮਝਦੇ ਰਹਿਣਾ ,  ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ  ਦੇ ਤੱਤ ਨੂੰ  ਜਾਣਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਸ਼ ਨਾ ਕਰਨਾ ,  ਸੁਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਗਿਣਤੀ ਮਿਣਤੀ  ਨੂੰ ਔਗੁਣ ਸਮਝਣਾ ,  ਜੋ ਕੁੱਝ ਹੱਥ ਲੱਗੇ ਉਸਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਵਿਅਰਥ ਖੋ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕੀਤੀਆਂ  ਹੋਰ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਗੱਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।  ਗਿਆਤ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵਿਸ਼ਾ ਬੇਫਿਕਰਾਂ  ਅਤੇ ਨਵਯੁਵਕਾਂ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤੀਂ ਰੌਚਿਕ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ .  .  .  . ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਸਿਧ ਕਰਨਾ ਔਖਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਵਰਤਮਾਨ ਨੈਤਿਕ ਪਤਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗਜਲਾਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ  ਹੈ ,  ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਅਤੇ ਤਪੱਸਿਆ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੇ ਇਸ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਪੁਸ਼ਟ ਕਰਨ  ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਾਗ ਲਿਆ ਹੈ ।



ਗਿਆਰਵਾਂ ਅਧਿਆਏ



ਕਸੀਦੇ



ਕਸੀਦਾ ਫਾਰਸੀ ਕਵਿਤਾ  ਦੇ ਉਸ ਅੰਗ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਕਿਸੇ ਮਹਾਨ ਪੁਰਖ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਸਤੂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਹਿਣਾ ,  ਮਤੀਰਾਮ ,  ਕੇਸ਼ਵ ਆਦਿ ਕਵੀ ਜਨ ਆਪਣੇ ਸਮਕਾਲੀ   ਪਦਾਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਕੇ ਨਾਮ ,  ਧਨ ਅਤੇ ਜਸ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ,  ਉਸੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ  ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੰਮ ਲਈ ਕਵੀਆਂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਦਾ ਸਥਾਨ ਮਿਲਦਾ ਸੀ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਇਹੀ ਸੀ ਕਿ ਕੁਝ ਖਾਸ ਮੌਕਿਆਂ ਤੇ  ਆਪਣੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਾ ਗੁਣਗਾਣ ਕਰਨ  ।  ਇਸਦੇ ਲਈ ਕਵੀਆਂ ਨੂੰ ਵੱਡੀਆਂ – ਵੱਡੀਆਂ ਜਾਗੀਰਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਸਨ ,  ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਇੱਕ - ਇੱਕ ਸ਼ੇਅਰ ਦਾ ਇਨਾਮ ਇੱਕ - ਇੱਕ ਲੱਖ ਦੀਨਾਰ  ( ਜੋ ਪੰਝੀ ਰੁਪਏ  ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ )  ਤੱਕ ਜਾ ਪੁੱਜਦਾ ਸੀ । ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੇ ਭੂਸ਼ਣ  ਦਾ ਜਿਵੇਂ  ਆਦਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ,  ਜੇਕਰ ਇਹ ਅਤਿ ਕਥਨੀ  ਨਾ  ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਈਰਾਨੀ ਕਵੀਆਂ  ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਨਿਰਾਲੇ  ਆਦਰ ਦੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਸੱਚੀਆਂ  ਮੰਨਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਅੜਚਨ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਐਨੀ  ਜਿਆਦਾ ਆਮ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਾ ਦਰਬਾਰ ਕਵੀਆਂ ਤੋਂ ਖਾਲੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।  ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹਜਾਰਾਂ  ਕਵੀ ਭ੍ਰਮਣ ਕਰਕੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਨੂੰ ਕਸੀਦੇ ਸੁਣਾਉਂਦੇ ਫਿਰਦੇ ਸਨ ।  ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਇਸ ਝੂਠੀ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ੀ ਪਰ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਸੀ ।  ਅਤੇ ਕਸੀਦਿਆਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸ਼ੈਲੀ ਅਜਿਹੀ ਵਿਗੜ  ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਖੁਦਾ ਦੀ ਪਨਾਹ ।  ਸ਼ਾਇਰ ਲੋਕ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨ  ਦੇ ਕੁੱਲਾਵੇ ਮਿਲਾ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ।  ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀ ,  ਉਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਅਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਕਿਸੇ  ਦੇ ਦਾਨਵਰਤ ਦਾ ਬਖਾਨ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਸਮੁੰਦਰ  ਦੇ ਮੋਤੀ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਕੁਲ ਖਣਿਜ ਸੰਪਦਾ ਉਸਦੇ ਲਈ ਥੋੜ੍ਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਉਸਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨੂੰ ਬਖਾਨਦੇ  ਤਾਂ ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਚੰਦ੍ਰ ਉਸਦੇ ਘੋੜਿਆਂ  ਦੇ ਟਾਪ ਬਣ  ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਜੋ ਕਵੀ ਜਿੰਨਾ ਹੀ ਲੰਮਾ ਅਤੇ ਬੇਸਿਰ ਪੈਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਕਸੀਦਾ ਕਹਿੰਦਾ  ਉਸਦਾ ਓਨਾ ਹੀ ਸਨਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।  ਇਸ ਕਸੀਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਤਿਕਥਨੀ  ਹੀ ਨਹੀਂ ,  ਬਹੁਤ ਪੰਡਤਾਈ ਭਰੀ ਹੁੰਦੀ  ਸੀ ;  ਵੇਦਾਂਤ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ  ਦੇ ਵੱਡੇ - ਵੱਡੇ ਗਹਨ ਮਜ਼ਮੂਨਾਂ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਵੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ - ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਨਾਲ  ਸਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।  ਅੱਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਸੀਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹੀਏ  ਤਾਂ ਰਚਨ ਵਾਲਿਆਂ  ਦੀ ਵਿਦਿਆ ,  ਬੁਧੀ  ਅਤੇ ਕਾਵਿਕ  ਚਮਤਕਾਰ ਦਾ ਕਾਇਲ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਸ਼ੇਖ ਸਾਦੀ  ਦੇ ਪੂਰਵ ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜੋਰ ਸੀ ।  ਅਨਵਰੀ ,  ਖਸ਼ਕਾਨੀ ਆਦਿ ਕਵੀ ਸਮਰਾਟ ਸਾਦੀ  ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਆਪਣੇ ਕਸੀਦੇ ਲਿਖ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਅੱਜ ਅਸੀਂ  ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ । ਪਰ ਸਾਦੀ ਨੇ ਉਸ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਪਧਤੀ ਨੂੰ ਕਬੂਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਰਭੈ ,  ਨਿਰਲੇਪ , ਨਿਵਕਤ ਜੀਵਨ ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬਣਿਆ ਸੀ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੀ  ਇਸ ਮਰਾਸੀਪੁਣੇ  ਤੋਂ ਨਫ਼ਰਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਵੱਡੇ  ਕਵੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰਿਕ ਮੁਨਾਫੇ ਲਈ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਰਪਯੋਗ ਕਰਦੇ ਵੇਖਕੇ ਹਾਰਦਿਕ ਦੁੱਖ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।  ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਤੇ  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਲੋਕ ਮੈਨੂੰ  ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ  ਕਿ ਹੇ ਸਾਦੀ ਤੂੰ ਕਿਉਂ ਕਸ਼ਟ ਉਠਾਉਂਦਾ ਹੈਂ  ਅਤੇ ਕਿਉਂ ਆਪਣੀ ਕਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ  ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦਾ ?  ਜੇਕਰ ਤੂੰ ਕਸੀਦੇ ਕਹੇਂ ਤਾਂ ਨਿਹਾਲ ਹੋ ਜਾਵੇਂ । ਮਗਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਰਈਸ ਜਾਂ ਅਮੀਰ  ਦੇ ਦਵਾਰ ਤੇ  ਆਪਣਾ ਸਵਾਰਥ ਲੈ ਕੇ ਭਿਕਸ਼ੂਆਂ  ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਂਵਾਂ । ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਇੱਕ ਜੌਂ ਭਰ ਗੁਣ  ਦੇ ਬਦਲੇ ਮੈਨੂੰ ਸੌ ਕੋਸ਼ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ  ਦੇਵੇ  ਤਾਂ ਉਹ ਚਾਹੇ ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾਯੋਗ ਹੋਵੇ ਪਰ ਮੈਂ ਘਿਰਣਤ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗਾ ।



ਲੇਕਿਨ ਮਨੁੱਖ ਤੇ  ਆਪਣੇ ਸਮਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਣਾ  ਸੁਭਾਵਕ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਸਾਦੀ ਨੇ ਵੀ ਕਸੀਦੇ ਕਹੇ ਹਨ ,  ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਨ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਤਾਂ ਸੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਝੂਠੀ ਤਾਰੀਫਾਂ  ਦੇ ਪੁੱਲ ਬੰਨਦਾ ।  ਆਪਣੇ ਕਸੀਦਿਆਂ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਮਹੀਧਾਰਾਂ  ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਆਂ ,  ਤਰਸ ,  ਨਿਮਰਤਾ ਆਦਿ ਦੀ ਨੇਕ ਸਲਾਹ ਦਾ ਸਾਧਨ ਮਾਤਰ  ਬਣਾਇਆ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ  ਮਹਾਨੁਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਰੀਤੀ ਨਾਲ  ਉਪਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ  ਦੇ ਸਕਦੇ ਸੀ ,  ਇਸ ਲਈ ਕਸੀਦਿਆਂ  ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਈਸਵਰੀ ਕਰਤਵ‍ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਪਾਦਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਰਲ ਅਤੇ ਸੁਭਾਵਕ ਰੀਤੀ ਨਾਲ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਉਕਤੀਆਂ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਨਹੀਂ । ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਕੇਵਲ ਸਵਾਰਥ ਸਿਧੀ ਦੇ ਮਨਸ਼ਾ ਨਾਲ  ਲਿਖੇ ਗਏ ਹਨ ,  ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੱਚੀ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਅਤੇ ਆਤਮੀਅਤਾ ਝਲਕਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ  ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜੋ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ  ਦੇ ਪਾਤਰ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਸਰਲ ਕਸੀਦਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਬਹੁਤ ਲੋਕ ਅਨੁਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ  ਕਿ ਸਾਦੀ ਕਸੀਦਾ  ਰਚਨਾ  ਵਿੱਚ ਕੁਸ਼ਲ ਨਹੀਂ ਸਨ ।  ਪਰ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਉਹ ਸਰਲ ਸੁਭਾਅ ਮਨੁੱਖ ਸਨ ;  ਇੱਕ ਸਧਾਰਣ ਜਿਹੀ  ਗੱਲ ਨੂੰ ਘੁਮਾ - ਫਿਰਾ ਕੇ  ਸ਼ਬਦਾਂ  ਦੇ ਵਿਅਰਥ ਆਡੰਬਰ  ਦੇ ਨਾਲ ਵਰਣਨ ਕਰਨ  ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਦਤ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਅਤੇ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਕਸੀਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਓਜ ਅਤੇ ਗੁਰੂਤਵ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਮਿਠਾਸ ਅਤੇ ਸਰਲਤਾ ਕੁੱਟ – ਕੁੱਟ ਕੇ  ਭਰੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਕੇ ਹਿਰਦਾ ਤੇ  ਇੱਕ ਪਵਿਤਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਅਸੀਂ  ਸਾਦੀ  ਦੇ ਦੋ ਕਸੀਦਿਆਂ  ਦੇ ਕੁੱਝ ਸ਼ੇਅਰਾਂ ਦਾ ਭਾਵਅਰਥ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਮਿਲ ਜਾਏਗਾ



1



ਫਾਰਸ  ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਤਾਬਕ ਅਬੂਬਕਰ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਵਿੱਚ



ਇਸ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ - ਵੱਡੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਨੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਲੇਕਿਨ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਜਾਣ ਸਮੇਂ  ਠੋਕਰਾਂ ਖਾਣ  ਲੱਗੇ ।



ਤੈਨੂੰ ਈਸ਼‍ਵਰੀ ਆਗਿਆ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨਾ  ਚਾਹੀਏ । ਦੌਲਤ ਅਤੇ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ


ਨਹੀਂ , ਢੋਲ  ਦੇ ਵਾਂਗ ਗਰਜਣ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਅੰਦਰ ਬਿਲਕੁੱਲ ਖਾਲੀ ਹੈ ।ਕਰਤਵ‍ ਪਾਲਣਾ ਸਿੱਖ ,  ਇਹੀ ਸਵਰਗ ਦੇ ਰਸਤੇ  ਦਾ ਸਾਧਨ  ਹੈ ,  ਉਸ ਦਿਨ ਊਦਸੀਜ  ( ਬਰਤਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ


ਅਗਰ  ਜਲਾਂਦੇ ਹਨ )  ਅਤੇ ਅੰਬਰਸਾਏ  ( ਉਹ ਬਰਤਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅੰਬਰ ਘਸਦੇ ਹਨ )  ਕੁੱਝ ਕੰਮ ਨਹੀਂ


ਆਣਗੇ ।



ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਪ੍ਰਜਾ ਨੂੰ ਦੁੱਖ  ਦੇਵੇ  ਉਹ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਧਰੋਹੀ ਹੈ ,  ਉਸਦੇ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ  ਦੇ ।



ਪੂਰਵ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਤੱਕ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਵਧਾ  ,  ਪਰ ਰਣਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਮਤ ਜਾ ,  ਇਹ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦਿਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲੈ ,  ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੈਲ ਧੋ । ਮੈਂ ਮਿੱਠ ਭਾਸ਼ੀ ਕਵੀਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਤੂੰ ਕਸਤੂਰੀ ਦੀ ਵਰਖਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮੇਘ ਹੈਂ ।



ਜਿੰਨੀ ਉਮਰ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਹੈ ਉਹ ਘੱਟ - ਵੱਧ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ ਤਾਂ ਇਹ ਕਹਿਣ ਦਾ  ਕੀ ਫਾਇਦਾ ਕਿ ਤੂੰ ਕਿਆਮਤ ਤੱਕ ਜਿੰਦਾ ਅਤੇ ਸਲਾਮਤ ਰਹਿ ।



2



ਫਕੀਰਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦੀ ਤਰੀਫ ਕਰਨਾ  ਨਹੀਂ ਹੈ ,  ਜੋ ਮੈਂ ਕਹਾਂ ਕਿ ਤੂੰ ਸਮੁੰਦਰ  ਦੇ ਸਮਾਨ ਅਗਾਧ ਅਤੇ ਮੇਘ  ਦੇ ਸਮਾਨ ਦਾਨਸ਼ੀਲ ਹੈ ।



ਮੈਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਤਰਸ ਵਿੱਚ ਤੂੰ ਔਲੀਆ ਤੋਂ ਬੜਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ,  ਨਾ ਹੀ  ਇਹ ਕਿ ਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦਾ ਨੇਤਾ ਹੈਂ ।



ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਇਹ ਸਭ ਗੁਣ ਤੇਰੇ  ਵਿੱਚ ਹਨ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੋਰ ਵੀ ਉੱਤਮ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸੱਚੇ ਪ੍ਰੇਮ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਨੂੰ  ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਨ ਦਾ ਇਹੀ ਰਸਤਾ ਹੈ ।



ਖੁਦਾ ਨੇ ਯੂਸੁਫ ਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਸਨਮਾਨਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਰੂਪਵਾਨ ਸੀ ,  ਸਗੋਂ ਇਸ ਲਈ  ਕਿ ਉਹ ਸਤਕਰਮੀ ਸੀ ।



ਫੌਜ ,  ਧਨ ,  ਐਸ਼‍  ,  ਇੱਕ ਵੀ ਸੁਕੀਰਤੀ  ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਤੁਹਾਡੇ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਆਉਣਗੇ ।



ਤੇਰੀ ਸਰਦਾਰੀ  ਦੇ ਸਥਿਰ ਰਹਿਣ ਦਾ ਬਸ ਇੱਕ ਹੀ ਮੰਤਰ ਹੈ ,  ਕਿ ਕਿਸੇ ਬਲਵਾਨ ਦਾ ਹੱਥ ਕਿਸੇ ਕਮਜੋਰ ਤੇ  ਨਹੀਂ ਉੱਠੇ ।



ਮੈਂ ਇਹ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ  ਨਹੀਂ ਦੇਵਾਂਗਾ ਕਿ ਤੂੰ ਹਜਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਜਿੰਦਾ ਰਹੇ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੂੰ ਇਸ ਨੂੰ ਅਤਿਕਥਨੀ  ਸਮਝੇਂਗਾ ।



ਤੂੰ  ਕੀਰਤੀ ਅਤੇ ਜਸ ਲਾਭ ਕਰਨ  ਵਿੱਚ ਜਿਆਦਾ ਸਾਮਰਥ ਹੋਵੇਂ  ਤਾਂ ਜੋ ਨਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰੇਂ ਅਤੇ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਦੀ ਤਾੜਨਾ ਕਰੇਂ ।



ਬਾਰਹਵਾਂ ਅਧਿਆਏ



ਸਾਦੀ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਹਨ  ਜੋ ਸੁਰੁਚੀ  ਦੇ ਪਦ ਤੋਂ ਇੰਨੀਆਂ  ਡਿੱਗ ਗਈਆਂ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸ਼‍ਲੀਲ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।ਅਸੀਂ ਇਸ ਕਿਤਾਬ  ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸੰਸਕਰਣ ਵਿੱਚ ਵਰਕਾ  ਸੱਤਾਸੀ ਤੇ  ਇਹ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਸਾਦੀ ਦੀਆਂ  ਹਰਗਿਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ  ,  ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਛਾਨਬੀਨ ਕਰਨ  ਤੇ  ਇਹ ਗਿਆਤ ਹੋਇਆ ਕਿ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਸਾਦੀ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਕਰਤਾ ਹਨ । ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਦੀ  ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਰੂਪੀ ਚੰਦ੍ਰ  ਮੁਖ ਤੇ  ਅਜਿਹਾ ਧੱਬਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਮਿਟ ਸਕਦਾ । ਜਦੋਂ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ  ਕਿ ਸ਼ੇਖ ਸਾਦੀ ਕਿੰਨੇ ਨੀਤੀਵਾਨ ,  ਕਿੰਨੇ ਸਦਾਚਾਰੀ ,  ਕਿੰਨੇ ਸਦਗੁਣੀ ਮਹਾਨ ਪੁਰਖ ਸਨ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ  ਅਸ਼‍ਲੀਲ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਸਾਦੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਨੀਤੀਗਿਅਤਾ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ  ਖੂਬ ਗੰਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ ।  ਇਸ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਾਦੀ ਵਿਨੋਦਸ਼ੀਲ ਪੁਰਖ ਸਨ ਅਤੇ  ਵਿਨੋਦਸ਼ੀਲਤਾ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਦੂਸ਼ਣ ਨਹੀਂ , ਸਗੋਂ  ਗੁਣ ਹੈ ,  ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਨੀਤੀ ਉਪਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ  ਉਸਦੀ ਵੱਡੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ,  ਜਿੱਥੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਾ ਦੁਸ਼ਚਾਰ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਟਤਾ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।  ਇਹ ਗੁਣ ਬਹੁਤ ਕਰਕੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਰੌਚਿਕ  ਬਣਾ ਦਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ,  ਪਰ ਉਹੀ ਗੱਲ ਜਦੋਂ ਔਚਿਤਿਅ ਤੋਂ  ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸ਼‍ਲੀਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਵੇਖਣਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ੇਖਸਾਦੀ ਨੇ ਇਹ ਰਚਨਾ ਵਿਨੋਦਾਰਥ ਕੀਤੀ  ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ।  ਇਹ ਗੱਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ  ਪੰਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਗਿਆਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਭਾਗ  ਦੇ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਮਾਫੀ ਅਰਦਾਸ  ਦੇ ਭਾਵ ਨਾਲ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ :



ਇੱਕ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਕੁੱਝ ਅਸ਼‍ਲੀਲ ਗੱਲਾਂ ਲਿਖਾਂ । ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਮਨਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਮਾਰ ਮੁਕਾਉਣ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ।ਇਸ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋਕੇ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖਣੀਆਂ ਪਈਆਂ ਅਤੇ ਮੈਂ ਇਸਦੇ ਲਈ ਈਸਵਰ ਤੋਂ ਮਾਫੀ ਮੰਗਦਾ ਹਾਂ ।



ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿਧ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਦੀ ਨੇ ਇਹ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋਕੇ ਰਚੀਆਂ ਅਤੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਲਈ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਹੈ ।  ਉਹ ਆਪ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਨੁਚਿਤ‍ ਸਮਝਦੇ ਹਨ।  ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਸਾਦੀ ਦੀ ਨਿਰਮਮਤਾ ਤੇ  ਘਾਤਕ ਚੋਟ  ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਰੁਚੀ ਅਤੇ ਸਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਇਹੀ ਬਹੁਤ ਹੈ ਕਿ ਸਾਦੀ ਨੇ ਇਸ ਰਚਨਾ ਤੇ  ਦੁੱਖ ਤਾਂ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤਾ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਵੀ ਗਣ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ  ਦੇ ਆਮੋਦ - ਪ੍ਰਮੋਦ  ਦੇ ਨਿਮਿਤ‍ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ  ਗੰਦੀਆਂ  ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ।ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਵੱਡੇ - ਵੱਡੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਪੰਡਤਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਲੇਸ਼ਮਾਤਰ ਸੰਕੋਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਵਿਦਵੱਜਨ ਇਹਨਾਂ  ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦੇ  ਸਨ । ਰਸੀਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ੀ ਕਰਦੇ ਸਨ ।  ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸਾਦੀ ਨੇ ਵੀ ਜੇਕਰ ਇਸ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਇਤਰਾਜਯੋਗ ਨਾ ਸਮਝਿਆ ਹੋਵੇ  ਤਾਂ ਆਸ਼‍ਚਰਜ  ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਰਮ ਅਤੇ ਦੁੱਖ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤਾ ,  ਇਸ ਪਰ ਸੰਤੋਸ਼ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ  ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪਰਫੁਲਤਾ ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਪ੍ਰਦਾਨੀ ਵਿਨੋਦਸ਼ੀਲਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਧਾਨ ਗੁਣ ਹੈ ।  ਇਸ ਤੋਂ ਗਿਆਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ੇਖ ਨੇ ਜ਼ਰੂਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦਬਾਓ ਹੇਠ ਕੀਤੀ ,  ਆਪਣੀ ਮਰਜੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ।