ਮਾਤ ਲੋਕ-ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦਾ ਖਸਾਰਾ ਅਤੇ ਰੁੰਡ ਮਰੁੰਡ ਗਲਪੀ ਬਿੰਬ

ਸ਼ਾਇਦ ਡਾ. ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮਾਤ ਲੋਕ ਸਚਮੁੱਚ ਉਸ 'ਤਾਰੀਫ਼' ਦਾ ਸਚਮੁਚ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੈ ਜੋ ਅਮਰਜੀਤ ਗਰੇਵਾਲ ਨੇ ਨਾਵਲ ਦੇ ਮੁਖਬੰਦ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਹੈ , ਪਰ ਮੇਰੀਆਂ ਆਸਾਂ ਕੁਝ ਵਧੇਰੇ ਹੀ ਵੱਡੀਆਂ ਸਨ . ਇਹਦਾ ਕਾਰਨ ਸੀ ਸਾਡੀ ਦੋ ਕੁ  ਦਹਾਕਿਆਂ(੧੯੭੫-੧੯੯੫) ਦੀ ਸਾਂਝ ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਗੂੜਾ ਸੰਬੰਧ ਸੀ ਭਾਵੇਂ ਨੁਕਤਾਨਿਗਾਹ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਪੂਰੀ ਉਮੀਦ ਸੀ ਕਿ ਡਾ. ਜਸਵਿੰਦਰ ਉਸ ਸਮਗਰੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗਲਪ ਰਚਨਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਏਗਾ. ਇਸ ਲਈ ਮੇਰੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਸੀ . ਵੈਸੇ ਪੰਜਾਬੀ ਗਲਪ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਆਮ ਪਾਠਕ ਦੀ ਆਮ ਉਤਸੁਕਤਾ ਨੂੰ ਟੁੰਬਣ ਵਾਲੀਆਂ ਗਲਪ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਖਾਸੀ ਘਾਟ ਹੈ. ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਆਰੰਭਕ ਨਾਵਲਕਾਰਾਂ ਕੋਲ ਭਾਵੇਂ ਬਿਰਤਾਂਤਕਾਰੀ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਅਸਲਾਖਾਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਗੈਰ ਲਿਖਤੀ ਲੋਕਧਾਰਾਈ ਬਿਰਤਾਂਤਕਾਰੀ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਢਾਲ ਰਹੇ ਸਨ. ਯਾਨੀ ਭਾਰਤੀ ਕਥਾ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਜੀਵ ਰਿਸਤਾ ਸੀ . ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਨਾਵਲ ‘ਮਿਠਾ ਮਹੁਰਾ ’ ਪੜ੍ਹਨ ਸਮੇਂ ਇਉਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਬਾਤਾਂ ਸੁਣਾਉਣ ਦੇ ਕਿਸੇ ਮਾਹਿਰ ਬਾਬੇ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਬਾਤ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਹੋਵਾਂ. ਰਚਨਾ ਦੇ ਪਾਠ ਨੂੰ ਮਾਣ ਲੈਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਇਹ ਕਥਾ ਕਹਾਣੀ ਆਪਣੇ ਸਭਨਾਂ ਮੇਲੀਆਂ ਗੇਲੀਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਈ ਸੁਣਾਈ ਜਾਵੇ . ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀਆਂ ਵਧੇਰੇ ਗਲਪ ਰਚਨਾਵਾਂ ਕਥਾ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਇਸ ਚਮਤਕਾਰੀ ਪੱਖ ਨੂੰ ਨਵੀਨ ਕਾਢਕਾਰੀ ਨਾਲ ਸੁਮੇਲ ਕੇ ਕੋਈ ਮਾਣਯੋਗ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਯੋਗਦਾਨ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕੀਆਂ. ਇਸ ਲਈ ਪਾਠਕ ਵਰਗ ਦੇ ਫੈਲਾਉ ਦੀਆਂ ਜੋ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਸੰਚਾਰ ਇਨਕਲਾਬ ਨੇ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰਨਾ ਤਾਂ ਦੂਰ ਦੀ ਗੱਲ ਸਗੋਂ ਉਹ ਸੁੰਗੜ ਗਈਆਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ .

ਡਾ. ਜਸਵਿੰਦਰ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੜ੍ਹਨਾ ਮੈਥੋਂ ਚੰਗੇ ਖਾਸੇ ਇਰਾਦੇ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਸੀ . ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੂਜੀ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਜੋ ਸਮਰਥਾ ਪਹਿਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਗਲਪ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀ ਉਹ ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ  ਗੁੰਮ ਗਈ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ . ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਡਾ. ਜਸਵਿੰਦਰ ਦੇ ਮਾਤਲੋਕ ਤੋਂ ਮੈਨੂੰ ਉਮੀਦ ਸੀ ਕਿ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਆਖਰੀ ਚੌਥਾਈ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਤ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅਲੋਕਾਰ ਸੰਤਾਪ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਤੇ ਪੜ੍ਹਨਯੋਗ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸਿਰਜਨਾ ਵਿੱਚ ਉਲਥਾਉਣ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਪਸਰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਘੋਰ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਉਲਥਾਉਣ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ‘ਮੜ੍ਹੀ ਦਾ ਦੀਵਾ ’ ਵਿੱਚ  ਹੋਇਆ ਸੀ . ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਲਈ ਦਰਪੇਸ਼ ਪ੍ਰਮੁਖ ਸਰੋਕਾਰ ਪਾਠਕ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਮਸ਼ਕ ਰਾਹੀਂ ਉਸਦੇ ਮਾਨਸਿਕ ਅਨੁਭਵ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਸਮਰਥਾ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਈ ਸੀ. ਉਹ ਆਪਣੀ ਸਖਸ਼ੀਅਤ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਗਲਪੀ ਸਿਰਜਨਾਵਾਂ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਿਹਾ . ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸਮਸਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਲੇਖਕ ਲਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵੰਗਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ.

ਜਸਵਿੰਦਰ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ਹੋਰਨਾਂ ਅਨੇਕ ਜੁਗਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੇ ਸਫਲ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਸ ਵੰਗਾਰ ਨਾਲ ਨਜਿਠਣ ਵਿੱਚ ਨਾਕਾਮ ਰਿਹਾ ਹੈ . ਲੇਖਕ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੇ ਖਸਾਰੇ ਦਾ ਗ੍ਰਹਿਣ ਹਰ ਗਲਪੀ ਤੱਤ ਤੇ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ. ਹਰ ਪਸਾਰ ਰੁੰਡ ਮਰੁੰਡ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ. ਪਾਤਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਚੌਗਿਰਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਭਿੱਜਦੇ . ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ ਪੰਜਾਬ ਆਪਣੀ ਇਤਿਹਾਸਕਤਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ . ਇਤਿਹਾਸਕ ਗਤੀ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਲੋੜੀਂਦੀ ਪੁਲਾਂਘ ,ਜੋ ਦਿਸ਼ਾਹੀਣਤਾ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣ ਗਈ ਅਤੇ ਜਿਸਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਬੇਹੂਦਾ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਇੱਕ ਦੌਰ ਚਲਿਆ ਜਿਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਅੰਨ੍ਹੀ ਗਲੀ ਵਿੱਚ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ, ਉਸਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਬਣਿਆ.  

ਐਡਮ ਸਮਿਥ : ਆਧੁਨਿਕ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਤਾ

[ ਆਧੁਨਿਕ ਉਤਪਾਦਨ - ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਮੰਤਰ ‘ਲੈਸੇਜ਼ ਫੇਅਰ’ ਐਡਮ ਸਮਿਥ  ਦਾ ਮੌਲਕ ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ,  ਉਸਨੇ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਇਸਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਸੀ .  ਇਹ ਜਾਣਨ  ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਆਰਥਕ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਬਾਜਾਰਵਾਦ  ਦੇ ਆਲੋਚਕ ਉਹਨੂੰ ਵਰਤਮਾਨ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਅਰਾਜਕਤਾ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ .  ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ  ਇਹ ਠੀਕ ਵੀ ਹੈ .  ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਮਿਥ  ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿਕੇ ਸੁਚੇਤ ਵੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਉਤਪਾਦਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਕਲਿਆਣ - ਭਾਵਨਾ  ਨਾਲ  ਨਹੀਂ ,  ਖਾਲਸ ਸਵਾਰਥ  ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ .  ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਉੱਤੇ ਨਜ਼ਰ  ਰੱਖਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ .  ਮਗਰ ਬਹੁਤੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਪੂੰਜੀਪਤੀਆਂ ਉੱਤੇ ਨਜ਼ਰ  ਰੱਖਣਾ ਤਾਂ ਦੂਰ ,  ਉਲਟੇ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਕਠਪੁਤਲੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ .  ਵਿਦਵਾਨ ਆਲੋਚਕ ਵਸਤੂ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝੇ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਐਡਮ ਸਮਿਥ  ਨੂੰ ਕਟਿਹਰੇ ਵਿੱਚ ਖੜਾਉਣ ਦਾ ਬਹਾਨਾ ਢੂੰਢਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ . —ਓਮਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਸ਼ਿਅਪ  ]

ਆਧੁਨਿਕ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ  ਦੇ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਐਡਮ ਸਮਿਥ   ( ਜੂਨ 5 ,  1723—ਜੁਲਾਈ 17 ,  1790 )  ਦਾ ਨਾਮ ਸਭ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ .  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ( The Wealth of Nations )  ਨੇ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ  ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਬੇਹੱਦ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ .  ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਡੇਵਿਡ ਰਿਕਾਰਡੋ ਤੱਕ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਸਿਧ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ ,  ਸਮਾਜਵਿਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਰਾਜਨੇਤਾ ਐਡਮ ਸਮਿਥ  ਤਾਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲੈਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ .  ਵੀਹਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ  ਦੇ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ,  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਐਡਮ ਸਮਿਥ   ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲਈ ਹੈ ,  ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰਕਸ ,  ਏਂਗਲਜ ,  ਮਾਲਥਸ ,  ਮਿਲ ,  ਕੇਨਜ ( Keynes )  ਅਤੇ ਫਰਾਇਡਮੇਨ ( Friedman )   ਦੇ ਨਾਮ ਜਿਕਰਯੋਗ ਹਨ .  ਖੁਦ ਐਡਮ ਸਮਿਥ  ਉੱਤੇ ਅਰਸਤੂ ,  ਜਾਨ ਲਾਕ ,  ਹਾਬਸ ,  ਮੇਂਡਵਿਲੇ ,  ਫਰਾਂਸਿਸ ਹਚਸਨ ,  ਹਿਊਮ ਆਦਿ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ .  ਸਮਿਥ ਨੇ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ,  ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਨੀਤੀਸ਼ਾਸਤਰ  ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜਿਕਰਯੋਗ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ .  ਪਰ ਉਹਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਾਨਤਾ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ  ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਿਲੀ .  ਆਧੁਨਿਕ ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਨੂੰ ਵੀ ਐਡਮ ਸਮਿਥ   ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਮਾਨਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ .

ਐਡਮ ਸਮਿਥ   ਦੇ ਜਨਮ ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਸੁਨਿਸਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ .  ਕੁੱਝ ਵਿਦਵਾਨ ਉਸਦਾ ਜਨਮ ਪੰਜ ਜੂਨ 1723 ਨੂੰ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਉਸੀ ਸਾਲ ਦੀ 16 ਜੂਨ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ .  ਜੋ ਹੋ ਉਸਦਾ ਜਨਮ ਸਕਾਟਲੈਂਡ  ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਕਿਰਕਾਲਦੀ ( Kirkaldy ,  Fife ,  Scotland )  ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ .  ਐਡਮ  ਦੇ ਪਿਤਾ ਕਸਟਮ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਇਨਚਾਰਜ ਰਹਿ ਚੁੱਕੇ ਸਨ .  ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਧਨ ਸਮਿਥ   ਦੇ ਜਨਮ ਤਾਂ ਲੱਗਭੱਗ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ .  ਐਡਮ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ - ਪਿਤਾ ਦੀ ਇਕੱਲੀ ਔਲਾਦ ਸੀ .  ਉਹ ਅਜੇ ਕੇਵਲ ਚਾਰ ਹੀ ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ ਕਿ ਠੋਕਰ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ .  ਜਿਪਸੀਆਂ  ਦੇ ਇੱਕ ਸੰਗਠਨ ਦੁਆਰਾ ਐਡਮ ਨੂੰ  ਅਗਵਾਹ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ .  ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਸਦੇ ਚਾਚਾ ਨੇ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ .  ਫਲਸਰੂਪ ਐਡਮ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ .  ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਮਿਥ  ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਗਲਾਸਗੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਨ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ .  ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਮਿਥ  ਦੀ ਉਮਰ ਕੇਵਲ ਚੌਦਾਂ ਸਾਲ ਸੀ .  ਤੇਜ਼ ਬੁੱਧੀ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸਨੇ ਸਕੂਲ ਪੱਧਰ ਦੀ ਪੜਾਈ ਚੰਗੇ ਅੰਕਾਂ  ਦੇ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ,  ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਉਹਨੂੰ ਵਜ਼ੀਫ਼ਾ ਮਿਲਣ ਲੱਗਾ  .  ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਅੱਗੇ  ਦੇ ਅਧਿਅਨ ਲਈ ਆਕਸਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਜਾਣ ਦਾ ਰਸਤਾ ਖੁੱਲ ਗਿਆ .  ਉੱਥੇ ਉਸਨੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਯੂਰੋਪੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ .  ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਇਹ ਤੈਅ ਨਹੀਂ ਹੋ ਪਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਉਹ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅੱਗੇ ਚਲਕੇ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ  ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਨਾ ਕੇਵਲ ਨਾਮ ਕਮਾਏਗਾ ,  ਸਗੋਂ ਆਪਣੀਆਂ ਮੌਲਕ ਸਥਾਪਨਾਵਾਂ ਦੇ ਦਮ ਉੱਤੇ ਸੰਸਾਰਿਕ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ  ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਯੁਗਪਰਿਵਰਤਨਕਾਰੀ ਯੋਗਦਾਨ ਵੀ ਦੇਵੇਗਾ .

ਸੰਨ 1738 ਵਿੱਚ ਸਮਿਥ ਨੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਦਵਾਨ - ਦਾਰਸ਼ਨਕ ਫਰਾਂਸਿਸ ਹਚੀਸਨ  ਦੇ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਨੈਤਿਕ ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਦਰਜੇਦਾਰ ਦੀ ਪਰੀਖਿਆ ਪਾਸ ਕੀਤੀ .  ਉਹ ਫਰਾਂਸਿਸ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਤਾਂ ਅਤਿਅੰਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹਨੂੰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਏ ਗਏ ਦਿਨਾਂ ਨੂੰ ,  ਅਵਿਸਮਰਣੀਏ ਮਾਨਤਾ ਸੀ .  ਅਤਿਅੰਤ ਮੇਧਾਵੀ ਹੋਣ  ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਮਿਥ  ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਕਾਲੇਜ ਪੱਧਰ ਤਾਂ ਹੀ ਸਿਆਣੀ ਜਾਣ ਲੱਗੀ ਸੀ .  ਇਸ ਲਈ ਅਧਿਅਨ ਪੂਰਾ ਕਰਨ  ਦੇ ਬਾਦ ਯੁਵਾ ਸਮਿਥ  ਜਦੋਂ ਵਾਪਸ ਆਪਣੇ ਪੈਤਰਿਕ ਨਗਰ ਸਕਾਟਲੇਂਡ ਪੁੱਜਿਆ ,  ਤੱਦ ਤੱਕ ਉਹ ਅਨੇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਲੇਕਚਰ  ਦੇ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ,  ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਖਿਯਾਤੀ ਫੈਲਣ ਲੱਗੀ ਸੀ .  ਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ 1740 ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਡੇਵਿਡ ਹਿਊਮ ਦੀ ਚਰਚਿਤ ਕਿਰਿਆ A Treatise of Human Nature ਦਾ ਅਧਿਅਨ ਕੀਤਾ ,  ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਅਤਿਅੰਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ .  ਡੇਵਿਡ ਹਿਊਮ ਉਸਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਆਦਮੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀ .  ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੀ ਦੋਸਤੀ ਸੀ .  ਆਪ ਹਿਊਮ ਰੂਸੋ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਤਾਂ ਬੇਹੱਦ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਨ .  ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਦੋਸਤੀ  ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਦੀ ਚਰਚਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ .  ਜਿਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਿਊਮ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਰੂਸੋ ਦੀ ਨਿਜੀ ਡਾਇਰੀ ਚੁੱਕਕੇ ਵੇਖੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ,  ਸਮਾਜ ,  ਰਾਜਨੀਤੀ ,  ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਆਦਿ ਨੂੰ ਲਈ ਕੇ ਗੰਭੀਰ  ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ .  ਉਸ ਘਟਨਾ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘਾ ਦੋਸਤੀ ਹੋ ਗਈ .  ਹਿਊਮ ਐਡਮ ਸਮਿਥ  ਤੋਂ  ਲੱਗਭੱਗ ਦਸ ਸਾਲ ਵੱਡਾ ਸੀ .  ਡੇਵਿਡ ਹਿਊਮ  ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਐਡਮ ਸਮਿਥ   ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਦੋਸਤਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਨ ਹਿਊਮ ,  ਹਿਊਜ ਬਲੇਅਰ  ,  ਲਾਰਡ ਹੈਲਿਸ ,  ਅਤੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਰਾਬਰਟਸਨ ਆਦਿ  ਦੇ ਨਾਮ ਜਿਕਰਯੋਗ ਹਨ .

ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਸਾਦ ਉਹਨੂੰ ਜਲਦੀ ਮਿਲ ਗਿਆ .  ਸੰਨ 1751 ਵਿੱਚ ਸਮਿਥ ਨੂੰ ਗਲਾਸਗੋ  ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਤਰਕ ਸ਼ਾਸਤਰ  ਦੇ ਪ੍ਰਵਕਤਾ  ਦੇ ਪਦ ਉੱਤੇ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ .  ਉਸ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਹੀ ਸਾਲ ਉਹਨੂੰ ਨੈਤਿਕ ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਵਿਭਾਗ ਅਧਿਅਕਸ਼ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ .  ਸਮਿਥ ਦਾ ਲਿਖਾਈ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਂਗ  ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ .  ਸੰਨ 1759 ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਨੈਤਿਕ ਅਨੁਭੂਤੀਆਂ ਦਾ ਸਿੱਧਾਂਤ’  ( Theory of Moral Sentiments )  ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ .  ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ  ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਚਰਚਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣ ਗਈ .  ਉਸਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ  ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਜਰਮਨੀ ਅਤੇ ਫਰਾਂਸਿਸੀ ਸੰਸਕਰਨ ਹੱਥੋ - ਹੱਥ ਵਿਕਣ ਲੱਗੇ .  ਕਿਤਾਬ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ  ਦੇ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਚਾਲ ਚਲਣ  ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਸੀ .  ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਕ ਸਮਿਥ  ਦਾ ਰੁਝੇਵਾਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਨੀਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਸੀ .  ਹੌਲੀ - ਹੌਲੀ ਸਮਿਥ ਵਿਸ਼ਵਵਿਦਿਆਲਿਆਂ  ਦੇ ਨੀਰਸ ਅਤੇ ਸਮਾਨ ਮਾਹੌਲ ਤੋਂ ਉਕਤਾਉਣ ਲਗਾ .  ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲਗਾ ਕਿ ਜੋ ਉਹ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕਾਲਜ  ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿਕੇ ਕਰ ਪਾਉਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ .

ਇਸ ਦੌਰਾਨ  ਉਸਦਾ ਰੁਝੇਵਾਂ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ  ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵਧਿਆ ਸੀ .  ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਦਰਸ਼ਨ ਪੜ੍ਹਾਉਣ  ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਲੇਕਚਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆਰਥਕ ਪਹਿਲੂਆਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ .  ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਉਸੇ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੇ ਸੰਕਲਿਤ ਕੀਤਾ ,  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਚਲਕੇ ਐਡਵਿਨ ਕੇਨਨ ਨੇ ਸੰਪਾਦਤ ਕੀਤਾ .  ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੇਖਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ‘ਵੈਲਥ ਆਫ ਨੇਸ਼ਨਜ’  ਦੇ ਬੀਜਤੱਤ  ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਨ .  ਕਰੀਬ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ ਅਧਿਆਪਨ  ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਾਰਨ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਮਿਥ  ਨੇ ਕਾਲਜ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ  ਤਿਆਗਪਤਰ  ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਜੀਵਿਕਾ ਲਈ ਟਿਊਸ਼ਨ ਪੜਾਉਣ ਲਗਾ .  ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਫ਼ਰਾਂਸ ਅਤੇ ਯੂਰਪੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਡੇਵਿਡ ਹਿਊਮ ,  ਵਾਲਤੇਇਰ ,  ਰੂਸੋ ,  ਫਰਾਂਸਿਸ ਕਵੇਸਨੇ  ( François Quesnay )  ,  ਏਨੀ ਰਾਬਰਟ ਜੇਕੁਇਸ ਟੁਰਗੋਟ ( Anne - Robert - Jacques Turgot )  ਆਦਿ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ .  ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੇ ਕਈ ਸ਼ੋਧ ਨਿਬੰਧ ਵੀ ਲਿਖੇ ,  ਜਿਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਤਾ ਵਧੀ .  ਕੁੱਝ ਸਾਲ ਬਾਦ ਉਹ ਕਿਰਕਾਲਦੀ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਇਆ .

ਆਪਣੇ ਪੈਤਰਿਕ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਸਮਿਥ  ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਚਰਚਿਤ ਕਿਤਾਬ The Wealth of Nations ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ,  ਜੋ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਬਾਰੇ  ਅਨੂਠੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ .  1776 ਵਿੱਚ ਕਿਤਾਬ  ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ  ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਐਡਮ ਸਮਿਥ  ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ  ਦੇ ਚੋਟੀ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਲੱਗੀ .  ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਉੱਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ .  ਜੋ ਲੋਕ ਸਮਿਥ   ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੋਂ  ਵਾਕਫ਼ ਨਹੀਂ ਹਨ ,  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਹੋਰ ਵੀ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ  ਕਿ ਸਮਿਥ  ਨੇ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇੱਕ ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਾਧਿਆਪਕ ਹੋਣ  ਦੇ ਨਾਤੇ ਆਪਣੇ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਕਾਰਜ  ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਸੀ .  ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ  ਵਿਸ਼ਵਵਿਦਿਆਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਤਹਾਸ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਹੀ ਜਿਆਦਾ ਪੜਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ,  ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾ ਵਿਧੀ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਧਿਅਨ ਵੀ ਸੀ .  ਵਿਵਹਾਰ-ਸ਼ਾਸਤਰ  ਦੇ ਅਧਿਅਨ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਜਿਹਾ ਮੰਤਵ ਹੈ ,  ਸੁਭਾਵਕ ਤੌਰ ਤੇ ਨਿਆਇ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦਾ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਅਧਿਅਨ .  ਪ੍ਰਕਾਰਾਂਤਰ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਫਿਰ ਰਾਜਨੀਤਕ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਦਾ ਚਿੰਤਨ .  ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਸਾਫ਼ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ’ ਵਿੱਚ ਸਮਿਥ ਨੇ ਆਰਥਕ ਸਿੱਧਾਂਤਾਂ ਦੀਆਂ ਦਾਰਸ਼ਨਕ ਵਿਵੇਚਨਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ .  ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਨਵੀਨਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀਕਰਨ ਦਾ ਮੌਲਕ ਅੰਦਾਜ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹਨ .

ਸਮਿਥ ਪੜਾਕੂ ਕਿਸਮ ਦਾ ਇਨਸਾਨ ਸੀ .  ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਭਰਪੂਰ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਸੀ ,  ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੈਂਕੜੇ ਅਨੋਖੇ ਗਰੰਥ ਮੌਜੂਦ ਸਨ .  ਰਹਿਣ ਲਈ ਉਹਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਅਤੇ ਏਕਾਂਤ ਮਾਹੌਲ ਪਸੰਦ ਸੀ ,  ਜਿੱਥੇ ਕੋਈ ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਅੜਚਨ ਨਾ ਪਏ .  ਸਮਿਥ ਆਜੀਵਨ ਕੁਆਰਾ ਹੀ ਰਿਹਾ .  ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸੁਖ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਅਤੇ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਨਾਲ ਕਾਰਜ ਆਹਤ ਨਾ ਹੋਵੇ  ,  ਇਸ ਲਈ ਉਸਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਮਾਜ ਦਾ ਗਠਨ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਉਪਯੋਗਿਤਾ  ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ,  ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਪਾਰੀ ਸਮੂਹ ਗਠਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ;  ਨਾ ਕਿ ਆਪਸੀ ਲਗਾਉ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ .

ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ  ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਐਡਮ ਸਮਿਥ  ਦੀ ਖਿਯਾਤੀ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਿੱਧਾਂਤ ‘ਲੈਸੇਜ਼ ਫੇਅਰ ’  ( laissez - faire )   ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੈ ,  ਜੋ ਅੱਗੇ ਚਲਕੇ ਉਦਾਰ ਆਰਥਕ ਨੀਤੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰੇਰਕ ਸਿੱਧਾਂਤ ਬਣਿਆ .  ਲੈਸੇਜ਼ ਫੇਅਰ ਦਾ ਮਨਸ਼ਾ ਸੀ ,  ‘ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਦੀ ਅਜਾਦੀ’ ਅਰਥਾਤ ਆਰਥਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ  ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ  ਦਖਲ .  ਆਧੁਨਿਕ ਉਦਯੋਗਕ ਪੂੰਜੀਵਾਦ  ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਇਸ ਨਾਹਰੇ  ਦੇ ਅਸਲੀ ਉਦਗਮ  ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਠੀਕ - ਠੀਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ  ਪਰ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹੁਪ੍ਰਚਲਿਤ ਕਥਾ ਹੈ ,  ਜਿਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਉਕਤੀ ਦਾ ਜਨਮ 1680 ਵਿੱਚ ,  ਤਤਕਾਲੀਨ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਫਰਾਂਸਿਸੀ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ  ਜੀਨ - ਬੇਪਟਿਸਟ ਕੋਲਬਾਰਟ ਦੀ ਆਪਣੇ ਹੀ ਦੇਸ਼  ਦੇ ਵਪਾਰੀਆਂ  ਦੇ ਨਾਲ ਬੈਠਕ  ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੋਇਆ ਸੀ .  ਵਪਾਰੀਆਂ  ਦੇ ਦਲ ਦਾ ਅਗਵਾਈ ਐੱਮ ਲੂਈ ਜੇਂਡਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ .  ਵਪਾਰੀਆਂ ਦਾ ਦਲ ਕੋਲਬਾਰਟ  ਦੇ ਕੋਲ ਆਪਣੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ .  ਉਨ੍ਹੀਂ  ਦਿਨੀਂ ਵਪਾਰੀਗਣ ਇੱਕ ਤਰਫ ਤਾਂ ਉਤਪਾਦਨ - ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਵੱਧਦੀ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ,  ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕਨੂੰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੜਿਕਾ ਲੱਗਦੇ ਸਨ .  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਨ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਕੋਲਬਾਰਟ ਨੇ ਕੁਝ ਨਰਾਜਗੀ ਦਰਸਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ—

‘ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੀ ਭਲਾ ਕੀ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ? ’ ਇਸ ਤੇ ਲੂਈ ਜੇਂਡਰੀ ਨੇ ਸਾਦਗੀ – ਭਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਤੱਤਕਾਲ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ—‘ਲੀਜੇਜ਼ - ਨਾਉਜ ਫੇਅਰ  [ Laissez - nous faire  ( Leave us be ,  Let us do )  ]  . ’ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਸ਼ਾ ਸੀ ,  ‘ਤੁਸੀ ਸਾਨੂੰ ਸਾਡੇ ਸਾਡੇ ਹਾਲ ਉੱਤੇ ਛੱਡ ਦਿਓ ,  ਸਾਨੂੰ ਸਿਰਫ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਿਓ . ’ ਇਸ ਸਿੱਧਾਂਤ ਦੀ ਲੋਕਪ੍ਰਿਅਤਾ ਵਧਣ  ਦੇ ਨਾਲ - ਨਾਲ ,  ਐਡਮ ਸਮਿਥ  ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਹਿਚਾਣ ਮਿਲਦੀ ਚੱਲੀ ਗਈ .  ਉਸ ਸਮੇਂ ਐਡਮ ਸਮਿਥ  ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਅਜਿਹੇ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ  ਸਿੱਧਾਂਤ ਦਾ ਨਿਰੂਪਣ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ,  ਜੋ ਇੱਕ ਦਿਨ ਸੰਸਾਰ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਲਈ ਕ੍ਰਾਂਤੀਵਾਦੀ ਸਿੱਧ ਹੋਵੇਗਾ .

‘ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ’ ਨਾਮਕ ਕਿਤਾਬ  ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ  ਦੇ ਦੋ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਹੀ ਸਮਿਥ  ਨੂੰ ਕਸਟਮ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਆਯੁਕਤ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ .  ਉਸੀ ਸਾਲ ਉਸਨੂੰ ਧੱਕਾ ਲਗਾ ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਪੱਕੇ ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ  ਦੇ ਜਾਣੇ ਮਾਣੇ ਦਾਰਸ਼ਨਕ ਡੇਵਿਡ ਹਿਊਮ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਸਮਾਚਾਰ ਉਹਨੂੰ ਮਿਲਿਆ .  ਕਸਟਮ ਆਯੁਕਤ ਦਾ ਪਦ ਸਮਿਥ  ਲਈ ਚੁਣੋਤੀ - ਭਰਿਆ ਸਿੱਧ ਹੋਇਆ .  ਉਸ ਪਦ ਉੱਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਉਸਨੇ ਤਸਕਰੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨਾਲ ਨਿੱਬੜਨਾ ਸੀ ;  ਜਿਸਨੂੰ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਗਰੰਥ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਵਿੱਚ ‘ਅਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਵਿਧਾਨ  ਦੇ ਚਿਹਰੇ  ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਸਰਵਮਾਨੀ  ਕਰਮ’  ( Legitimate activity in the face of ‘unnatural’ legislation )   ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਸੀ .  1783 ਵਿੱਚ ਏਡਿਨਵਰਗ ਰਾਇਲ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ ਤਾਂ ਸਮਿਥ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮੈਂਬਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ .  ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ  ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਮਿਥ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੇਵਾਵਾਂ ਲਈ ਉਹਨੂੰ ਗਲਾਸਗੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਆਨਰੇਰੀ ਰੇਕਟਰ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ .  ਉਹ ਆਜੀਵਨ ਕੰਵਾਰਾ ਰਿਹਾ .  ਰਾਤ - ਦਿਨ ਅਧਿਅਨ - ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵਿਅਸਤ ਰਹਿਣ  ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸਦੀ ਸਿਹਤ ਗੜਬੜਾਉਣ ਲਗੀ ਸੀ .  ਓੜਕ 19 ਜੁਲਾਈ 1790 ਨੂੰ ,  ਸਿਰਫ ਸਤਾਹਠ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਏਡਿਨਬਰਗ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ .

ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ

ਐਡਮ ਸਮਿਥ  ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ  ਦੇ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ .  ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲੈ ਕੇ ਜਿੱਥੇ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ,  ਏਂਗਲਜ ,  ਮਿਲ ,  ਰਿਕਾਰਡੋ ਵਰਗੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ ,  ਉਥੇ ਹੀ ਅਤਿਆਧੁਨਿਕ ਸੰਸਾਰ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ  ਦੇ ਬੀਜਤੱਤ ਵੀ ਸਮਿਥ  ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਖੇ ਹੋਏ ਹਨ .  ਸਮਿਥ ਦਾ ਆਰਥਕ ਸਾਮਾਜਕ ਚਿੰਤਨ ਉਸਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਰਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ .  ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਹੈ— ‘ਨੈਤਿਕ ਅਨੁਭੂਤੀਆਂ  ਦੇ ਸਿੱਧਾਂਤ’ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਮਾਨਵੀ ਵਿਵਹਾਰ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ  ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ .  ਕਿਤਾਬ ਉੱਤੇ ਸਮਿਥ  ਦੇ ਅਧਿਆਪਕ ਫਰਾਂਸਿਸ ਹਚਸਨ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ .  ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਨੈਤਿਕ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਚਾਰ ਵਰਗਾਂ—ਨੈਤਿਕਤਾ ,  ਸਦਗੁਣ ,  ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਧਿਕਾਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ  ਅਤੇ ਸਵਾਧੀਨਤਾ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਵੇਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ .  ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਸਮਿਥ ਨੇ ਮਨੁੱਖ  ਦੇ ਸੰਪੂਰਣ ਨੈਤਿਕ ਚਾਲ ਚਲਣ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ—

1 .  ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ  ( Nature of morality )

੨ .  ਨੈਤਿਕਤਾ ਦਾ ਲਕਸ਼  ( Motive of morality )

ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵਿੱਚ ਸਮਿਥ ਨੇ ਜਾਇਦਾਦ ,  ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਸਮਿੱਲਤ ਕੀਤਾ ਹੈ .  ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਜੇ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਸਮਿਥ ਨੇ ਮਾਨਵੀ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ,  ਸਵਾਰਥ ,  ਲਾਲਸਾ ਆਦਿ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਕੀਤੀ ਹੈ .  ਸਮਿਥ ਦੀ ਦੂਜੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਕਿਤਾਬ ਹੈ—‘ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਕਾਰਣਾਂ ਦੀ ਵਿਵੇਚਨਾ’ ਇਹ ਅਦੁੱਤੀ ਗਰੰਥ ਪੰਜ ਖੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ .  ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ,  ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ,  ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਵਹਾਰ ਆਦਿ ਵਿਵਿਧ ਮਜ਼ਮੂਨਾਂ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ,  ਪਰ ਉਸ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਸਮਿਥ  ਦੇ ਆਰਥਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਹੈ .  ਸਮਿਥ ਨੇ ਖੁਲ੍ਹੀ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਹਿਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ,  ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਕਨੀਕ ਨਾਲ ਅਧਿਕਤਮ ਮੁਨਾਫਾ ਕਮਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ,  ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇੱਕ ਕਲਿਆਣਕਾਰੀ ਰਾਜ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕਤਾ ਦੀ ਕਸੌਟੀ ਉੱਤੇ ਕਸਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਵਿਵਸਾਇਕ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸ  ਦੇ ਰਸਤੇ ਉੱਤੇ ਲੈ ਜਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ .  ਸਮਿਥ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਇਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵੱਡੇ ਵਸਤੂਮੁਖੀ ਢੰਗ ਨਾਲ  ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ .  ਇਸ ਕਿਤਾਬ  ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਮਿਥ  ਉੱਤੇ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦੀ ਹੋਣ  ਦੇ ਇਲਜ਼ਾਮ ਵੀ ਲੱਗਦੇ ਰਹੇ ਹਨ .  ਲੇਕਿਨ ਜੋ ਵਿਦਵਾਨ ਸਮਿਥ  ਨੂੰ ਨਿਰਾ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ,  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਚਾਈ ਚੌਂਕਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦਾ ਸਾਰਾ ਕਾਰਜ ਮਾਨਵੀ ਨੈਤਿਕਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਜਨਕਲਿਆਣ ਉੱਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੈ .  ਆਪਣੀ ਦੂਜੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਨੈਤਿਕ ਅਨੁਭੂਤੀਆਂ ਦਾ ਸਿੱਧਾਂਤ’ ਵਿੱਚ ਸਮਿਥ ਲਿਖਦਾ ਹੈ—

‘ਪੂਰਨ  ਤੌਰ ਤੇ ਸਵਾਰਥੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸੰਕਲਪਨਾ ਭਲਾ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ .  ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ  ਦੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੀ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੇ ਸਿੱਧਾਂਤ ਹਨ ,  ਜੋ ਉਹਨੂੰ ਦੂਸਰਿਆਂ  ਦੇ ਹਿਤਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਲਈ ਲਾਜ਼ਮੀ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ,  ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਖੀ - ਵੈਭਵਸ਼ਾਲੀ ਦੇਖਣ  ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ  ਕੁੱਝ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ . ’

ਸਮਿਥ  ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਵਾਰਥੀ ਅਤੇ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਸੋਚ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ  ਦੇ ਸਚਮੁੱਚ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੇ ਨਿਯਮ ਹਨ ਜੋ ਦੂਜੇ  ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਸਦੇ ਲਈ ਲਾਭਕਾਰੀ ਸਿੱਧ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਲਈ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਨ .  ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਹ ਉਸਦਾ ਸਰਾਸਰ ਭੁਲੇਖਾ ਹੀ ਹੈ .  ਉਹਨੂੰ ਇਲਾਵਾ ਅਜਿਹਾ ਸੋਚਣ  ਦੇ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਪਾਉਂਦਾ .  ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਵਹਾਰ ਦੀ ਏਕਾਂਗਿਕਤਾ ਅਤੇ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਸਮਿਥ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ—

‘ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਅਨੁਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਦੂਜਾ ਵਿਅਕਤੀ ਕੀ ਸੋਚਦਾ ਹੈ .  ਨਾ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਗਿਆਨ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ .  ਇਲਾਵਾ ਇਸਦੇ ਕਿ ਅਸੀਂ ਖੁਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਕੇ ਕੁੱਝ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾ ਸਕੀਏ  .  ਛੱਜੇ ਉੱਤੇ ਖੜੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਅਸੀਂ ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਵੀ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ,  ਬਿਨਾਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਕਿ ਉਸ ਉੱਤੇ ਕੀ ਗੁਜ਼ਰ ਰਹੀ ਹੈ .  ਸਾਡੀਆਂ ਅਨੁਭੂਤੀਆਂ ਉਸਦੀ ਹਾਲਤ  ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸੁਪਤ ਬਣੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ .  ਉਹ ਸਾਡੇ ‘ਅਸੀਂ’ ਤੋਂ ਪਰੇ ਨਾ ਤਾਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ,  ਨਾ ਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ  ;  ਅਰਥਾਤ ਉਸਦੀ ਅਸਲੀ ਹਾਲਤ  ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਕੇਵਲ ਅਨੁਮਾਨ ਹੀ ਲਗਾ ਪਾਂਦੇ ਹਾਂ .  ਨਾ ਉਸਦੀ ਚੇਤਨਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਹ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਉਸਦੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਅਤੇ ਮਨੋ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਅਸਲੀ ਬੋਧ ਕਰਾ ਸਕੇ ,  ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਸਦੀਆਂ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਕੇ ਨਹੀਂ ਸੋਚਦੇ .  ਮਗਰ ਸਾਡਾ ਆਪਣਾ ਵਿਚਾਰ ਕੇਵਲ ਸਾਡਾ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਸੰਕਲਪਨਾ ਹੈ ,  ਨਾ ਕਿ ਉਸਦਾ .  ਕਲਪਨਾ  ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਅਸੀਂ ਉਸਦੀ ਹਾਲਤ ਦਾ ਕੇਵਲ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਪਾਂਦੇ ਹਾਂ . ’

ਉਪਰੋਕਤ ਟੂਕ ਦਵਾਰਾ ਸਮਿਥ  ਨੇ ਯਥਾਰਥਕ ਹਾਲਤ ਬਿਆਨ ਕੀਤੀ ਹੈ .  ਸਾਡਾ ਰੋਜ ਦਾ ਬਹੁਤ – ਸਾਰਾ ਵਿਹਾਰ  ਕੇਵਲ ਅਨੁਮਾਨ ਅਤੇ ਕਲਪਨਾ  ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਹੀ ਸੰਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ .

ਭਾਵੁਕਤਾ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾ  ਦੇ ਅਨਾਪੇਖਸ਼ਿਤ ਦਬਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਚਦੇ ਹੋਏ ਸਮਿਥ  ਨੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸੁਖ – ਫਾਇਦੇ  ਦਾ ਪੱਖ ਵੀ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਝਿਜਕ  ਦੇ ਲਿਆ ਹੈ .  ਉਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣੇ ਆਪ  ਨੂੰ  ਪਿਆਰ ਕਰਨਾ ,  ਆਪਣੀਆਂ ਸੁਖ - ਸਹੂਲਤਾਂ ਦਾ ਖਿਆਲ ਰੱਖਣਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਅਕਲਿਆਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਨੀਤੀ-ਵਿਰੁੱਧ ਨਹੀਂ ਹੈ .  ਉਸਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਜੀਵਨ ਬਹੁਤ ਔਖਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਜੇਕਰ ਸਾਡੀਆਂ ਕੋਮਲ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ,  ਜੋ ਸਾਡੀ ਮੂਲ ਭਾਵਨਾ  ਹੈ ,  ਹਰ ਸਮੇਂ ਸਾਡੇ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਨਿਅੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਲੱਗਣ ,  ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਦੂਸਰਿਆਂ  ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਦੀ ਕੋਈ ਕਾਮਨਾ ਹੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ;  ਜਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅਹਮ  ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਹੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੰਨਣ ਲੱਗੇ ,  ਅਤੇ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੀ ਉਪੇਕਸ਼ਾ ਹੀ ਉਸਦਾ ਧਰਮ ਬਣ ਜਾਵੇ .  ਹਮਦਰਦੀ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਹਿਤ ਇੱਕ ਦੂਜੇ  ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਨਾ ਹੋਕੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਪੂਰਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ .  ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੀ ਮਦਦ  ਦੇ ਮੌਕੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ .

ਸਮਿਥ ‘ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ’ ਨਾਮਕ ਗਰੰਥ ਵਿੱਚ ਪਰਉਪਕਾਰ ਅਤੇ ਕਲਿਆਣ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਬੜੇ ਹੀ ਵਸਤੂਮੁਖੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ .  ਸਮਿਥ  ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਭਿਆਸ ਦੀ ਕਮੀ  ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਾਡਾ ਮਾਨਸ ਅਚਾਨਕ ਅਜਿਹੀਆਂ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ,  ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਾਡਾ ਚਾਲ ਚਲਣ ਲਗਾਤਾਰ ਉਸੇ ਵੱਲ ਇੰਗਿਤ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ .  ਸਾਡੇ ਅੰਤਰਮਨ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਦਵੰਦ ਸਾਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਰੜਕਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ .  ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਉਹ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੇਵਲ ਧਰਮ ਅਤੇ ਪਰਉਪਕਾਰ  ਦੇ ਜੋਰ ਉੱਤੇ ਜਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਅਸੰਭਵ ਹੈ .  ਉਸਦੇ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਹਿਤਾਂ ਦੀ ਹਾਜਰੀ ਵੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ .  ਉਹ ਲਿਖਦਾ ਹੈ—

‘ਸਾਡਾ ਭੋਜਨ ਕਿਸੇ ਕਸਾਈ ,  ਸ਼ਰਾਬ ਕਢਣ ਵਾਲੇ ਜਾਂ ਤੰਦੂਰ ਵਾਲੇ ਦੀ ਦਯਾ ਦੀ ਸੁਗਾਤ ਨਹੀਂ ਹੈ .  ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਮਿਥੇ ਮੁਨਾਫੇ  ਦੇ ਲਈ ,  ਖੁਦ ਆਪ ਲਈ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਾਰਜ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਫਲ ਹੈ . ’

ਸਮਿਥ  ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਧਨ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਘਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਉਸਦਾ ਆਪਣੇ ਸੁਖ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ ਹੈ .  ਲੇਕਿਨ ਉਸਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉਸ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ .  ਧਨ ਕਮਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜਦਾ ਹੈ .  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਉਤਪਾਦ  ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਜਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦਾ ਹੈ .  ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ  ਦੇ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਕਮਾਣ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਦੂਸਰਿਆਂ ਤੋਂ  ਵੱਖ ,  ਕੁੱਝ ਨਾ ਕੁੱਝ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਨਾ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ .  ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਪ੍ਰਯੁਕਤ ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟਤਾ ਦਾ ਅਨੁਪਾਤ ਹੀ ਉਸਦੀ ਸਫਲਤਾ ਤੈਅ ਕਰਦਾ ਹੈ .  ‘ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ’ ਨਾਮਕ ਗਰੰਥ ਵਿੱਚ ਸਮਿਥ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ—

‘ਹਰ ਇੱਕ ਉਦਮੀ ਲਗਾਤਾਰ ਇਸ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਰਾਸ਼ੀ ਉੱਤੇ ਜਿਆਦਾ  ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਮੁਨਾਫਾ ਅਰਜਿਤ ਕਰ ਸਕੇ .  ਇਹ ਕਾਰਜ ਉਹ ਆਪਣੇ ਲਈ ,  ਕੇਵਲ ਆਪਣੇ ਭਲੇ ਦੀ ਕਾਮਨਾ  ਦੇ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ,  ਨਾ ਕਿ ਸਮਾਜ  ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਦੀ ਖਾਤਰ .  ਇਹ ਵੀ ਸਚ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੇ ਭਲੇ ਲਈ ਹੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੇਸ਼ਾ ਨੂੰ ਜਿਆਦਾ  ਤੋਂ  ਜਿਆਦਾ ਅੱਗੇ ਲੈ ਜਾਣ ,  ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਰੋਜਗਾਰ  ਦੇ ਮੌਕਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ  ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ .  ਪਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਦੇਰ - ਸਵੇਰ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵੀ ਹਿੱਤ - ਸਾਧਨ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ . ’

ਪੰਜ ਖੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਗਈ ਕਿਤਾਬ ‘ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ’ ਵਿੱਚ ਸਮਿਥ ਕਿਸੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਅਮੀਰੀ  ਦੇ ਕਾਰਣਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਕਰਦਾ  ਹੈ .  ਪਰ ਉਸਦਾ ਜੋਰ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਉੱਤੇ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਕੰਟਰੋਲ  ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਰਿਹਾ ਹੈ .  ਸਮਿਥ  ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਮੀਰੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਾਰਨ ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਅਨੁਕੂਲ ਵਿਭਾਜਨ ਹੈ .  ਇੱਥੇ ਅਨੁਕੂਲਤਾ ਦਾ ਆਸ਼ਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕਾਰਜਕੁਸ਼ਲਤਾ ਦਾ ਸਦੁਪਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਸਨੂੰ ਅਧਿਕਤਮ ਉਤਪਾਦਕ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ .  ਇਸ ਸਚਾਈ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮਿਥ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਬਹੁਤ ਹੀ ਚਰਚਿਤ ਰਹੀ ਹੈ—

‘ਕਲਪਨਾ ਕਰੀਏ ਕਿ ਦਸ ਕਾਰੀਗਰ ਮਿਲਕੇ ਇੱਕ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਅਠਤਾਲੀ ਹਜਾਰ ਪਿਨ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ,  ਬਸ਼ਰਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਤਪਾਦਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਵੱਖ - ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ  ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਉਤਪਾਦਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਕੋਈ ਖਾਸ ਕਾਰਜ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ .  ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਵੀ ਕਾਰੀਗਰ ਜੇਕਰ ਗੈਰ ਹਾਜਰ  ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ;  ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਕਾਰੀਗਰ ਦਿਨ - ਭਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਿਨ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਸਕੇ .  ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਕਾਰੀਗਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੀ ਕਾਰਜਕੁਸ਼ਲਤਾ ਉਤਪਾਦਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ  ਦੇ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਪੜਾਅ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰ ਪਾਉਣ ਦੀ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਹੈ .’

ਸਮਿਥ ਖੁਲ੍ਹੀ ਵਪਾਰ  ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਸੀ .  ਉਸਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਸਾਰੇ ਕਨੂੰਨ ਹਟਾ ਲੈਣੇ  ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਤਪਾਦਕਤਾ  ਦੇ ਵਿਕਾਸ  ਦੇ ਆੜੇ ਆਕੇ ਉਤਪਾਦਕਾਂ ਨੂੰ ਹਤਾਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ .  ਉਸਨੇ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ  ਚਲੇ ਆ ਰਹੇ ਵਪਾਰ - ਸਬੰਧੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਕਨੂੰਨ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਉੱਤੇ ਨਕਾਰਾਤਮਕ  ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ .  ਉਸਨੇ ਆਯਾਤ  ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਲਗਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਟੈਕਸਾਂ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਵੀ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਹੈ .  ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ  ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਸਿੱਧਾਂਤ ‘ਲੈਸੇ ਫੇਅਰ’  ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ .  ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ  ਹੈ—ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਵੈ ਇੱਛਾਪੂਰਵਕ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਦਿਉ  ( let them do )  .  ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਿਥ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੀ ਨਿਰਬਾਧਤਾ ਲਈ ਉਸਦੀ ਨਿਅੰਤਰਣ ਮੁਕਤੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ .  ਉਹ ਉਤਪਾਦਨ - ਖੇਤਰ  ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ  ਦੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਉਤਪਾਦਨ  ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟੀਕਰਨ  ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਸੀ ,  ਤਾਂਕਿ ਮਸ਼ੀਨੀ ਕੌਸ਼ਲ  ਅਤੇ ਮਾਨਵੀ ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਜਿਆਦਾ  ਤੋਂ  ਜਿਆਦਾ ਮੁਨਾਫੇ ਚੁੱਕਿਆ ਜਾਵੇ .  ਉਤਪਾਦਨ ਸਸਤਾ ਹੋਵੇ  ਅਤੇ ਉਹ ਅਧਿਕਤਮ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ  ਸਕੇ .  ਉਸਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ—

‘ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਦੇਸ਼ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਈ ਉਤਪਾਦਨ ਲਾਗਤ ਤੋਂ ਸਸਤਾ ਦੇਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਸਾਡਾ ਕਰਤੱਵ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨੂੰ ਉਥੇ ਹੀ ਤੋਂ ਖਰੀਦੀਏ .  ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼  ਦੇ ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਨਿਯੋਜਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਰੀਏ ਕਿ ਉਹ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਾਰਗਰ ਹੋ ਸਕਣ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਉਸਦਾ ਬਣਦਾ ਮੁਨਾਫੇ ਲੈ ਸਕੀਏ . ’

ਸਮਿਥ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਮਾਜ ਦਾ ਗਠਨ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ  ਦੇ ਆਦਮੀਆਂ ,  ਅਨੇਕ ਸੌਦਾਗਰਾਂ  ਦੇ ਵਿੱਚੋਂ  ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ .  ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਆਪਸੀ ਮੁਨਾਫੇ ਅਤੇ ਕਾਮਨਾ  ਦੇ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ .  ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੀ ਉੱਦਮੀਅਤਾ  ਦੀ ਮੂਲ ਪ੍ਰੇਰਣਾਸ਼ਕਤੀ ਹੈ .  ਲੇਕਿਨ ਉਤਪਾਦਨ  ਦੇ ਨਾਲ ਮੁਨਾਫੇ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ,  ਜੇਕਰ ਕਨੂੰਨ ਮਦਦ ਕਰਨ  ਦੀ  ਬਜਾਏ ਉਸਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਅੜਿਕਾ ਬਣਕੇ ਖੜਾ  ਹੋ ਜਾਵੇ ,  ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਇੱਛਾ ਮਰ ਵੀ ਸਕਦੀ ਹੈ .  ਉਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੋਨਾਂ ਦਾ ਹੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੈ .  ਸਮਿਥ  ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ’ ‘ਉਪਭੋਗ ਦਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਸੰਬੰਧ ਉਤਪਾਦਨ ਨਾਲ  ਹੈ. ਕੋਈ ਭੀ   ਵਿਅਕਤੀ ਇਸ ਲਈ  ਉਤਪਾਦਨ   ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਉਸ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਰਖਦਾ ਹੈ. ਇੱਛਾ ਪੂਰੀ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਉਹ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਕਿਨਾਰਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਮੁਲਤਵੀ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ . ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਲੋੜ  ਤੋਂ  ਜਿਆਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ,  ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਲਾਵਾ ਉਤਪਾਦਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਉਸਦੀ ਇਹੀ ਕਾਮਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੇ ਦੁਆਰਾ ਉਹ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ,  ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ ਨਾਲ ਤਬਾਦਲਾ ਕਰ ਸਕੇ .  ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਕਾਮਨਾ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਣਾਉਂਦਾ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਹੈ ,  ਤੱਦ ਉਤਪਾਦਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਉਸਦੀ ਇਹੀ ਇੱਛਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਸਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਸਤਾਂ  ਦੇ ਨਾਲ ਵਟਾਂਦਰਾ ਕਰ ਸਕੇ ,  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਹ ਕਾਮਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵਧੀਆ ਰੂਪ ਵਿੱਚ  ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕੇ ,  ਜੇਹਾ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਸੀ . ’ਸਮਿਥ ਨੇ ਕਾਰਜ – ਵੰਡ  ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਉਸਦਾ ਉਦਾਰ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਹੈ .  ਇਹ ਉਸਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਨਜ਼ਰ ਅਤੇ ਦੂਰਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ  ਨੂੰ ਦਰਸ਼ਾਂਦਾ ਹੈ .  ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ  ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਯੂਰਪੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਉਦਾਰ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ .  ਸ਼ਤਾਬਦੀਆਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਸੰਗਿਕਤਾ ਯਥਾਵਤ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ .  ਉਦਯੋਗਕ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਚੀਨ ਅਤੇ ਰੂਸ ਵਰਗੇ ਕੱਟੜ ਸਾਮਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ ਵੀ ਉਦਾਰ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ  ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ .  ਉਤਪਾਦਨ  ਦੇ ਭਿੰਨ - ਭਿੰਨ ਪਹਿਲੂਆਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸਮਿਥ  ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਵਿੱਚ ਮਜਦੂਰ ਅਤੇ ਕਾਰੀਗਰ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਵੀ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ .  ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਨਿਵੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਬਣਦੇ ਹਨ .

ਸਮਿਥ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਅਜਿਹੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਜਿੱਥੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਔਖਾ ਹੋਵੇ  ,  ਉੱਥੇ ਮਜਦੂਰੀ ਦੀਆਂ ਦਰਾਂ ਆਮ ਨਾਲੋਂ  ਜਿਆਦਾ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ .  ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਲੋਕ ,  ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਲਾਵਾ ਤੌਰ ਤੇ ਕੋਈ ਮੁਨਾਫਾ ਨਾ ਹੋਵੇ  ,  ਸਿਖਣਾ ਪਸੰਦ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ .  ਇਲਾਵਾ ਮਜਦੂਰੀ ਅਤੇ ਆਮ ਨਾਲੋਂ  ਜਿਆਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਅਪਨਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ .  ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਮਿਥ  ਨੇ ਸਹਿਜ ਮਾਨਵੀ ਰੁਚੀ  ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੱਛਣਾਂ  ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕੀਤਾ ਹੈ .  ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਜਿਹੇ ਕਾਰਜ ਜਿੱਥੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਿਹਤ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਵਿਰੋਧੀ ਹਲਾਤ ਵਿੱਚ ਕਾਰਜ ਕਰਨਾ ਪਏ ਅਤੇ ਅਸੁਰਖਿਅਤ ਸਥਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਜਦੂਰੀ ਦੀਆਂ ਦਰਾਂ ਆਮ ਨਾਲੋਂ ਜਿਆਦਾ ਰਖਣੀਆਂ ਪੈਣਗੀਆਂ .  ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਲੋਕ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਅਤੇ ਪਸੰਦੀਦਾ ਠਿਕਾਣਿਆਂ  ਦੇ ਵੱਲ ਮਜਦੂਰੀ ਲਈ ਭੱਜਦੇ ਰਹਿਣਗੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੁਨਰਮੰਦ ਮਜਦੂਰਾਂ  ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਬਣੀ ਰਹੇਗੀ .

ਸਮਿਥ ਨੇ ਤਥਾਂ ਦੀ ਹਰ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੰਤੁਲਿਤ ਅਤੇ ਤਰਕਸੰਗਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ  ਹੈ .  ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ’ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਰਜ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ  ਦੇ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਤਨਖਾਹ  ਦੇ ਅੰਤਰ ਨਾਲ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ .  ਉਸਦੀ ਲੇਖਣੀ  ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਲੰਬੇ - ਲੰਬੇ ਵਰਣਨ  ਦੇ ਬਜਾਏ ਤਥਾਂ ਅਤੇ ਤਰਕਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ .  ਉਤਪਾਦਨ - ਵਿਵਸਥਾ  ਦੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀਕਰਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵੀ ਸਮਿਥ  ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਆਧੁਨਿਕ ਅਰਥਚਿੰਤਨ ਦੀ ਕਸੌਟੀ ਉੱਤੇ ਖਰੇ ਉਤਰਦੇ ਹਨ .  ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਮਤ ਸੀ ਕਿ—

‘ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੁਲਕ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਖਪਤਕਾਰ ਸਾਮਗਰੀ ਨੂੰ ਟਾਕਰੇ ਤੇ ਸਸਤਾ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਾਉਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਉਥੇ ਹੀ ਤਾਂ ਮੰਗਵਾਉਣਾ ਉਚਿਤ ਹੋਵੇਗਾ .  ਕਿਉਂਕਿ ਉਸੇ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕੁੱਝ ਉਤਪਾਦਕ ਸ਼ਕਤੀ ਅਜਿਹੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਸੰਪੰਨ ਕਰਨ  ਦੇ ਕੰਮ ਆਵੇਗੀ ਜੋ ਕਿਤੇ ਜਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਅਤੇ ਲਾਭਕਾਰੀ ਹਨ .  ਇਸ ਵਿਵਸਥਾ ਤੋਂ ਅੰਤ ਸਾਨੂੰ ਫਾਇਦਾ  ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ . ’

ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ  ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸਮਿਥ  ਦੀਆਂ ਸਥਾਪਨਾਵਾਂ ਕੇਵਲ ਪਿੰਨਾਂ ਦੀ ਉਤਪਾਦਨ ਤਕਨੀਕ  ਦੇ ਵਰਣਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕਸਾਈ ਅਤੇ ਰਿਕਸ਼ਾਚਾਲਕ  ਦੇ ਤਨਖਾਹ  ਦੇ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ   ਸਗੋਂ ਉਸਦੇ ਬਹਾਨੇ ਉਹ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ  ਦੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਰਾਜਨੀਤਕ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾਣ ਦਾ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ .  ਆਰਥਿਕ- ਸਬੰਧਾਂ  ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਣਨੀਤੀ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਚਲਨ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਆਮ ਹੋ ਚਲਿਆ ਹੈ .  ਸੰਪੰਨ ਉਦਯੋਗਕ ਦੇਸ਼ ਇਹ ਕਾਰਜ ਵੱਡੀ ਕੁਸ਼ਲਤਾ  ਦੇ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ .  ਮਗਰ ਉਸਦੇ ਬੀਜ ਤੱਤ ਸਮਿਥ   ਦੇ ਚਿੰਤਨ ਵਿੱਚ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਤੋਂ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ . ‘ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ’ ਲੜੀ ਦੀ ਚੌਥੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਸੰਨ 1776 ਵਿੱਚ ਸਮਿਥ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ - ਸਾਫ਼ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦਾ ਅਮਰੀਕਨ ਕਾਲੋਨੀਆਂ ਉੱਤੇ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਖ਼ਰਚ ,  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਆਪਣੇ ਮੁੱਲ ਤੋਂ  ਜਿਆਦਾ ਹੈ . ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜਸ਼ਾਹੀ ਬਹੁਤ ਖਰਚੀਲੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ .  ਉਸਨੇ ਅੰਕੜਿਆਂ  ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਇਹ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਰਾਜਨੀਤਕ ਕੰਟਰੋਲ  ਦੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਸਾਫ਼ - ਸੁਥਰੀ ਅਰਥਨੀਤੀ ,  ਕੰਟਰੋਲ ਲਈ ਜਿਆਦਾ ਕਾਰਗਰ ਵਿਵਸਥਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ .  ਉਹ ਆਰਥਕ ਮਸਲਿਆਂ ਤੋਂ  ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਦੂਰ ਰੱਖਣ ਦਾ ਪੱਖੀ ਸੀ .  ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸਮਿਥ ਕਈ ਆਧੁਨਿਕ ਅਰਥਨੀਤੀਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਅੱਗੇ ਸੀ .  ਲੇਕਿਨ ਜੇਕਰ ਸਭ ਕੁੱਝ ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀਆਂ  ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ  ਪੂੰਜੀਪਤੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਸਹਿਯੋਗ ਲਈ  ਬਣਾਈ ਗਈ ਵਿਵਸਥਾ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਸੰਪੰਨ ਹੋਣਾ ਹੈ ਤੱਦ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਕੀ ਫਰਜ ਹੈ ?  ਆਪਣਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਉਹ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ?

ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸਮਿਥ ਦਾ ਇੱਕਦਮ ਸਪੱਸ਼ਟ ਮਤ ਸੀ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਪੇਟੇਂਟ ਕਾਨੂੰਨ ,  ਕਾਂਟਰੇਕਟ ,  ਲਾਇਸੇਂਸ ਅਤੇ ਕਾਪੀਰਾਈਟ ਵਰਗੀਆਂ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣਾ ਕੰਟਰੋਲ ਬਣਾਈ ਰੱਖ ਸਕਦੀ ਹੈ .  ਇਹੀ ਨਹੀਂ ਸਰਕਾਰ ਸਰਵਜਨਿਕ ਮਹੱਤਵ  ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੁੱਲ ,  ਸੜਕ ,  ਵਿਸ਼ਰਾਮਘਰ  ਆਦਿ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਆਪਣੇ ਕੰਟਰੋਲ ਵਿੱਚ ਰੱਖਕੇ ਜਿੱਥੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਅਮੀਰੀ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਜਣੇ ਜਣੇ ਤੱਕ ਪੁਜਾ  ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਗੇਤ  ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ,  ਅਜਿਹੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਉਦਮੀਆਂ ਦੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਰੁਚੀ ਘੱਟ ਹੋਵੇ ,  ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਕੇ ਸਰਕਾਰ ਆਪਣੇ ਕਰਤੱਵਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ .  ਪੂੰਜੀਗਤ ਵਿਵਸਥਾ  ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਸਮਿਥ  ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਕਈ ਥਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਵਿਵਹਾਰਕ ਹਨ ਤਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਉਹ ਅਤੀਰੇਕ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਨਜ਼ਰ  ਆਉਂਦੇ ਹਨ .  ਉਹ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿਰਕੁੰਸ਼ ਸੱਤਾ  ਦੀ  ਬਜਾਏ ਇੱਕ ਪੂਰਕ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦੇਣ ਦਾ ਸਮਰਥਕ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਕਾਰਜ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਵਿੱਚ ਯਥਾਸੰਭਵ ਮਦਦ ਕਰਨਾ ਹੈ .  ਉਸਦਾ ਇਹ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਸਹੂਲਤਾਂ  ਦੀ ਵਰਤੋਂ  ਦੇ ਅਨਪਾਤ ਵਿੱਚ ਨਿਰਧਾਰਤ ਸ਼ੁਲਕ ਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਵੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ .  ਲੇਕਿਨ ਇਸਦਾ ਮਨਸ਼ਾ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਸਮਿਥ  ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ  ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਤੋਂ ਪੂਰਣ ਤੌਰ ਤੇ  ਖੁਲ੍ਹੀ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ .  ਉਸਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ—

‘ਕੋਈ ਵੀ ਸਮਾਜ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਸੁਖੀ ਅਤੇ ਭਰਪੂਰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ,  ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਸਦੇ ਮੈਬਰਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਹਿੱਸਾ ਗਰੀਬ ,  ਦੁਖੀ ਅਤੇ ਅਵਸਾਦਗਰਸਤ ਹੋਵੇ  . ’

ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਤਕਨੀਕ  ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸਮਿਥ ਖੁਲ੍ਹੀ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ ਦਾ ਸਮਰਥਕ ਸੀ .  ਉਸਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ  ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ ਦਾ ਆਗਮਨ ‘ਕੁਦਰਤੀ ਨਿਯਮ’  ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੋਵੇਗਾ .  ਸਮਿਥ ਦਾ ਕੁਦਰਤੀ ਨਿਯਮ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤੌਰ ਤੇ ਜੰਗਲ  ਦੇ ਉਸ ਕਨੂੰਨ ਦਾ ਹੀ ਵਿਸਥਾਰ ਹੈ ,  ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਰਵਾਈਵਲ  ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਲਾਜ਼ਮੀ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ .  ਸਮਿਥ  ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਹਕਾਰਿਤਾ ਦੀ ਅਵਧਾਰਣਾ ਦਾ ਜਨਮ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ ,  ਸਮਾਜਵਾਦ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਲੋਕਚੇਤਨਾ  ਦੇ ਵਿਕਾਸ  ਦੀ ਕੁੱਖ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੀ .  ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਤਰਫ ਤਾਂ ਉਤਪਾਦਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ ਨਾਲ ਜੋੜਕੇ ਉਹਨੂੰ ਜਿਆਦਾ  ਤਾਂ ਜਿਆਦਾ ਲਾਭਕਾਰੀ ਬਣਾਉਣ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ .  ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੋੜ ਕੇ ਉਤਪਾਦਨ - ਵਿਵਸਥਾ  ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਮਾਨਵੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਦਾ ਰਸਤਾ ਵਖਾਇਆ .  ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਧਿਕਤਮ ਮੁਨਾਫੇ ਨੂੰ ਹੀ ਆਪਣਾ ਅਭੀਸ਼ਠ ਮੰਨਣ ਵਾਲਾ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਸਵਾਰਥ  ਦੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਿਉਂ ਕਰੇ ,  ਉਸਦੀ ਅਜਿਹੀ ਜੁੰਮੇਵਾਰੀ ਕਿਉਂ ਹੋਵੇ ?  ਇਸ ਵੱਲ ਉਸਨੇ ਕੋਈ ਸੰਕੇਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ .  ਤਾਂ ਵੀ ਸਮਿਥ  ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਆਪਣੇ ਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਮੌਲਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਰਹੇ ਹਨ .

ਸਮਿਥ ਨੇ ਨਿਮਰਤਾ ਸਹਿਤ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ—

‘ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੰਸਕਾਰੀ/ਸਭਿਆਚਾਰੀ.  ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਦੂਸਰਿਆਂ  ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਲੋੜ ਬਾਰ ਬਾਰ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੁਝ ਮਿੱਤਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜੀਵਨ ਵੀ ਥੋੜਾ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ .  ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਇਸਕਤਾ  ਦੇ ਵੱਲ ਵਧਦਾ ਹੋਇਆ ਕੋਈ ਜੀਵ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਕੱਲਾ ਅਤੇ ਆਜਾਦ ਰਹਿਣ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁੰਨ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ .  ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨਾ ਉਸਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ .  ਪਰ ਮਨੁੱਖ  ਦੇ ਨਾਲ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ .  ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਵਾਰਥ ਲਈ ਹਰ ਸਮੇਂ ਆਪਣੇ ਭਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਗੇ - ਸਬੰਧੀਆਂ  ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਲੱਗੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ .  ਸਾਫ਼ ਹੈ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਲਈ ਵੀ ਇਹੀ ਆਸ਼ਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ .  ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੇ ਲਈ ਕੇਵਲ ਸ਼ੁਭ ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਕੰਮ ਚਲਾਣਾ  ਅਸੰਭਵ ਹੀ ਹੈ .  ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਅਧਿਕ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰੇਗਾ ,  ਜੇਕਰ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੁਖ - ਲਾਲਸਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਲਈ ਸਥਾਨ ਬਣਾ ਸਕੇ .  ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਜਤਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇਗਾ ਕਿ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਆਪਣੇ ਵੀ ਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਆਸ਼ਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ .  ਮਨੁੱਖ ਦੂਸਰਿਆਂ  ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਜੋ ਵੀ ਕਰਤੱਵ ਨਿਸ਼ਪਾਦਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ,  ਉਹ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੌਦੇਬਾਜੀ ਹੀ ਹੈ -  ਯਾਨੀ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਦੇਵੋ  ਜਿਸਨੂੰ ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ,  ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਹ ਸਭ ਮਿਲੇਗਾ ਜਿਸਦੀ ਤੁਸੀਂ ਕਾਮਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋ .  ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਦੇਣ ਦਾ ਇਹੀ ਸਿੱਧਾਂਤ ਹੈ ,  ਇਹੀ ਇੱਕ ਰਸਤਾ ਹੈ ,  ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਸਾਮਾਜਕ ਸੰਬੰਧ ਵਿਸਥਾਰ ਪਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਚੱਲਦਾ ਹੈ .  ਸਾਡਾ ਭੋਜਨ ਕਿਸੇ ਕਸਾਈ ,  ਸ਼ਰਾਬ ਕਢਣ ਵਾਲੇ ਜਾਂ ਤੰਦੂਰ ਵਾਲੇ ਦੀ ਦਿਆਲਤਾ ਦੀ ਸੁਗਾਤ ਨਹੀਂ ਹੈ .  ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਰਖੇ ਹੋਏ ਮੁਨਾਫੇ  ਦੇ ਲਈ ,  ਖੁਦ ਆਪ ਲਈ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਾਰਜ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਫਲ ਹੈ . ’

ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਸੀਂ ਵੇਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਐਡਮ ਸਮਿਥ   ਦੇ ਅਰਥਨੀਤੀ ਸਬੰਧੀ ਵਿਚਾਰ ਨਾ ਕੇਵਲ ਵਿਵਹਾਰਕ ,  ਮੌਲਕ  ਅਤੇ ਦੂਰਦ੍ਰਸ਼ਤਾਪੂਰਣ ਹਨ ;  ਸਗੋਂ ਅੱਜ ਵੀ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਾਸੰਕਗਿਤਾ ਨੂੰ ਪੂਰਵਵਤ ਬਣਾਏ ਹੋਏ ਹਨ .  ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਢੁਕਵਾਂ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਆਸ਼ਾ ਅੱਜ ਕਿਤੇ ਜਿਆਦਾ ਪਰਸੰਗਕ ਹਨ .  ਉਸਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਕਿਤੇ ਵੀ ਵਿਚਾਰਾਂ  ਦੇ ਭਟਕਾਉ ਅਤੇ ਅਸੰਮਜਸ  ਦੇ ਭਾਵ ਨਹੀਂ ਦਿਖਦੇ .  ਸਮਿਥ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ,  ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦਲੀਲ਼  ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਤਥ ਜੁਟਾ ਸਕਿਆ .  ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਅੱਗੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਜਿੰਨਾ  ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਮਿਥ  ਨੇ ਕੀਤਾ  ਉਸ ਦੌਰ ਦਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾਇਆ .

ਹਾਲਾਂਕਿ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਲਈ ਐਡਮ ਸਮਿਥ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਆਲੋਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਵੀ ਕਰਨਾ ਪਿਆ .ਕੁੱਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰ ਏਂਡਰਜ ਚਾਂਡਿਨਿਅਸ ( Anders Chydenius )  ਦੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਦਿ ਨੇਸ਼ਨਲ ਗੇਨ  ( The National Gain ,  1765 )  ਅਤੇ ਡੇਵਿਡ ਹਿਊਮ ਆਦਿ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹਨ .  ਕੁੱਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਅਰਾਜਕ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਨੂੰ ਬੜਾਵਾ ਦੇਣ  ਦੇ ਇਲਜ਼ਾਮ ਵੀ ਲਗਾਏ ਹਨ .  ਮਗਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਦਵਾਨ  ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਆਕਲਨ ਉਸਦੀ ਸਮਗਰਤਾ ਵਿੱਚ ਕਰਨਾ ਹੀ ਨਿਆਇਸੰਗਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ .  ਸਮਿਥ  ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਆਕਲਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਦਵਾਨ ਅਕਸਰ ਉਦਯੋਗਕ ਉਤਪਾਦਨ ਸਬੰਧੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸਿਮਟ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ,  ਉਹ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਮਿਥ  ਦੀ ਉਤਪਾਦਨ ਸਬੰਧੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ  ਦੇ ਕਰਤੱਵ ਵੀ ਸਮਿੱਲਤ ਹਨ .  ਜੋ ਵੀ ਹੋਵੇ ,  ਉਸਦੀ ਚਿੰਤਕ ਤੇਜ਼ੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਉਸਦੇ ਘੋਰ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਕੀਤੀ ਹੈ .  ਦੁਨੀਆਂ  ਦੇ ਅਨੇਕ ਵਿਦਵਾਨ ,  ਸ਼ੋਧਾਰਥੀ ਅੱਜ ਵੀ ਉਸਦੇ ਆਰਥਕ ਸਿੱਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹਨ .  ਇੱਕ ਵਿਦਵਾਨ  ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਸੰਗਿਕਤਾ ਜੇਕਰ ਸ਼ਤਾਬਦੀਆਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਬਣੀ ਰਹੇ ਤਾਂ ਇਹ ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਉਸਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ .  ਜਦ ਕਿ ਸਮਿਥ  ਨੇ ਤਾਂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪੀੜੀਆਂ ਨੂੰ ਨਾ ਕੇਵਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ,  ਸਗੋਂ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪੀੜੀਆਂ ਤਿਆਰ ਵੀ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ .

-ਓਮਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਸ਼ਿਅਪ

i

ਐਪੀਕਿਉਰਸ ਅਤੇ ਜੀਨੋ ਯੂਨਾਨੀ ਫਲਸਫੇ ਦੇ ਢਲਦੇ ਸੂਰਜ - ਪ੍ਰੇਮ ਪਾਲੀ

ਸਿਕੰਦਰ ਦੀ ਬੇਵਕਤ ਮੌਤ ਨੇ ਯੂਨਾਨੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਅਤੇ ਯੂਨਾਨੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਪਾਸਾ ਹੀ ਪਲਟ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਨੇ ਹਾਲੇ ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਲਤਨਤ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਵਾਰਸ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣਾ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ਕਿ ਤੇਤੀ ਸਾਲ ਦੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਦਿਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਹ ਜੋ ਸੋਚਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸ਼ਰਾਬ ਨੂੰ ਪੀਂਦਾ ਹੈ, ਸ਼ਰਾਬ ਉਸ ਨੂੰ ਪੀ ਗਈ। ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਇਕ ਹਾਦਸਾ ਸੀ, ਜਾਂ ਸਾਜ਼ਿਸ਼? ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਉਤਰ ਖੋਜਕਾਰਾਂ ਲਈ ਤਾਂ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਯੂਨਾਨ ਲਈ ਸਿਕੰਦਰ ਦਾ ਨਾ ਹੋਣਾ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਦੁਰਭਾਗ ਦੀ ਗੱਲ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਪਿਛੋਂ ਯੂਨਾਨੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਸੂਰਜ ਢਲਣ ਲੱਗਾ ਅਤੇ ਰੋਮਨ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਸਰਘੀ ਤਾਰਾ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗਾ।
ਅਸਲ ਵਿਚ ਸਿਕੰਦਰ ਦੇ ਮਰਨ ਦੀ ਹੀ ਦੇਰ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਵਲੋਂ ਭੈਅ ਦੀਆਂ ਨੀਹਾਂ ਤੇ ਉਸਾਰਿਆ ਸੰਸਾਰ ਏਕਤਾ ਦਾ ਅਡੰਬਰ ਇਕ ਦਮ ਢਹਿ ਢੇਰੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਬਗਾਵਤ ਕਰਨ ਦੀ ਵੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਪਈ। ਥਾਂ-ਥਾਂ ਸੁਬਾਈ ਰਿਆਸਤਾਂ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗੀਆਂ। ਕਾਫੀ, ਉਥਲਪੁਥਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਸਲਤਨਤ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਹੀ ਤਿੰਨ ਵਿਸ਼ਵਾਸਪਾਤਰ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਲਿਆ। ਦਰਿਆ ਸਿੰਧ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪਰਸ਼ੀਆ ਦੇ ਇਕ ਵੱਡੇ ਭਾਗ ਤੱਕ ਸਲਿਊਕਸ ਨਾਮੀ ਜਰਨੈਲ ਨੇ ਸਾਂਭ ਲਿਆ। ਮਕਦੂਨੀਆਂ ਉਪਰ ਐਨਟਿਗਨਸ ਨੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਪਟੋਲਮੀ ਨੇ ਮਿਸਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਕੇ ਸਿਕੰਦਰੀਆ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾ ਲਿਆ।
ਫਿਰ 301 ਪੂਰਵ ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਇਸਪਸ ਦੀ ਜੰਗ ਹੋਈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਐਨਟਿਗਨਸ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆ ਗਈਆਂ। 277 ਤੋਂ 241 ਤੱਕ ਗੋਲਾਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਲਤਨਤ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਲੁੱਟ ਕੇ ਨਕਾਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅੰਤ ਰੋਮਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਿੱਕਾ ਮੰਨਵਾਉਣ ਲਈ 264 ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ ਵਿਚ ਜੰਗ ਦੇ ਝੰਡੇ ਗੱਡ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਕਾਰਥੇਗਨਾ ਨਾਲ ਲੰਮੀ ਜਦੋਜਹਿਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 146 ਪੂਰਵ ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਕਾਰਥੇਗ ਸਮੇਤ ਸਾਰੇ ਯੂਨਾਨ ਨੂੰ ਕਬਜ਼ੇ ਹੇਠ ਕਰ ਲਿਆ।
ਜਿਥੋਂ ਤੱਕ ਸਿਕੰਦਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ, ਕੁਝ ਹੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਨਾਮ ਨਿਸ਼ਾਨ ਹੀ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਆਪਣੇ ਮਤਰੇਏ ਭਰਾ ਕਲਾਈਤੂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਸਿਕੰਦਰ ਨੇ ਖੁਦ ਹੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸਿਕੰਦਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਰੈਕਸੋਨਾ ਨੇ ਪਰਸ਼ੀਆ ਦੇ ਰਾਜਾ ਡੇਰੀਅਸ ਦੀ ਲੜਕੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਿਕੰਦਰ ਨੇ ਹੁਣੇ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ, ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਫੁਰਤੀ ਕੀਤੀ। ਰੈਕਸੋਨਾ ਦੇ ਇਕ ਪੁੱਤਰ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਸਿਕੰਦਰ ਹੀ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ, ਪਰ ਕੁਝ ਹੀ ਸਾਲ ਪਿੱਛੋਂ 311 ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ ਵਿਚ ਦੋਹਾਂ ਮਾਂ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਸਿਕੰਦਰ ਦਾ ਇਕ ਬੇਟਾ ਹੋਰ ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਹਰਕੁਲੀਸ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸਦੇ ਨੀਮ ਪਾਗਲ ਭਰਾ ਐਰੀਦਾਈਊ ਨੂੰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਲੂਟਾਰਕ ਅਨੁਸਾਰ, ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਸਿਕੰਦਰ ਦੀ ਮਾਂ ਉਲਿੰਪੀਆ ਤਾਕਤ ਵਿਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਆਪਣੇ ਮਹਾਨ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕੇ ਮਾਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਕਦੇ ਇਕ ਸਿਰ ਅਤੇ ਕਦੇ ਦੂਸਰੇ ਸਿਰ ਥੱਪਦੀ ਫਿਰਦੀ ਹੈ। ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਵਿਜੋਗ ਵਿਚ ਉਹ ਨੀਮ ਪਾਗਲ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸੇ ਪਾਗਲਪਣ ਦੇ ਦੌਰਿਆਂ ਵਿਚ ਉਹ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰਦੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਲੱਭਦੀ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਬਰਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਪੁਟਵਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਜਿਥੇ ਸਿਕੰਦਰ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਦਫਨਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਇਸ ਨਾਲ ਵੀ ਉਸਦੇ ਪੱਲੇ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ। ਅੰਤ ਉਸ ਦੇ ਕਹਿਰ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦਾ ਕੋਈ ਸਾਥੀ , ਉਲਿੰਪੀਆ ਨੂੰ ਵੀ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਸਿਕੰਦਰ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਸਫਾਇਆ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹੇ ਲੋਕ ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਵੀ ਸਿਕੰਦਰ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਸਨ। ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਜ਼ਾਲਮਾਨਾ ਰਵਈਏ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਚੁੱਪ ਸਨ। ਉਸ ਦਾ ਸੁਭਾ ਸੀ ਵੀ ਬੜਾ ਬੇਤੁਕਾ ਅਤੇ ਅਨਿਸਚਿਤ ਕਿਸਮ ਦਾ। ਕੋਈ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਗੁੱਸੇ, ਦੁੱਖ ਜਾਂ ਮਨ ਦੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਮੌਜ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਕੀ ਕਰ ਬੈਠਣਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਚਹੇਤੇ ਘੋੜੇ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਸੋਗ ਮਨਾਉਣ ਸਮੇਂ, ਉਸ ਨੇ ਜੋ ਕਮਲ ਕੁੱਟਿਆ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਪਾਸੋਂ ਗੁੱਝਾ ਨਹੀਂ।
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਸਦਾ ਘੋੜਾ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਕੇ ਮਰਿਆ ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਹਕੀਮ ਨੂੰ ਕਰਾਸ ਤੇ ਟੰਗ ਕੇ ਮਰਵਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਹੜਾ ਉਸ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਪਰਸ਼ੀਆ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ਘੋੜਿਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਟੱਟੂਆਂ ਤੱਕ ਨੂੰ ਸੋਗ ਵਜੋਂ ਮੁੰਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਕੁਸਾਈਆਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਤਾਜ਼ਾ ਜਿੱਤੇ ਹੋਏ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਦੀ 'ਆਤਮਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ' ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ, ਸਾਰੇ ਬਾਲਗ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਹੈ ਨਾ ਪਾਗਲਪਣ ਦੀ ਹੱਦ? ਇਹੋ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਦੇ ਕੈਂਪ ਵਿਚ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਸੰਗੀਤ ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲੱਗੀ ਰਹੀ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਬੜੀ ਭਾਰੀ ਰਕਮ ਰਾਖਵੀਂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਸਦੇ ਅਜਿਹੇ ਮੂਰਖਤਾਪੂਰਣ ਵਰਤਾਓ ਨੇ ਹੀ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਭੈਭੀਤ ਅਤੇ ਬੇਬਾਕ ਕਰ ਰੱਖਿਆ ਸੀ।
ਸਿਕੰਦਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਾਰ-ਧਾੜ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ ਰਫਤਾਰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕੁੱਝ ਹੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਚੰਗਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਂ 'ਤੇ 17 ਦੇ ਕਰੀਬ ਨਵੇਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਸਾਏ, ਜਿਹੜੇ ਸਿਕੰਦਰੀਆ, ਸਿਕੰਦਰਾਬਾਦ ਆਦਿ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਅੱਜ ਵੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ। ਕੰਧਾਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਕਿਸੇ ਸਿਕੰਦਰ ਨਾਮੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਵਿਗੜਿਆ ਰੂਪ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਉਂਤਬਧ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਉਲੀਕਿਆ ਗਿਆ। ਸਿਕੰਦਰੀਆ ਜੋ ਮਿਸਰ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਥੇ ਸਿਕੰਦਰ ਦਾ ਦੋਸਤ ਪਟੋਲਮੀ ਰਾਜ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਵਿਚ ਪਿੱਛੇ ਇਕ ਸਟੇਟ ਪੱਧਰ ਦਾ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਅਤੇ ਇਕ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇਕ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਅਤੇ ਇਕ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਪਰਗਾਮਮ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਆਟਾਲੂ ਨੇ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਦੁਰਲੱਭ ਕਿਸਮ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਅਤੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਥੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਕਾਪੀਆਂ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਰੋਂ ਨੇੜਿਓਂ ਫਿਲਾਸਫਰ ਭਾਸ਼ਣ ਦੇਣ ਵੀ ਆਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸਿਕੰਦਰੀਆ ਦੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਸਾਲ ਯੂਨਾਨੀ ਵਿਦਿਆ ਅਤੇ ਯੂਨਾਨੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਕੇਂਦਰ ਬਣੀ ਰਹੀ।
ਆਓ ਹੁਣ ਏਥਨ ਚਲੀਏ ਅਤੇ ਵੇਖੀਏ ਕਿ ਅਰਸਤੂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਉਥੇ ਫਲਸਫੇ ਦੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਕੀ ਵਾਪਰਿਆ। ਅਸੀਂ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹਾਂਗੇ ਕਿ ਅਰਸਤੂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਕੀ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹੜੇ ਕਿਹੜੇ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਫਿਲਾਸਫਰ ਹੋਏ। ਸਿਆਸੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਜਿਵੇਂ ਸਿਕੰਦਰ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਖੇਰੂੰ ਖੇਰੂੰ ਹੋ ਗਈ, ਉਵੇਂ ਫਲਸਫੇ ਦੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਅਰਸਤੂ ਵਲੋਂ ਉਸਾਰਿਆ ਫਲਸਫੇ ਦਾ ਮਹਿਲ ਵੀ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਫਿਲਾਸਫਰ ਹੋਏ, ਪਰ ਉਹ ਫਲਸਫੇ ਦੇ ਢਲਦੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਪਾਤਰ ਹਨ। ਪਲੈਟੋ ਅਤੇ ਅਰਸਤੂ ਨੇ
ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਉਚ ਪਾਇ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਲੰਘ ਸਕਿਆ। ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਝਲਕ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਰੋਸ਼ਨੀ ਸੁਨਹਿਰੀ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਫਲਸਫੇ ਦਾ ਚਾਂਦੀ ਯੁੱਗ ਸੀ, ਸੋਨ ਯੁੱਗ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਏਥਨ ਵਿਚ ਹਾਲੇ ਵੀ ਬਾਹਰਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਗਹਿਮਾ-ਗਹਿਮੀ ਸੀ। ਅਰਸਤੂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਏਥਨ ਵਿਚ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਮੱਤ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਐਪੀਕਿਊਰਸ ਦਾ ਮੱਤ ਅਤੇ ਜੀਨੋ ਦਾ ਮੱਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ। ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਸਕੂਲਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ਅਤੇ ਫਿਲਾਸਫਰਾਂ ਨੂੰ ਸੋਚਣ ਅਤੇ ਲਿਖਣ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇਣਾ ਏਥਨਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਬਣ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਮੀਰਜ਼ਾਦੇ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਖਰਚਾ ਮਿਲਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਰੋਕ-ਟੋਕ ਨਹੀਂ ਸਨ ਸਹਿ ਸਕਦੇ। ਏਥਨ ਹੀ ਇਕੋ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਸ਼ਹਿਰੀ ਰਿਆਸਤ ਸੀ ਜਿਥੇ ਫਿਲਾਸਫਰ ਸੰਪੂਰਣ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਾਲ ਘੁੰਮ ਫਿਰ ਸਕਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਮੱਤ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਫਿਲਾਸਫਰਾਂ ਲਈ ਏਥਨ ਖਿੱਚ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਫਿਲਾਸਫਰਾਂ ਲਈ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਰ ਏਥਨ ਆਉਣਾ ਅਤੇ ਜੇ ਹੋ ਸਕੇ ਤਾਂ ਉਥੇ ਹੀ ਵਸ ਜਾਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਕ ਵਾਰ ਏਥਨ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਅਰਸਤੂ ਦੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਕੂਲਾਂ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸੋਚਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਸੈਂਬਲੀ ਦੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਸਕੂਲ ਨਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਮੱਤ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਏਥਨ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਆਪਣੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨੂੰ ਪਰਤਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਨਾਲ ਏਥਨ ਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਹੀ ਠੱਪ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਾਹਰਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਆਮਦਨ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ। ਅੰਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਸਕੂਲਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇਣੀ ਪਈ। ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਏਥਨ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਕਰਨ ਦੀ ਕਦੇ ਜੁਅਰਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।
ਜਿਥੋਂ ਤੀਕ ਪਲੈਟੋ ਦੀ ਅਕੈਡਮੀ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ, ਕਲਪਨਾਸ਼ੀਲ ਫਿਲਾਸਫਰਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਨੇ ਇਸ ਮਹਾਨ ਅਦਾਰੇ ਨੂੰ ਬੇਜਾਨ ਕਰਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਸਸਿਊਸੀਪਲ, ਜੈਨੇਕਰੇਤੀਜ਼ ਕਰੇਤੀਜ਼ ਆਦਿ ਫਿਲਾਸਫਰਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅੰਤ ਆਰਕੇਸੀਲੋ ਜੋ 315 ਪੂਰਵ ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ, ਅਕੈਡਮੀ ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਬਣਿਆ। ਉਸ ਨਲ ਅਕੈਡਮੀ ਵਿਚ ਉਹ ਗੱਲਾਂ ਪੜ੍ਹਾਈਆਂ ਜਾਣ ਲੱਗੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਲੈਟੋ ਖੁਦ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਲਟ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਸ਼ੰਕਾਵਾਦੀ ਮੱਤ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਸੀ। ਪਲੈਟੋ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸ਼ੰਕਾਵਾਦੀ ਮੱਤ ਦੇ ਫਿਲਾਸਫਰ  ਗੋਰਗੀਆ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਹੁਣ ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਅਕੈਡਮੀ ਵਿਚ ਉਹੀ ਮੱਤ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆਂ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਆਰਕੇਸੀਲੋ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਗਭਗ 75 ਸਾਲ ਤੱਕ ਅਕੈਡਮੀ ਨੇ ਕੋਈ ਗਿਣਨਯੋਗ ਫਿਲਾਸਫਰ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਫਿਰ ਅਚਾਨਕ ਕਾਰਨੀਆਦੀਸ (213 ਤੋਂ 129 ਪੂਰਵ ਈਸਵੀ) ਦਾ ਨਾਮ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰ ਪਲੈਟੋ ਤੋਂ ਐਨੇ ਪਾਸੇ ਚਲੇ ਗਏ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਅਕੈਡਮੀ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਦੀ ਥਾਂ ਨਵੀਂ ਅਕੈਡਮੀ ਦਾ ਮੋਢੀ ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਕਾਰਨੀਆਦੀਸ ਵੀ ਸ਼ੰਕਾਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਧਾਰਣੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਆਪਣੇ ਸਮਕਾਲੀ ਫਿਲਾਸਫਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕਰਨ ਵਿਚ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਉਂਜ ਉਹ ਬੁਲਾਰਾ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਸੀ। ਅਰਸਤੂ ਦੇ ਲਾਈਕਿਉਮ ਵਿਚ ਹਾਲਾਤ ਵਖਰੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਜਿਵੇਂ ਪਲੈਟੋ ਦੀ ਅਕੈਡਮੀ ਗ਼ਲਤ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣਾ ਮਹੱਤਵ ਗੁਆ ਬੈਠੀ ਸੀ, ਉਵੇਂ ਅਰਸਤੂ ਦੇ ਲਾਈਕਿਊਮ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਥੀਓਫਰੇਤੁਸ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਅਰਸਤੂ ਦੀਆਂ ਕਿਰਤਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਵਾਂਗ ਹਰ ਵਿਸ਼ੇ 'ਤੇ ਖੋਜ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਨਹੀਂ ਸਿਰਜ ਸਕਿਆ। ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਨੇ ਅਰਸਤੂ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇਕ ਸ਼ਿਸ਼ ਨੀਲੀਅਸ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ। ਨੀਲੀਅਸ ਦੇ ਮਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਇਹ ਪਰਗਾਮਮ ਦੀ ਰਿਆਸਤ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਥਾਪਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਨੀਲੀਅਸ ਦੇ ਵਾਰਸ ਡਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਪਰਗਾਮਮ ਦਾ ਰਾਜਾ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਹੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਲਈ ਅਰਸਤੂ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿਤੇ ਖੋਹ ਨਾ ਲਵੇ। ਸੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿਰਤਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਤਹਿਖਾਨੇ ਵਿਚ ਲੁਕੋ ਦਿੱਤਾ। ਡੇਢ ਸੌ ਸਾਲ ਇਹ ਕਿਰਤਾਂ ਉਥੇ ਹੀ ਪਈਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਪਿੱਛੋਂ ਬੜੀ ਮੰਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤ-ਪੋਤਰਿਆਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿਰਤਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਰਕਮਾਂ ਬਦਲੇ ਦੀਐਸ ਵਾਸੀ ਅਪੈਲੀਕੋਨ ਕੋਲ ਵੇਚ ਦਿੱਤਾ।
ਅਪੈਲੀਕੋਨ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦਾ ਇਕ ਵਪਾਰੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਖਰੜੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਸੀ। ਫਿਰ ਜਦੋਂ 86 ਪੂਰਵ ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਰੋਮਨਾਂ ਨੇ ਏਥਨ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰ ਲਿਆ ਤਾਂ ਅਰਸਤੂ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿਰਤਾਂ ਨੂੰ ਸੁੱਲਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਿਖਤਾਂ ਤੇ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ।
ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਲਾਈਕਿਊਮ ਦੇ ਫਿਲਾਸਫਰਾਂ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਪ੍ਰਤੀ ਜੋਸ਼ ਬਿਲਕੁਲ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਲਾਈਕਿਊਮ ਵਿਚ ਵੀ ਸਮਕਾਲੀ ਨੈਤਿਕਤਾ ਨੂੰ ਹੀ ਥਾਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਥੀਓਫਰੇਤੁਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਾਈਕਿਊਮ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸਤਰਾਤੋ ਬਣਿਆ ਜਿਸਨੇ ਉਸ ਵਾਂਗ ਹੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਖੋਜ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ ਪਰ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚਹਿਲ ਕਦਮ ਫਿਲਾਸਫਰਾਂ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਪ੍ਰਤੀ ਜੋਸ਼ ਮੱਠਾ ਪੈਣ ਲੱਗਾ। ਉਂਜ ਵੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਫਿਲਾਸਫਰਾਂ ਨੇ ਅਰਸਤੂ ਦੇ ਖਰੜਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਢਾਈ-ਤਿੰਨ ਸੌ ਸਾਲ ਹਵਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਣ ਦਿੱਤੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਾਸੋਂ ਹੋਰ ਆਸ ਵੀ ਕੀ ਰੱਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ।
ਅਰਸਤੂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਿਹੜੇ ਹੋਰ ਮੱਤ ਏਥਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਅਤੇ ਮੱਹਤਵਪੂਰਨ ਮੱਤ ਐਪੀਕਿਊਰਸ ਦਾ ਸੀ। 323 ਪੂਰਵ ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਅਰਸਤੂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਐਪੀਕਿਊਰਸ ਵੀਹ ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਪਿਤਾ ਇਕ ਸਕੂਲ ਮਾਸਟਰ ਸੀ। ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਏਥਨ ਦਾ ਹੀ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਸਮੋਸ ਦੇ ਜ਼ਜੀਰੇ 'ਤੇ ਜਾ ਵਸਿਆ ਸੀ।
ਐਪਕਿਉਰਸ ਦਾ ਜਨਮ ਵੀ ਉਥੇ ਹੀ 341 ਜਾਂ 342 ਪੂਰਵ ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਐਪੀਕਿਊਰਸ ਆਪਣੇ ਆਪ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਕਿਸੇ ਕੋਲੋਂ ਵਿਦਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਸਿਖਿਆ, ਉਹ ਉਸਦੀ
ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਫਲ ਹੈ। ਪਰ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਡੈਮੋਕਰਾਈਟਸ ਅਤੇ ਪਲੈਟੋ ਦੇ ਫਲਸਫਿਆਂ ਬਾਰੇ ਉਸਨੇ ਕਈ ਫਿਲਾਸਫਰਾਂ ਪਾਸੋਂ ਵਿਦਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਉਹ ਜੈਨੋਕਰੇ ਤੀਜ਼ ਦਾ ਸ਼ਿਸ਼ ਬਣਕੇ ਅਕੈਡਮੀ ਵਿਚ ਵੀ ਰਿਹਾ। ਫਿਰ ਏਸ਼ੀਆ ਮਾਈਨਰ ਦੇ ਕਈ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ 306 ਪੂਰਵ ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਏਥਨ ਆ ਗਿਆ। ਏਥਨ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਇਕ ਬਾਗ ਖਰੀਦਿਆ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਅਕੈਡਮੀ ਅਤੇ ਲਾਈਕਿਊਮ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਤੇ ਆਪਣਾ ਵੱਖਰਾ ਸਕੂਲ ਖੋਲ੍ਹਿਆ। ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਇਹੋ ਬਾਗ ''ਐਪੀਕਿਊਰਸ ਦਾ ਬਾਗ'' ਕਰਕੇ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਏਥਨ ਵਿਚ ਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸੋ ਉਸ ਦੁਆਲੇ ਵੀ ਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋ ਗਈ। ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬਾਗ ਦੁਆਲੇ ਉਸਨੇ ਇਕ ਉਚੀ ਕੰਧ ਉਸਾਰ ਲਈ ਅਤੇ ਸਦਾ ਉਸ ਚਾਰਦੀਵਾਰੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਰਿਹਾ। ਉੱਚੀ ਕੰਧ ਦੁਆਰਾ ਵਲ੍ਹਿਆ ਇਹ ਬਾਗ ਉਸ ਲਈ ਖੁਸ਼ੀ ਅਤੇ ਅਨੰਦ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ ਫਲਸਫੇ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਵੀ ਇਹੋ ਸੀ। ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੀ ਮਨ ਦੇ ਸ਼ਾਂਤ ਅਤੇ ਸਕੂਨ ਭਰੇ ਬਾਗ ਅੰਦਰ ਰਹਿ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਮਰਨ ਤੱਕ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇਹੋ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ 270 ਪੂਰਵ ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਇਕ ਲੰਮੀ ਅਤੇ ਦੁਖਦਾਈ ਬੀਮਾਰੀ ਕਾਰਨ ਹੋਈ। ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਬੀਮਾਰੀ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਉਸੇ ਸ਼ਾਂਤ ਅਤੇ ਧੀਰਜ ਮਨ ਨਾਲ ਜਰਿਆ, ਜਿਸਦਾ ਉਹ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਪਰ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਖਾਮੋਸ਼ ਹਨ੍ਹੇਰੇ ਦੀ ਭੇਂਟ ਚੜ੍ਹ ਗਈਆਂ। ਜੋ ਕੁੱਝ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਬਚਿਆ, ਉਹ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ  ਨਹੀਂ। ਏਥਨ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਅਣਗਿਣਤ ਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਮੱਤ ਨੂੰ ਜਿੰਦਾ ਰੱਖਿਆ। ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਪਿੱਛੇ ਐਪੀਕਿਊਰਸ ਮੱਤ ਵਧੇਰੇ ਰੋਮ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹੋਇਆ। ਰੋਮ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਿਸ਼ ਲੁਕਰੀਸ਼ੀਅਸ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਨੇ ਇਸ ਮੱਤ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਇਕ ਲੰਮੀ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀ, ''ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਖਾਸੇ ਬਾਰੇ।'' ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਪਹਿਲੀ ਸਦੀ ਪੂਰਵ ਈਸਵੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੱਧ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਲਿਖੀ।
ਲੁਕਰੀਸ਼ੀਅਸ ਨੂੰ ਵੀ ਸਰੀਰਕ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਨੇ ਇੰਨਾ ਸਤਾ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਚਾਲੀ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਉਸਨੇ ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਲਈ। ਉਸ ਦੀ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਐਪੀਕਿਊਰਸ ਮੱਤ ਦਾ ਇਕ ਕਲਾਸਕੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੈ।
ਏਥਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਦੂਸਰਾ ਸਟੋਆ ਮੱਤ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਬਾਨੀ ਫਿਲਾਸਫਰ ਸਾਈਪ੍ਰਸ (ਕਿਪਰੂ) ਵਾਸੀ ਜੀਨੋ ਸੀ। ਜੀਨੋ ਇਕ ਵਪਾਰੀ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਘੁੰਮਦਾ ਘੁੰਮਦਾ 320 ਪੂਰਵ ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਏਥਨ ਆਇਆ। ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹ ਜੈਨੋਕਰੇਤੀਜ ਦਾ ਸ਼ਿਸ਼ ਬਣ ਗਿਆ। ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਉਹ ਸ਼ੰਕਾਵਾਦੀ ਮੱਤ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਵੀ ਰਿਹਾ। ਵੀਹ ਸਾਲ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਮੱਤ ਪ੍ਰਚਾਰਨ ਦੀ ਸੋਚੀ ਅਤੇ ਬੀਮਾ ਦੀ ਕਤਾਰ ਵਾਲੀ ਰੰਗਦਾਰ ਸਟੋਆ ਨਾਮੀ ਇਮਾਰਤ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਚਨ ਦੇਣ ਲੱਗਾ। ਇਸੇ ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਉਸਦੇ ਫਲਸਫੇ ਨੂੰ ਸਟੋਆ ਮੱਤ ਕਰਕੇ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਹੀ ਏਥਨ ਅਤੇ ਏਥਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਟੋਆ ਮੱਤ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਅੰਕ ਵਧਣ ਲੱਗੀ। ਜੀਨੋ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੇ ਉਸ ਵਲੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸਕੂਲ ਹੀ ਕਾਇਮ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਦੇ ਮੱਤ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਵੀ ਕੀਤਾ।
ਜ਼ੀਨੋ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਸਦਕਾ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਲੋਕ ਉਸ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਕਦੋਂ ਹੋਈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੁੱਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰੀ ਉਹ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਜਿਹਾ ਘਾਇਲ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣਾ ਅੰਤ ਨੇੜੇ ਆ ਗਿਆ ਜਾਪਿਆ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਅੰਤ ਨੂੰ ਲਮਕਾਉਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦਾ, ਸੋ ਉਸਨੇ ਆਤਮ-ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਲਈ।
ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ ਤੇ ਜ਼ੀਨੋ ਦਾ ਫਲਸਫਾ ਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਹੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਖੁਸ਼ੀ ਕੀ ਹੈ? ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦਾ ਢੰਗ ਕਿਹੜਾ ਹੈ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਉਤਰ ਉਸਨੂੰ ਐਪੀਕਿਊਰਸ ਦੇ ਫਲਸਫੇ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਥਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜ਼ੀਨੋ ਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾਵਾਦ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਜੋ ਕੁੱਝ ਹੋਣਾ ਹੈ, ਉਹ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿਣਾ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਟਾਲ ਸਕਦਾ। ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੀਨੋ ਇਕ ਵਾਰ ਆਪਣੇ ਗੁਲਾਮ ਨੂੰ, ਉਸ ਦੀ ਕਿਸੇ ਗਲਤੀ ਬਦਲੇ, ਕੁਟਾਪਾ ਚਾੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਗੁਲਾਮ ਨੇ ਕਿਹਾ, ''ਮਾਲਕ, ਇਹ ਗਲਤੀ ਤਾਂ ਮੈਥੋਂ ਹੋਣੀ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਫਲਸਫੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜੋ ਹੋਣਾ ਹੈ ਉਹ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿਣਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਇਹ ਕੁਟਾਪਾ ਕਿਸ ਗੱਲੋਂ?'' ਤਾਂ ਜ਼ੀਨੋ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਂਤ ਸੁਭਾ ਸਹਿਜ ਨਾਲ ਉਤਰ ਦਿੱਤਾ, ''ਫਲਸਫੇ ਅਨੁਸਾਰ ਤੈਨੂੰ ਕੁਟਾਪਾ ਵੀ ਚੜ੍ਹਨਾ ਹੀ ਸੀ।''
ਅਰਸਤੂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਯੂਨਾਨੀ ਫਲਸਫੇ ਅੰਦਰ ਭਾਰਤੀ ਫਲਸਫੇ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਜ਼ਾਹਿਰਾ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗੇ ਸਨ। ਸਿਕੰਦਰ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਤਾਂ ਹੋ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ, ਪਰ ਭਾਰਤੀ ਫਲਸਫੇ ਨੇ ਯੂਨਾਨੀ ਫਲਸਫੇ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਲਗਦਾ ਸੀ। ਜ਼ੀਨੋ ਦੀ ਮੌਤ ਬਾਅਦ ਸਟੋਆ ਮੱਤ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਫੈਲਣਾ ਅਰੰਭਿਆ ਕਿ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਫਿਲਾਸਫਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਟੋਆ ਮੱਤ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਮੰਨਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਦੂਸਰੀ ਸਦੀ ਪੂਰਵ ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਇਹ ਮੱਤ ਸਾਰੇ ਯੂਨਾਨ ਵਿਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਯੂਨਾਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਬੋਬੀਲੋਨ ਤੱਕ ਫੈਲ ਗਿਆ। ਪਰਗਾਮਮ ਦੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੇ ਮੁਖੀ ਕਰੇਤੀਜ਼ ਨੇ ਜਦੋਂ 149 ਪੂਰਵ ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਰੋਮ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਇਸ ਮੱਤ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਰੋਮ ਦੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ।
ਇਥੇ ਇਕ ਹੋਰ ਘਟਨਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਬੇਲੋੜਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਹੋਇਆ ਇਹ ਕਿ ਏਥਨ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ 155 ਪੂਰਵ ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਸ਼ਹਿਰੀ ਰਿਆਸਤ ਐਰੋਪਸ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਉਸਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਅਤੇ ਖੂਬ ਲੁੱਟਮਾਰ ਕੀਤੀ। ਐਰੋਪਸ ਨੇ ਰੋਮਨ ਸੈਨੇਟ ਕੋਲ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਰੋਮਨ ਵਿਚੋਲਿਆਂ ਨੇ ਏਥਨ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਜੁਰਮਾਨਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਜੁਰਮਾਨੇ ਨੂੰ ਮੁਆਫ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਏਥਨ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਲਾਈਕਿਊਮ ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮੁਖੀ ਕਰਾਈਤੋਲੋ, ਅਕੈਡਮੀ ਦੇ ਮੁਖੀ ਕਾਰਨੀਆਦੀਸ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਟੋਆ ਸਕੂਲ ਦੇ ਮੁਖੀ ਡਾਇਉਜਿਨੀਜ਼ ਨੂੰ ਸਫੀਰ ਬਣਾ ਕੇ ਰੋਮ ਭੇਜਿਆ। ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ ਕਿ ਸਿਆਸੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਫਿਲਾਸਫਰਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰ ਪੁੱਛ-ਪ੍ਰਤੀਤ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਫੈਸਲਾ ਰੋਮਨ ਸੈਨੇਟ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਧੀਨ ਸੀ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਫਿਲਾਸਫਰਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰ ਪੁੱਛ-ਪ੍ਰਤੀਤ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਫਿਲਾਸਫਰਾਂ ਨੇ ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਂਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਮੱਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਾਰਨ ਲਈ ਜਨਤਕ ਭਾਸ਼ਣ ਦੇਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਡਾਇਓਜਿਨੀਜ਼ ਨੂੰ ਕੋਈ ਮੁਸ਼ਕਲ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਆਈ, ਕਿਉਂਕਿ ਕਰੇਤੀਜ਼ ਪਹਿਲੋਂ ਹੀ ਸਟੋਆ ਮੱਤ ਨੂੰ ਰੋਮ ਵਿਚ ਮਾਨਤਾ ਦੁਆ ਚੁਕਿਆ ਸੀ। ਕਾਰਨੀਆਦੀਸ ਬੁਲਾਰਾ ਬੜਾ ਵਧੀਆ ਸੀ,
ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਭਾਰੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਲੋਕ ਉਸ ਦੁਆਲੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਧ ਰਹੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਰੋਮਨ ਜਰਨੈਲ ਅਤੇ ਉਚ ਸਰਕਾਰੀ ਅਹੁਦੇ 'ਤੇ ਸੈਂਸਰ ਵਜੋਂ ਤਾਇਨਾਤ ਕਾਤੋ ਨੇ ਖਤਰਾ ਭਾਂਪ ਲਿਆ। ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਹ ਲੋਕ ਤਾਂ ਰੋਮਨ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ 'ਖੱਸੀ' ਕਰਨ 'ਤੇ ਤੁਲੇ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਨਸਲ ਨੂੰ ਗੁੰਮਰਾਹ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਸ ਨੇ ਸੈਨੇਟ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਪਾ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਮ ਵਿਚੋਂ ਛੇਤੀ ਹੀ ਚਲਦਾ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਫਿਲਾਸਫਰ ਆਪਣਾ ਕਮਾਲ ਵਿਖਾ ਆਏ ਸਨ।
146 ਪੂਰਵ ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਰੋਮਨਾਂ ਨੇ ਤਿੰਨ ਲੰਮੀਆਂ ਜੰਗਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਰਥੇਗਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਾਰਥੇਗਾਂ ਕੋਲ ਹੀ ਰੋਮਨਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੀ ਫੌਜ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੰਗਾਂ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਪਿਉਨਿਕ ਜੰਗਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਪਿਉਨਿਕ ਜੰਗ 264 ਪੂਰਵ ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ। ਅਣਗਿਣਤ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਇਹ ਲੜਾਈਆਂ ਲੜੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਬਹੁਤੀ ਵਾਰੀ ਰੋਮਨਾਂ ਨੂੰ ਮੈਦਾਨ ਛੱਡ ਕੇ ਭੱਜਣਾ ਪਿਆ। ਅੰਤ 146 ਪੂਰਵ ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਾਰਥੇਗ ਸ਼ਹਿਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਰੋਮਨਾਂ ਨੇ ਕਾਰਥੇਗ ਸ਼ਹਿਰ 'ਤੇ ਜੋ ਜ਼ੁਲਮ ਢਾਹਿਆ ਉਹ ਰਹਿੰਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਤੱਕ ਯਾਦ ਰਹੇਗਾ। ਪੰਜ ਲੱਖ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲੇ ਕਾਰਥੇਗ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਵਿਚ ਲਗਾਤਾਰ ਛੇ ਦਿਨ ਲੁੱਟਮਾਰ ਅਤੇ ਵੱਢ-ਟੁੱਕ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ। ਸਤਵੇਂ ਦਿਨ ਪੰਜ ਲੱਖ ਵਿਚੋਂ ਕੇਵਲ ਪੰਜਾਹ ਹਜ਼ਾਰ ਬੰਦਾ ਬਚਿਆ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮ ਬਣਾ ਕੇ ਰੋਮ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ। ਗੁਲਾਮਾਂ ਨਾਲ ਰੋਮਨ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਸਲੂਕ ਕਰਦੇ ਸਨ ਇਹ ਵੀ ਕਿਸੇ ਪਾਸੋਂ ਛੁਪਿਆ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ। ਸੈਂਕੜਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਗੁਲਾਮਾਂ ਨੂੰ ਖੂਨੀ ਅਖਾੜਿਆਂ ਵਿਚ ਮੌਤ ਦੀ ਖੇਡ ਖੇਡਣ ਲਈ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਤਮਾਸ਼ਬੀਨਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਰੋਮਨ ਲੋਕ ਇਹ ਖੂਨੀ ਖੇਡਾਂ ਵੇਖਦੇ ਅਤੇ ਤਾੜੀਆਂ ਮਾਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਖੁਸ਼ੀ ਭਰੇ ਜੋਸ਼ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕਰਦੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਲੈਡੀਏਟਰਾਂ ਦਾ ਤਮਾਸ਼ਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸਤਵੇਂ ਦਿਨ ਸਮੁੱਚੇ ਕਾਰਥੇਗ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਕੇ ਫੂਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਦੋ ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਕੰਦਰ ਨੇ ਵੀ ਇਕ ਯੂਨਾਨੀ ਸ਼ਹਿਰ ਥੇਬੀਸ ਨਾਲ ਇਹੋ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸਨੇ ਕਵੀ ਪਿੰਡਰ ਦਾ ਘਰ ਅਤੇ ਇਕ ਮੰਦਰ ਛੱਡ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਰੋਮਨ ਤਾਂ ਕਾਰਥੇਗ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨਾਮਨਿਸ਼ਾਨ ਮਿਟਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਪਿੱਛੋਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਖੰਡਰਾਂ ਨੂੰ ਹਲ਼ਾਂ ਨਾਲ ਵਾਹ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪੂਰੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਰਸਮਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਐਲਾਨ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਵਸਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇਗਾ ਉਸਨੂੰ ਰੱਬ ਦੀ ਮਾਰ ਪਵੇਗੀ।
ਇਸੇ ਸਾਲ ਏਥਨ ਦੇ ਨਾਲ ਲਗਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਕੋਰਿੰਥ ਨੂੰ ਰੋਮਨਾਂ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਜ਼ਾਲਮਾਨਾ ਝੱਲ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ। ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਸਾਰੇ ਯੂਨਾਨੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਰੋਮਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਰਦਾਰ ਮੰਨ ਲਿਆ। ਮਕਦੂਨੀਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਸਿੱਧਾ ਹੀ ਰੋਮਨ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਇਕ ਸੂਬਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਏਥਨ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਇਕ ਅਧੀਨ ਰਾਜ ਦੀ ਰਹਿ ਗਈ। ਏਥਨ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਫਲਸਫਾ ਦੋਵੇਂ ਖਤਮ ਹੋ ਗਏ। ਯੂਨਾਨੀ ਫਲਸਫੇ ਲਈ ਨਾ ਪੂਰਿਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਘਾਟਾ ਆਰਕਮਿਡੀਜ਼ ਦੀ ਮੌਤ ਸੀ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਬੇਪਛਾਣ ਰੋਮਨ ਸਿਪਾਹੀ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਹੋਈ।
ਅਣਜਾਣੇ ਵਿਚ ਹੀ ਇਹ ਰੋਮਨ ਸਿਪਾਹੀ ਰੋਮਨਾਂ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨ ਪ੍ਰਤੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਬਣ ਗਿਆ। ਰੋਮਨ ਤਿੰਨ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਤਾਂ ਨਫਰਤ ਕਰਦੇ ਸਨ-ਚੁੰਮਣਾਂ, ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਗਹਿਣੇ ਪਹਿਨਣਾ ਅਤੇ ਯੂਨਾਨੀ ਫਲਸਫਾ। ਯੂਨਾਨੀ ਫਲਸਫੇ ਤੋਂ ਰੋਮਨਾ ਨੂੰ ਖਾਸ ਚਿੜ੍ਹ ਸੀ। ਆਰਕਮਿਡੀਜ਼ ਨੇ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਬੜਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸੇ ਦੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਸਦਕਾ ਸਾਇਰਾਕਿਊਸ ਨੇ ਰੋਮਨਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਦਿਨ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਹੀ ਡੱਕੀ ਰੱਖਿਆ।

ਸ੍ਰੋਤ :-ਪੰਜਾਬ ਟਾਈਮਜ਼