ਸ਼ੇਖ ਸਾਦੀ-2-ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ

ਸ਼ੇਖ਼   ਸਾਦੀ

ਅੱਠਵਾਂ ਅਧਿਆਏ

ਫਾਰਸੀ ਸਾਹਿਤ‍ ਦੀਆਂ  ਪਾਠ ਪੁਸ‍ਤਕਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਲਿਸ‍ਤਾਂ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਬੋਸ‍ਤਾਂ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਚਾਰ ਹੈ  ।  ਇਹ ਕਹਿਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਅਤਿਕਥਨੀ ਨਹੀਂ  ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਕਾਵ ਗਰੰਥਾਂ  ਵਿੱਚ ਬੋਸਤਾਂ ਦਾ ਉਹੀ ਸਨਮਾਨ  ਹੈ ਜੋ ਗਦ ਵਿੱਚ ਗੁਲਸਤਾਂ ਦਾ  ਹੈ ।  ਨਿਜਾਮੀ ਦਾ ਸਿਕੰਦਰਨਾਮਾ ,  ਫਿਰਦੌਸੀ ਦਾ ਸ਼ਾਹਨਾਮਾ ,  ਮੌਲਾਨਾ ਰੂਮ ਦੀ ਮਸਨਵੀ ,  ਅਤੇ ਦੀਵਾਨ ਹਾਫਿਜ ਇਹ ਚਾਰੇ ਗਰੰਥ ਬੋਸਤਾਂ  ਦੇ ਹੀ ਸਮਾਨ ਗਿਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।  ਨਿਜਾਮੀ ਅਤੇ ਫਿਰਦੌਸੀ ਵੀਰ - ਰਸ ਵਿੱਚ ਅਦੁੱਤੀ  ਹਨ ,  ਮੌਲਾਨਾ ਰੂਮ ਦੀ ਮਸਨਵੀ ਭਗਤੀ ਸਬੰਧੀ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੀ ਅਤੇ ਹਾਫਿਜ ਪ੍ਰੇਮ ਰਸ  ਦੇ ਰਾਜੇ ਹਨ  ।  ਇਸ ਚਾਰਾਂ ਕਾਵ ਗ੍ਰੰਥਾਂ  ਦੀ  ਇੱਜ਼ਤ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਅੰਸ਼ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਵਿਸ਼ੇ  ਤੇ  ਨਿਰਭਰ ਹੈ ।  ਲੇਕਿਨ ਬੋਸਤਾਂ ਇੱਕ ਨੀਤੀਗਰੰਥ ਹੈ ਅਤੇ  ਨੀਤੀ  ਦੇ ਗਰੰਥ ਬਹੁਤ ਕਰਕੇ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਪਿਆਰੇ  ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਕਰਦੇ ।  ਇਸ ਲਈ ਬੋਸਤਾਂ ਦੀ  ਜੋ ਇੱਜ਼ਤ ਅਤੇ ਪ੍ਚਾਰ ਹੈ ਉਹ ਸਰਵਥਾ ਉਸਦੀ ਸਰਲਤਾ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰੋਂਤਕਰਸ਼ਤਾ ਪਰ ਨਿਰਭਰ ਹੈ ।  ਮੌਲਾਨਾ ਰੂਮ ਨੇ ਜੀਵਨ  ਦੇ ਗੂੜ ਤਤ‍ਅਤੇ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਹੋਰ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਬੜਾ ਮਾਨ  ਹੈ ।  ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਮਧੁਰਤਾ ,  ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਮ  ਦੇ ਭਾਵ ਵਿੱਚ ਹਾਫਿਜ ਸਾਦੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਅੱਗੇ  ਹਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗੀ  ਮਰਮ ਸਪਰਸ਼ਨੀ ਕਵਿਤਾ ਫਾਰਸੀ ਵਿੱਚ ਹੋਰ  ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਜਲਾਂ  ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਸ਼ੇਅਰ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ  ਸਧਾਰਣ ਗੱਲਾਂ ਤੇ  ਅਜਿਹੇ ਢੁਕਦੇ ਹਨ  ਜਿਵੇਂ  ਉਸੇ  ਅਵਸਰ ਲਈ ਲਿਖੇ ਗਏ ਹੋਣ । ਧੰਨ‍ ਹੈ ਸ਼ੀਰਾਜ ਦੀ ਉਹ ਪਵਿਤਰ ਭੂਮੀ ਜਿਸਨੇ  ਸਾਦੀ ਅਤੇ ਹਾਫਿਜ ਵਰਗੇ  ਦੋ ਅਜਿਹੇ ਅਮੁੱਲ ਰਤ‍ਨ  ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ।  ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਭਾਵ ਦੀ ਸਰਲਤਾ ਵਿੱਚ ਸਾਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।  ਫਿਰਦੌਸੀ ਅਤੇ ਨਿਜਾਮੀ ਬਹੁਤ ਕਰਕੇ ਨਿਰਾਲੀਆਂ  ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ  ।  ਪਰ ਸਾਦੀ ਨੇ ਕਿਤੇ ਨਿਰਾਲੀਆਂ  ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਹੈ ।  ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਤਿ ਕਥਨੀਆਂ  ਵੀ ਬਣਾਵਟੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮੇਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰੇ ਰਸਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਲੇਕਿਨ ਕਰੁਣਾ - ਰਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਵਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ ।  ਤਰਸ  ਦੇ ਵਰਣਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੇਖਣੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੂਖਮ  ਹੋ ਗਈ ਹੈ ।  ਸਾਦੀ ਨਮਾਜ਼ ਅਤੇ ਰੋਜੇ  ਦੇ ਪਾਬੰਦ ਤਾਂ ਸਨ ਪਰ ਸੇਵਾ ਧਰਮ ਨੂੰ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਾਰ - ਵਾਰ ਸੇਵਾ ਤੇ ਜੋਰ  ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪਿਆਰਾ ਵਿਸ਼ਾ ਰਾਜਨੀਤੀ ਹੈ । ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਆਂ  ,  ਧਰਮ ,  ਦੀਨਪਾਲਨ ਅਤੇ ਮਾਫੀ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਥਕਦੇ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ  ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੇ  ਲਾਇਲਟੀ  ( ਰਾਜ ਭਗਤੀ )  ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਰੰਗ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਖਰੀਆਂ-ਖਰੀਆਂ  ਗੱਲਾਂ  ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਚੁੱਕ ਜਾਣ  ।  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਰਾਜਨੀਤੀ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਅਜਾਦੀ ਤੇ  ਅੱਜ ਵੀ ਆਸ਼‍ਚਰਜ  ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵੀਹਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ  ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਵਗਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਕਾਇਮ ਹੈ । ਲੇਕਿਨ ਅਜੋਕੇ ਕਈ ਸੌ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਦੀ ਨੇ ਕਈ ਜਗ੍ਹਾ ਇਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

ਬੋਸਤਾਂ ਵਿੱਚ ਦਸ ਅਧਿਆਏ  ਹਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾ ਸੂਚੀ ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ  ਹੈ ਕਿ ਸਾਦੀ ਦੀ ਨੀਤੀ ਸਿੱਖਿਆ ਕਿੰਨੀ ਵਿਸਾਲ  ਹੈ ।

ਪਹਿਲਾ ਅਧਿਆਏ       ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ

ਦੂਸਰਾ ਅਧਿਆਏ      ਤਰਸ

ਤੀਸਰਾ  ਅਧਿਆਏ      ਪ੍ਰੇਮ

ਚੌਥਾ ਅਧਿਆਏ       ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ

ਪੰਜਵਾਂ ਅਧਿਆਏ      ਧੀਰਜ

ਛੇਵਾਂ  ਅਧਿਆਏ         ਸੰਤੋਸ਼

ਸੱਤਵਾਂ ਅਧਿਆਏ       ਸਿੱਖਿਆ

ਅਠਵਾਂ  ਅਧਿਆਏ       ਕ੍ਰਿਤਗਿਅਤਾ

ਨੌਵਾਂ  ਅਧਿਆਏ       ਪਛਤਾਵਾ

ਦਸਵਾਂ ਅਧਿਆਏ       ਈਸ਼‍ਵਰ ਅਰਦਾਸ

ਨੀਤੀ ਗਰੰਥਾਂ  ਦੀ ਲੋੜ ਉਂਜ  ਤਾਂ ਜਨਮ ਭਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਲੇਕਿਨ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉਪਯੁਕਤ ਸਮਾਂ ਬਾਲ-ਉਮਰ ਹੈ ।  ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਮਨੁੱਕਹਿ  ਚਰਿੱਤਰ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਪੜ੍ਹਨਯੋਗ  ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਬੋਸਤਾਂ ਦਾ ਇੰਨਾ ਪ੍ਚਾਰ ਹੈ ।  ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ  ਕਈ ਪ੍ਰਸਿਧ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ।  ਆਮ ਲੋਕਾਂ  ਵਿੱਚ ਇਸਦੇ ਜਿੰਨੇ ਸ਼ੇਅਰ ਅਖਾਣ  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹਨ ਓਨੇ ਗੁਲਸਤਾਂ  ਦੇ ਨਹੀਂ ।  ਇੱਥੇ ਅਸੀਂ  ਉਦਾਹਰਣ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁੱਝ ਕਥਾਵਾਂ ਦੇਕੇ ਹੀ ਸੰਤੋਸ਼ ਕਰਾਂਗੇ ।

ਬੋਸਤਾਂ ਦੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ

ਸੀਰਿਆ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਸਾਲੇਹ ਸੀ ਕਦੇ - ਕਦੇ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਗੁਲਾਮ  ਦੇ ਨਾਲ ਭੇਸ਼ ਬਦਲਕੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਕਲਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ।  ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਮਸਜਦ ਵਿੱਚ ਦੋ ਫਕੀਰ ਮਿਲੇ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ  ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਇਹ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਲੋਕ ਜੋ ਭੋਗ - ਵਿਲਾਸ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਸਵਰਗ ਵਿੱਚ ਆਉਣਗੇ ,  ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਰਫ ਅੱਖ ਚੁੱਕ ਕੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੇਖਾਂਗਾ ।  ਸਵਰਗ ਤੇ  ਸਾਡਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ  ਇਸ ਲੋਕ ਵਿੱਚ ਦੁਖ ਭੋਗ ਰਹੇ ਹਾਂ ।  ਜੇਕਰ ਸਾਲੇਹ ਉੱਥੇ ਬਾਗ ਦੀ ਦੀਵਾਰ  ਦੇ ਕੋਲ ਵੀ ਆਇਆ ਤਾਂ ਜੁੱਤੇ ਨਾਲ  ਉਸਦਾ ਭੇਜਾ  ਕੱਢ ਲਵਾਂਗਾ । ਸਾਲੇਹ ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਕੇ ਉੱਥੋਂ  ਚਲਾ ਆਇਆ ।  ਸਵੇਰੇ  ਉਸਨੇ ਦੋਨਾਂ ਫਕੀਰਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਅਤੇ ਢੁਕਵਾਂ ਆਦਰ ਮਾਣ ਕਰਕੇ ਉੱਚਾਸਨ ਤੇ  ਬੈਠਾਇਆ ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ – ਸਾਰਾ  ਧਨ ਦਿੱਤਾ । ਤੱਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਫਕੀਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਹੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ,  ਤੂੰ ਸਾਡੀ ਕਿਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਐਨਾ  ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ ?  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹਰਸ਼ ਨਾਲ  ਗਦਗਦ ਹੋਕੇ ਬੋਲਿਆ ,  ਮੈਂ ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਕਿ ਐਸ਼ੋ ਇਸ਼ਰਤ   ਦੇ ਹੰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਦੁਰਬਲਾਂ  ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਂਵਾਂ । ਤੁਸੀਂ  ਮੇਰੀ ਵੱਲੋਂ  ਆਪਣਾ ਹਿਰਦਾ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਲਓ ਅਤੇ ਸਵਰਗ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਛਿੱਤਰ  ਮਾਰਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਨਾ  ਕਰੋ । ਮੈਂ ਅੱਜ ਤੁਹਾਡਾ ਆਦਰ ਮਾਣ ਕੀਤਾ ਹੈ ,  ਤੁਸੀਂ  ਕੱਲ ਮੇਰੇ ਲਈ  ਸਵਰਗ ਦਾ ਦਵਾਰ ਬੰਦ ਨਾ ਕਰਨਾ ।

ਈਰਾਨ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਾਰਾ ਇੱਕ ਦਿਨ ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਤੋਂ ਵਿਛੜ ਗਿਆ ।  ਕਿਤੇ ਖੜਾ  ਏਧਰ - ਉੱਧਰ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਚਰਵਾਹਾ ਭੱਜਦਾ ਹੋਇਆ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇਸ ਡਰ ਤੋਂ ਕਿ ਇਹ ਕੋਈ ਵੈਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇ ਤੁਰੰਤ ਧਨੁਸ਼ ਚੜ੍ਹਾਇਆ । ਚਰਵਾਹੇ ਨੇ ਚੀਖਕੇ ਕਿਹਾ ,  ਹੇ ਮਹਾਰਾਜ ,  ਮੈਂ ਤੁਹਾਡਾ ਵੈਰੀ ਨਹੀਂ ਹਾਂ । ਮੈਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਮਤ ਕਰੋ ।  ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਚਾਰਾਗਾਹ ਵਿੱਚ ਚਰਾਣ ਲਿਆਇਆ ਕਰਦਾ ਹਾਂ । ਤਦ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਸਬਰ ਹੋਇਆ ।  ਬੋਲਿਆ ,  ਤੂੰ ਬਹੁਤ ਵਡਭਾਗਾ ਸੀ ਕਿ ਅੱਜ ਮਰਦੇ - ਮਰਦੇ ਬਚ ਗਿਆ ।  ਚਰਵਾਹਾ ਹੱਸਕੇ ਬੋਲਿਆ ,  ਮਹਾਰਾਜ ,  ਇਹ ਵੱਡੇ ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜਾ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਤਰੂਆਂ ਨੂੰ ਨਾ  ਪਹਿਚਾਣ ਸਕੇ ।  ਮੈਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਾਰ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ  ਹਾਂ ।  ਤੁਸੀਂ ਘੋੜਿਆਂ  ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਨਾਲ  ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ  ।  ਅੱਜ ਤੁਸੀ ਮੈਨੂੰ ਭੁੱਲ ਗਏ ।  ਮੈਂ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਲੱਖਾਂ ਘੋੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਚਾਣ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ।  ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਉਮਰ  ਦੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਵਡਮੁੱਲੀ  ਅੰਗੂਠੀ ਸੀ ਕਿ ਵੱਡੇ - ਵੱਡੇ ਜੌਹਰੀ ਉਸਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ।  ਉਸਦਾ ਨਗੀਨਾ ਰਾਤ ਨੂੰ ਤਾਰੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਮਕਦਾ ਸੀ ।  ਸੰਜੋਗ ਐਸਾ  ਇੱਕ ਵਾਰ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲ ਪਿਆ । ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਅੰਗੂਠੀ ਵੇਚ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ  ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਤੱਕ ਆਪਣੀ ਭੁੱਖੀ ਪ੍ਰਜਾ ਦਾ ਉਦਰ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ । ਵੇਚਣ  ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ  ਦੇ ਸ਼ੁਭਚਿੰਤਕਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਅਨੋਖੀ ਅੰਗੂਠੀ ਮਤ ਬੇਚੋ  ਫਿਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗੀ ।  ਉਮਰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ।  ਬੋਲਿਆ ,  ਜਿਸ ਰਾਜਾ ਦੀ ਪ੍ਰਜਾ ਦੁਖ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ  ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਅੰਗੂਠੀ ਸ਼ੋਭਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ ।  ਰਤਨਾਂ ਜੜੇ ਗਹਿਣੇ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਪਹਿਨਣਾ  ਕਦੋਂ ਉਚਿਤ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਮੇਰੀ ਪ੍ਰਜਾ ਦਾਣੇ - ਦਾਣੇ ਨੂੰ ਤਰਸਦੀ ਹੋਵੇ  ।

ਦਮਿਸ਼‍ਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਅਜਿਹੀ ਔੜ ਪਈ  ਕਿ ਵੱਡੀਆਂ – ਵੱਡੀਆਂ  ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਨਾਲੇ ਸੁੱਕ ਗਏ ,  ਪਾਣੀ ਦਾ ਕਿਤੇ ਨਾਮ ਨਾ  ਰਿਹਾ । ਕਿਤੇ ਸੀ ਤਾਂ ਅਨਾਥਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ।  ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਘਰ ਤੋਂ ਧੂੰਆਂ ਉੱਠਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਚੁੱਲੇ  ਦਾ ਨਹੀਂ ਕਿਸੇ ਵਿਧਵਾ ,  ਦੀਨ ਦੀ ਆਹ ਦਾ ਧੂੰਆਂ ਸੀ ।  ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਧਨਵਾਨ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ,  ਜੋ ਉਦਾਸੀਨ ,  ਸੁੱਕ ਕੇ  ਕੰਡਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ।  ਮੈਂ ਕਿਹਾ ,  ਭਰਾ ਤੁਹਾਡੀ ਇਹ ਕੀ ਹਾਲਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ,  ਤੁਹਾਡੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਗੱਲ ਦੀ ਕਮੀ ਹੈ ?  ਇਹ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਉਸਦੇ ਨੇਤਰ ਤਰ  ਹੋ ਗਏ ।  ਬੋਲਿਆ ਮੇਰੀ ਇਹ ਹਾਲਤ ਆਪਣੇ ਦੁਖ ਕਰਕੇ  ਨਹੀਂ ,  ਬਲਕਿ ਦੂਸਰਿਆਂ  ਦੇ ਦੁਖ ਕਾਰਨ  ਹੋਈ ਹੈ ।  ਅਨਾਥਾਂ ਨੂੰ ਵਿਲਕਦੇ ਵੇਖਕੇ ਮੇਰਾ ਹਿਰਦਾ ਫੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।  ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਪਸ਼ੂ ਤੋਂ ਵੀ ਨੀਚ ਹਨ  ਜੋ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ  ਦੇ ਦੁਖ ਤੋਂ ਦੁਖੀ ਨਹੀਂ ਹਨ  ।

ਇੱਕ ਦੁਸ਼ਟ ਸਿਪਾਹੀ ਕਿਸੇ ਖੂਹ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ।  ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਪਿਆ ਰੋਂਦਾ - ਚੀਖਦਾ  ਰਿਹਾ ।  ਕੋਈ ਸਹਾਈ  ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ।  ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਨੇ ਉੱਲਟੇ ਇਹ ਨਿਰਦਇਤਾ ਕੀਤੀ  ਕਿ ਉਸਦੇ ਸਿਰ ਤੇ  ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਮਾਰ ਕੇ  ਬੋਲਿਆ, ‘ ਦੁਰਾਤਮਾ  ,  ਤੂੰ ਵੀ ਕਦੇ ਕਿਸੇ  ਦੇ ਨਾਲ ਨੇਕੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜੋ ਅੱਜ ਦੂਸਰਿਆਂ ਤੋਂ ਸਹਾਇਤਾ ਦੀ ਆਸ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।  ਜਦੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ  ਹਿਰਦੇ  ਤੁਹਾਡੀ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਕਾਰਨ  ਤੜਫ਼ ਰਹੇ ਹਨ ,  ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਸੁਧੀ  ਕੌਣ ਲਵੇਗਾ ।  ਕੰਡੇ ਬੀਜ ਕੇ ਫੁੱਲਾਂ  ਦੀ ਆਸ ਮਤ ਰੱਖ ।’

ਇੱਕ ਅਤਿਆਚਾਰੀ ਰਾਜਾ ਦੇਹਾਤੀਆਂ  ਦੇ ਗਧੇ ਵਗਾਰ ਵਿੱਚ ਫੜ ਲਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ,  ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਹ ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮਿਰਗ  ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਘੋੜਾ ਦੌੜਾਉਂਦਾ  ਹੋਇਆ ਆਪਣੇ ਬੰਦਿਆਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ।  ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਸ਼ਾਮ  ਹੋ ਗਈ ।  ਏਧਰ - ਉੱਧਰ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਗਾ ।  ਲੇਕਿਨ ਕੋਈ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਪਿਆ ।  ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋਕੇ ਨਜ਼ਦੀਕ  ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰਾਤ ਕੱਟਣ ਦੀ ਠਾਨੀ ।  ਉੱਥੇ ਕੀ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਦੇਹਾਤੀ ਆਪਣੇ ਮੋਟੇ ਤਾਜੇ ਗਧਿਆਂ ਨੂੰ ਡੰਡੇ ਮਾਰ – ਮਾਰ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਧੁੱਰੇ ਉੱਡਾ  ਰਿਹਾ ਹੈ ।  ਰਾਜੇ  ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਇਹ ਕਠੋਰਤਾ ਬੁਰੀ ਲੱਗੀ ।  ਬੋਲਿਆ ,  ਓਏ ਭਰਾ ਕੀ ਤੂੰ ਇਸ ਦੀਨ ਪਸ਼ੁ ਨੂੰ ਮਾਰ ਹੀ ਦਏਂਗਾ !  ਤੁਹਾਡੀ ਨਿਰਦਈਅਤਾ ਸਿਖਰ  ਨੂੰ ਪਹੁੰਚ  ਗਈ ।  ਜੇਕਰ ਈਸ਼‍ਵਰ ਨੇ ਤੈਨੂੰ ਜੋਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਅਜਿਹਾ ਦੁਰਪਯੋਗ ਮਤ ਕਰ ।  ਦੇਹਾਤੀ ਨੇ ਵਿਗੜਕੇ ਕਿਹਾ ,  ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੈ ?  ਕੀ ਪਤਾ  ਕੀ ਸਮਝ ਕੇ ਮੈਂ ਇਸਨੂੰ ਮਾਰਦਾ ਹਾਂ ।  ਰਾਜਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਅੱਛਾ ਬਹੁਤ ਬਕ - ਬਕ ਮਤ ਕਰ ,  ਤੇਰੀ  ਬੁਧੀ  ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ,  ਸ਼ਰਾਬ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਪੀ ਲਈ ?  ਦੇਹਾਤੀ ਨੇ ਗੰਭੀਰ  ਭਾਵ ਨਾਲ  ਕਿਹਾ ,  ਮੈਂ ਸ਼ਰਾਬ ਨਹੀਂ ਪੀਤੀ ਹੈ , ਨਾ ਹੀ ਪਾਗਲ  ਹਾਂ ,  ਮੈਂ ਇਸਨੂੰ ਕੇਵਲ ਇਸ ਲਈ  ਮਾਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਇਸ ਦੇਸ਼  ਦੇ ਅਤਿਆਚਾਰੀ ਰਾਜੇ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਦਾ ਨਾ  ਰਹੇ ।  ਲੰਗੜਾ ਅਤੇ ਬੀਮਾਰ ਹੋਕੇ ਮੇਰੇ ਦਵਾਰ ਪਰ ਪਿਆ ਰਹੇ ,  ਇਹ ਮੈਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਹੈ ।  ਲੇਕਿਨ ਰਾਜੇ  ਨੂੰ ਵਗਾਰ ਵਿੱਚ ਦੇਣਾ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ।  ਰਾਜਾ ਇਹ ਉੱਤਰ ਸੁਣਕੇ ਸੁੰਨ  ਰਹਿ ਗਿਆ ।  ਰਾਤ ਤਾਰੇ ਗਿਣ - ਗਿਣ ਕੇ  ਕੱਟੀ ।  ਸਵੇਰੇ ਉਸਦੇ ਆਦਮੀ ਖੋਜਦੇ ਲਭਦੇ ਉੱਥੇ ਆ ਪੁੱਜੇ ।  ਜਦੋਂ ਖਾ ਪੀ ਕੇ ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਰਾਜੇ  ਨੂੰ ਉਸ ਉਜੱਡ ਦੀ ਯਾਦ ਆਈ ।  ਉਸਨੇ  ਫੜ ਕੇ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਉਸਦਾ ਸਿਰ ਕੱਟਣ ਪਰ ਤਿਆਰ ਹੋਇਆ ।  ਦੇਹਾਤੀ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਨਿਰਭੈ ਹੋਕੇ ਬੋਲਿਆ ,  ਹੇ ਰਾਜਨ ,  ਤੁਹਾਡੇ ਜ਼ੁਲਮ ਤੋਂ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹਾਹਾਕਾਰ  ਮਚੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਇਕੱਲਾ  ਮੈਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਤੁਹਾਡੀ ਕੁਲ ਪ੍ਰਜਾ ਤੁਹਾਡੇ ਜ਼ੁਲਮ ਤੋਂ ਤੰਗ ਪੈ ਚੁੱਕੀ  ਹੈ ।  ਜੇਕਰ ਤੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਕੌੜੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਨਿਆਂ ਕਰ ਕਿ ਫਿਰ ਅਜਿਹੀਆਂ  ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਨ ਵਿੱਚ ਨਾ  ਆਉਣ ।  ਇਸਦਾ ਉਪਾਅ ਮੇਰਾ ਸਿਰ ਕੱਟਣਾ ਨਹੀਂ ,  ਸਗੋਂ ਜ਼ੁਲਮ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇਣਾ ਹੈ ।  ਰਾਜੇ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ।  ਦੇਹਾਤੀ ਨੂੰ ਮਾਫੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ  ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਜਾ ਤੇ  ਜ਼ੁਲਮ ਕਰਨਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ।

ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਫਕੀਰ ਨੇ ਕਿਸੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਕੋਲ  ਉਸਦੇ ਅਤਿਆਚਾਰਾਂ ਦੀ ਨਿੰਦਿਆ ਕੀਤੀ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਬੁਰੀ ਲੱਗੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।ਫਕੀਰ  ਦੇ ਇੱਕ ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ,  ਤੂੰ ਇਹ ਅੱਛਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਨੂੰ  ਅਜਿਹੀਆਂ  ਗੱਲਾਂ ਨਹੀਂ ਕਹਿਣੀਆਂ  ਚਾਹੀਦੀਆਂ । ਫਕੀਰ ਬੋਲਿਆ ,  ਮੈਂ ਜੋ ਕੁੱਝ ਕਿਹਾ ਉਹ ਸੱਚ ਹੈ ।ਇਸ ਕੈਦ ਦਾ ਕੀ ਡਰ ,  ਦੋ - ਚਾਰ ਦਿਨ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ । ਬਾਦਸ਼ਾਹ  ਦੇ ਕੰਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੱਲ ਪਹੁੰਚੀ ।  ਫਕੀਰ ਨੂੰ ਕਹਿਲਾ ਭੇਜਿਆ ,  ਇਸ ਗਲਤਫਹਿਮੀ  ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ  ਕਿ ਦੋ - ਚਾਰ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਛੁੱਟੀ ਹੋ ਜਾਏਗੀ ,  ਤੁਸੀਂ  ਇਸ ਕੈਦ ਵਿੱਚ ਮਰੋਂਗੇ ।  ਫਕੀਰ ਇਹ ਸੁਣਕੇ ਬੋਲਿਆ ,  ਜਾਕੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ  ਕਹਿ ਦੋ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਧਮਕੀ ਨਾ  ਦਿਓ ।  ਇਹ ਜਿੰਦਗੀ ਦੋ - ਚਾਰ ਦਿਨ ਤੋਂ ਜ‍ਯਾਦਾ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗੀ ,  ਮੇਰੇ ਲਈ ਦੁਖ - ਸੁਖ ਦੋਨੋਂ  ਬਰਾਬਰ ਹਨ  ।  ਤੁਸੀਂ ਉੱਚੇ  ਆਸਨ ਤੇ  ਬੈਠਾ ਦੋ  ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ,  ਸਿਰ ਕੱਟਵਾ ਦਿਓ  ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਕੁੱਝ ਰੰਜ ਨਹੀਂ ।  ਮਰਨ ਤੇ ਅਸੀ ਆਪਾਂ ਦੋਵੇਂ  ਬਰਾਬਰ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗੇ । ਦਇਆਹੀਣ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਇਹ ਸੁਣਕੇ ਹੋਰ ਵੀ ਵਿਗੜ ਗਿਆ  ਅਤੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਸਦੀ ਜਬਾਨ ਤਾਲੂ ਤੋਂ ਖਿੱਚ ਲਈ ਜਾਵੇ ।  ਫਕੀਰ ਬੋਲਿਆ ,  ਮੈਨੂੰ ਇਸਦਾ ਵੀ ਡਰ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਖੁਦਾ ਮੇਰੇ ਮਨ ਦਾ ਹਾਲ ਬਿਨਾਂ ਕਹੇ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ । ਤੁਸੀਂ  ਆਪਣੇ ਆਪ  ਨੂੰ ਰੋਵੋ  ਕਿ ਜਿਸ ਸ਼ੁਭ ਦਿਨ ਮਰੋਗੇ  ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਨੰਦੋਤਸਵ ਦੀਆਂ ਤਰੰਗਾਂ ਉੱਠਣ ਲੱਗਣਗੀਆਂ ।

੦

ਇੱਕ ਕਵੀ ਕਿਸੇ ਭਲਾ-ਆਦਮੀ  ਦੇ ਕੋਲ ਜਾਕੇ ਬੋਲਿਆ ,  ਮੈਂ ਵੱਡੀ ਆਫ਼ਤ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਹਾਂ ,  ਇੱਕ ਨੀਚ ਆਦਮੀ  ਦੇ ਮੇਰੇ ਸਿਰ  ਕੁੱਝ ਰੁਪਏ ਹਨ  ।  ਇਸ ਕਰਜੇ ਦੇ ਬੋਝ ਥੱਲੇ  ਮੈਂ ਦਬਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ  ਹਾਂ ।  ਕੋਈ ਦਿਨ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਉਹ ਮੇਰੇ ਦਵਾਰ ਦਾ ਚੱਕਰ ਨਾ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੋਵੇ  । ਉਸਦੀ ਤੀਰ ਸਰੀਖੀ ਗੱਲਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਹਿਰਦਾ ਨੂੰ ਛਲਨੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।  ਉਹ ਕਿਹੜਾ ਦਿਨ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਕਰਜੇ  ਤੋਂ ਅਜ਼ਾਦ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗਾ ।  ਭਲੇ-ਆਦਮੀ ਨੇ ਇਹ ਸੁਣਕੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਅਸ਼ਰਫੀ ਦਿੱਤੀ । ਕਵੀ ਅਤਿ ਖੁਸ਼ ਹੋਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆ । ਇੱਕ ਦੂਜਾ ਮਨੁੱਖ ਉੱਥੇ ਬੈਠਾ ਸੀ । ਬੋਲਿਆ ,  ਤੁਸੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਉਹ ਕੌਣ ਹੈ । ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਧੂਰਤ ਹੈ ਕਿ ਵੱਡੇ - ਵੱਡੇ ਦੁਸ਼ਟਾਂ  ਦੇ ਵੀ ਕੰਨ ਕੁਤਰਦਾ ਹੈ ।  ਉਹ ਜੇਕਰ ਮਰ ਵੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਰੋਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ ।  ਭਲੇ -ਆਦਮੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ  ਕਿਹਾ ਚੁਪ ਰਹਿ ,  ਕਿਸੇ ਦੀ ਨਿੰਦਿਆ ਕਿਉਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ।  ਜੇਕਰ ਉਸ ਪਰ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਕਰਜਾ ਹੈ ਤਦ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਗਲਾ ਛੁੱਟ ਗਿਆ ।ਲੇਕਿਨ ਜੇਕਰ ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ  ਧੂਰਤਤਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਤੱਦ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਪਛਤਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਰੁਪਏ ਨਾ ਮਿਲਦੇ  ਤਾਂ ਉਹ ਮੇਰੀ ਨਿੰਦਿਆ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ।

ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹਿਜਾਜ  ਦੇ ਰਸਤੇ ਪਰ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਪਗ - ਪਗ ਤੇ ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹਦਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।  ਉਹ ਇਸ ਸਦਮਾਰਗ ਵਿੱਚ ਇੰਨਾ ਲੀਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੰਡੇ  ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੱਢਦਾ ਸੀ । ਨਿਦਾਨ ਉਸਨੂੰ ਹੰਕਾਰ ਹੋਇਆ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਔਖੀ ਤਪਸਿਆ ਦੂਜਾ ਕੌਣ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।  ਤਦ ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ ਹੋਈ ਕਿ ਭਲੇ ਆਦਮੀ ,  ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਤਪਸਿਆ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਮਤ ਕਰ । ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖ ਪਰ ਤਰਸ ਕਰਨਾ  ਪਗ -ਪਗ ਤੇ  ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਹੈ ।

ਇੱਕ ਦੀਨ ਮਨੁੱਖ ਕਿਸੇ ਧਨੀ  ਦੇ ਕੋਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਮੰਗਿਆ ।  ਧਨੀ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਦੇਣ  ਦੇ ਨਾਮ ਨੌਕਰ ਤੋਂ ਧੱਕੇ  ਦਿਲਵਾ ਕੇ  ਉਸਨੂੰ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਵਾ  ਦਿੱਤਾ । ਕੁੱਝ ਕਾਲ ਉਪਰਾਂਤ ਸਮਾਂ ਪਲਟਿਆ । ਧਨੀ ਦਾ ਧਨ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ,  ਸਾਰਾ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਵਿਗੜ ਗਿਆ । ਖਾਣ  ਤੱਕ ਦਾ ਠਿਕਾਣਾ ਨਾ ਰਿਹਾ ।  ਉਸਦਾ ਨੌਕਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਭਲਾ-ਆਦਮੀ ਟੱਕਰ  ਪਿਆ ,  ਜਿਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੀਨ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਉਹੀ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਜੋ ਦਰਿਦਰ ਨੂੰ ਧਨ ਨਾਲ  ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਅਤੇ  ਨੌਕਰ - ਚਾਕਰ ਛੱਡ ਭੱਜੇ ।  ਇਸ ਭੈੜੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਦਿਨ ਗੁਜ਼ਰ ਗਏ । ਇੱਕ ਦਿਨ ਰਾਤ ਨੂੰ ਇਸ ਧਰਮਾਤਮਾ  ਦੇ ਦਵਾਰ ਤੇ  ਕਿਸੇ ਸਾਧੂ  ਨੇ ਆਕੇ ਭੋਜਨ ਮੰਗਿਆ ।  ਉਸਨੇ ਨੌਕਰ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਉਸਨੂੰ ਭੋਜਨ  ਦੇ ਦੋ । ਨੌਕਰ ਜਦੋਂ ਭੋਜਨ ਦੇਕੇ ਪਰਤਿਆ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਨੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਹੰਝੂ ਵਗ ਰਹੇ ਸਨ । ਸਵਾਮੀ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ,  ਕਿਉਂ ਰੋਂਦਾ ਹੈ ?  ਬੋਲਿਆ ,  ਇਸ ਸਾਧੂ  ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦੁਖ ਹੋਇਆ । ਕਿਸੇ ਸਮਾਂ ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਸੇਵਕ ਸੀ । ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਧਨ ,  ਧਰਤੀ ਸਭ ਸੀ ।  ਅੱਜ ਉਸਦੀ ਇਹ ਹਾਲਤ ਹੈ ਕਿ ਭਿੱਛਿਆ ਮੰਗਦਾ ਫਿਰਦਾ ਹੈ । ਸਵਾਮੀ ਸੁਣਕੇ ਹੱਸਿਆ ਅਤੇ ਬੋਲਿਆ ,  ਪੁੱਤਰ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਇਹੀ ਰਹੱਸ ਹੈ । ਮੈਂ ਵੀ ਉਹੀ ਦੀਨ ਮਨੁੱਖ ਹਾਂ ਜਿਸਨੂੰ ਇਸਨੇ ਤੈਥੋਂ ਧੱਕੇ ਮਰਵਾ ਕੇ  ਬਾਹਰ ਕਢਾ  ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।

੦

ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ  ਕਿਸਨੇ ਇਹ ਕਥਾ ਸੁਣਾਈ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ  ਯਮਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਦਾਨੀ ਰਾਜਾ ਸੀ ।  ਉਹ ਧਨ ਨੂੰ ਤ੍ਰਣਵਤ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ,  ਜਿਵੇਂ ਮੇਘ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਸੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸਦੇ ਹੱਥੋਂ  ਧਨ ਦੀ ਵਰਖਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਹਾਤਿਮ  ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਕੋਈ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲੈਂਦਾ ਤਾਂ ਚਿੜ ਜਾਂਦਾ ।  ਕਿਹਾ ਕਰਦਾ ਕਿ ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਨਾ  ਰਾਜ ਹੈ ਨਾ ਹੀ ਖਜਾਨਾ ਉਸਦਾ ਅਤੇ ਮੇਰਾ  ਕੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ?  ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਸਨੇ ਕਿਸੇ ਆਨੰਦੋਤਸਵ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ । ਗੱਲਬਾਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸੰਗਵਸ਼ ਹਾਤਿਮ ਦੀ ਵੀ ਚਰਚਾ ਆ ਗਈ ਅਤੇ ਦੋ - ਚਾਰ ਮਨੁੱਖ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਨ ਲੱਗੇ । ਰਾਜੇ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਜਵਾਲਾ – ਜਿਹੀ  ਦਹਕ ਉੱਠੀ । ਤੁਰੰਤ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਹਾਤਿਮ ਦਾ ਸਿਰ ਕੱਟ ਲਿਆਓ । ਉਹ ਆਦਮੀ ਹਾਤਿਮ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਨਿਕਲਿਆ । ਕਈ ਦਿਨ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਨਾਲ  ਭੇਂਟ ਹੋਈ । ਉਹ ਅਤਿ ਗੁਣੀ ਅਤੇ ਸ਼ੀਲਵਾਨ ਸੀ । ਹਤਿਆਰੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲੈ ਗਿਆ ,  ਵੱਡੀ ਉਦਾਰਤਾ ਨਾਲ  ਉਸਦਾ ਇੱਜ਼ਤ - ਸਨਮਾਨ ਕੀਤਾ ।  ਜਦੋਂ ਸਵੇਰੇ ਹਤਿਆਰੇ ਨੇ ਵਿਦਾ ਮੰਗੀ ਤਾਂ ਜਵਾਨ ਨੇ ਅਤਿਅੰਤ ਵਿਨੀਤ ਭਾਵ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਤੁਹਾਡਾ  ਹੀ ਘਰ ਹੈ ,  ਇੰਨੀ ਜਲਦੀ ਕਿਉਂ ਕਰਦੇ ਹੋ। ਹਤਿਆਰੇ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੇਰਾ ਜੀ  ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਠਹਰਾਂ ਲੇਕਿਨ ਇੱਕ ਔਖਾ ਕਾਰਜ ਕਰਨਾ ਹੈ ,  ਉਸ ਵਿੱਚ ਵਿਲੰਬ ਹੋ ਜਾਏਗਾ । ਹਾਤਿਮ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਕੋਈ ਹਰ੍ਜ਼  ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ  ਵੀ ਦੱਸੋ  ਕਿਹੜਾ ਕੰਮ ਹੈ ,  ਮੈਂ ਵੀ ਤੁਹਾਡੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਾਂ ।  ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਯਮਨ  ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਹਾਤਿਮ ਦੀ  ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ  ਭੇਜਿਆ ਹੈ ।  ਪਤਾ ਨਹੀਂ ,  ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਵਿਰੋਧ ਹੈ ।  ਤੂੰ ਹਾਤਿਮ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈਂ  ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਪਤਾ ਦੱਸ  ਦੇ ।  ਜਵਾਨ ਨਿਰਭੀਕਤਾ ਨਾਲ  ਬੋਲਿਆ ,  ਹਾਤਿਮ ਮੈਂ ਹੀ ਹਾਂ ,  ਤਲਵਾਰ ਕੱਢ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਪੂਰਾ ਕਰ । ਅਜਿਹਾ ਨਾ  ਹੋਵੇ ਕਿ ਦੇਰੀ ਕਰਨ ਨਾਲ  ਤੂੰ ਕਾਰਜ ਸਿਧ ਨਾ  ਕਰ ਸਕੇਂ । ਮੇਰੇ ਪ੍ਰਾਣ ਤੁਹਾਡੇ ਕੰਮ ਆਉਣ  ਤਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵਧਕੇ ਮੈਨੂੰ ਹੋਰ  ਕੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ  ।ਇਹ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਹੱਤਿਆਰੇ ਦੇ ਹੱਥ ਤੋਂ ਤਲਵਾਰ ਛੁੱਟਕੇ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ  ਡਿੱਗ ਪਈ ।  ਉਹ ਹਾਤਿਮ  ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਤੇ  ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਦੀਨਤਾ ਨਾਲ  ਬੋਲਿਆ ,  ਹਾਤਿਮ ਤੂੰ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਦਾਨਵੀਰ ਹੈ ।  ਤੁਹਾਡੀ ਜਿਹੋ ਜਿਹੀ  ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਸੁਣਦਾ ਸੀ ਉਸਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵਧ ਕੇ ਪਾਇਆ । ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਟੁੱਟ ਜਾਣ  ਜੇਕਰ ਤੇਰਾ ਤੇ  ਇੱਕ ਕੰਕਰੀ ਵੀ ਫੇਂਕੂੰ ।  ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਦਾਸ  ਹਾਂ ਅਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਰਹਾਂਗਾ । ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਉਹ ਯਮਨ ਪਰਤ ਆਇਆ । ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਪੂਰਾ ਨਾ  ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਉਸ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਬਹੁਤ ਤ੍ਰਿਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬੋਲਿਆ ,  ਮਾਲੂਮ  ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੂੰ ਹਾਤਿਮ ਤੋਂ ਡਰਕੇ ਭੱਜ  ਆਇਆ । ਅਤੇ ਤੈਨੂੰ ਉਸਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ । ਉਸ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ,  ਰਾਜਨ ,  ਹਾਤਿਮ ਨਾਲ  ਮੇਰੀ ਭੇਂਟ ਹੋਈ ਲੇਕਿਨ ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਆਤਮਸਮਰਪਣ ਵੇਖਕੇ ਉਸਦੇ ਵਸ਼ੀਭੂਤ ਹੋ ਗਿਆ ।  ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ ਸਾਰਾ ਬਿਰ‍ਤਾਂਤ ਕਹਿ ਸੁਣਾਇਆ । ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸੁਣਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆਪ ਹਾਤਿਮ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਬੋਲਿਆ ,  ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਉਹ ਦਾਨੀਆਂ ਦਾ ਰਾਜਾ ਹੈ ,  ਉਸਦੀ ਜੇਹੀ  ਕੀਰਤੀ ਹੈ ਉਂਜ ਹੀ ਉਸ ਵਿੱਚ ਗੁਣ ਹਨ  ।

ਬਾਇਜੀਦ  ਦੇ ਸੰਬੰਧ  ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮਹਿਮਾਨ ਨਵਾਜ਼ੀ  ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਉਦਾਰ  ਸੀ ।  ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਸਦੇ ਘਰ  ਇੱਕ ਬੁੱਢਾ ਆਦਮੀ ਆਇਆ ਜੋ ਭੁੱਖ - ਪਿਆਸ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਲਗਦਾ ਸੀ । ਬਾਇਜੀਦ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਭੋਜਨ ਮੰਗਵਾਇਆ ।ਬਿਰਧ ਮਨੁੱਖ ਭੋਜਨ ਤੇ ਟੁੱਟ ਪਿਆ । ਉਸਦੀ ਜੀਭ  ਤੋਂ ਬਿਸਮਿੱਲਾ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਿਆ । ਬਾਇਜੀਦ ਨੂੰ ਨਿਸ਼‍ਚੇ  ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕਾਫਰ ਹੈ । ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਤੋਂ ਨਿਕਲਵਾ ਦਿੱਤਾ । ਉਸੀ ਸਮੇਂ ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ ਹੋਈ ਕਿ ਬਾਇਜੀਦ ਮੈਂ ਇਸ ਕਾਫਰ ਦਾ ਸੌ ਸਾਲ ਤੱਕ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਬਣ ਸਕਿਆ  ।

ਕਿਸੇ ਭਗਤ ਨੇ ਸਪਨੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਨਰਕ ਵਿੱਚ ਅਤੇ  ਇੱਕ ਰਾਜਾ ਨੂੰ ਸਵਰਗ ਵਿੱਚ ਵੇਖਕੇ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਨੂੰ  ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਇਹ ਉਲਟੀ ਗੱਲ ਕਿਉਂ ਹੋਈ । ਗੁਰੂ ਜੀ ਬੋਲੇ ,  ਉਸ ਰਾਜਾ ਨੂੰ ਸਾਧੂਆਂ ਅਤੇ ਸੱਜਣਾਂ  ਦੇ ਸਤਸੰਗ ਦੀ  ਰੁਚੀ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਮਰਨ  ਦੇ ਪਿੱਛੋਂ  ਸਵਰਗ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਸੰਗ ਵਾਸਾ  ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਸਾਧੂ  ਨੂੰ ਰਾਜਿਆਂ ਅਤੇ ਅਮੀਰਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਸੀ ਸੋ ਉਹੀ ਵਾਸਨਾ ਉਹਨੂੰ ਨਰਕ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਸਾਹਬਤ ਲਈ ਖਿੱਚ ਲਿਆਈ ।

ਕਾਰੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਹਜਰਤ ਮੂਸਾ ਨੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਕਿ ਭਲਾਈ ਉਵੇਂ ਹੀ ਗੁਪਤ ਤਰੀਕੇ  ਨਾਲ  ਕਰ ਜਿਵੇਂ ਮਾਲਿਕ ਨੇ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਉਦਾਰਤਾ ਉਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਿਹੋਰੇ ਦੀ ਮਿਲਾਵਟ ਨਾ  ਹੋਵੇ ਉਦੋਂ ਉਸਦਾ ਫਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਸੱਚੇ ਉਪਕਾਰ  ਦੇ ਦਰਖਤ ਦੀਆਂ ਡਾਲੀਆਂ ਅਕਾਸ਼  ਦੇ ਪਰੇ ਤੱਕ ਪੁੱਜਦੀਆਂ ਹਨ  ।

ਕਿਸੇ ਨੇ ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ਪਰਲੋ ਦੀ ਲੀਲਾ ਵੇਖੀ ਕਿ ਇੱਕ ਭਾਰੀ ਝੁੰਡ ਕੁਕਰਮੀਆਂ ਦਾ ਡਰ ਅਤੇ ਕਸ਼ਟ ਨਾਲ  ਚੀਖ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਮੋਤੀਆਂ  ਦੀ ਮਾਲਾ ਪਹਿਨੀਂ  ਸੀਤਲ ਛਾਂ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਹੈ ।  ਉਸਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ,  ਤੁਹਾਡਾ ਕਿਸ ਕਾਰਨ ਅਜਿਹਾ ਸਨਮਾਨ  ਹੋਇਆ ਹੈ ।  ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ,  ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਦਵਾਰ ਤੇ ਅੰਗੂਰ ਦੀ ਵੇਲ  ਲਗਾਈ ਸੀ ਜਿਸਦੀ ਛਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਇੱਕ ਮਹਾਤਮਾ ਨੇ ਅਰਾਮ ਕੀਤਾ ਸੀ ।

ਇੱਕ ਬੁਧੀਮਾਨ ਆਪਣੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਪੁੱਤਰ ,  ਵਿਦਿਆ ਸਿੱਖਣ  ਸੰਸਾਰ  ਦੇ ਧਨ - ਧਾਮ ਤੇ  ਭਰੋਸਾ ਨਾ ਰੱਖਣ  ,  ਤੁਹਾਡੇ ਅਧਿਕਾਰ ਤੁਹਾਡੇ ਦੇਸ਼  ਦੇ ਬਾਹਰ ਕੰਮ ਨਹੀਂ  ਦੇ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਧਨ  ਦੇ ਚਲੇ ਜਾਣ ਦਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਡਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਚਾਹੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਬਾਰਗੀ ਚੋਰ ਲੈ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਹੌਲੀ - ਹੌਲੀ ਖਰਚ ਹੋ ਜਾਵੇ ਪਰ ਵਿਦਿਆ ਧਨ ਦਾ ਅਟੁੱਟ ਸਰੋਤ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਵਿਦਵਾਨ ਨਿਰਧਨ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਦੁਖੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਵਿਦਿਆਰੂਪੀ ਪਦਾਰਥ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ।ਇੱਕ ਵਾਰ  ਦਮਿਸ਼‍ਕ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਹਲਚਲ ਹੋਈ  ,  ਸਭ ਲੋਕ ਭੱਜ  ਗਏ ਤੱਦ ਕਿਸਾਨ  ਦੇ ਬੁਧੀਮਾਨ ਮੁੰਡੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ  ਦੇ ਮੰਤਰੀ ਹੋਏ ਅਤੇ  ਪੁਰਾਣੇ ਮੰਤਰੀਆਂ  ਦੇ ਮੂਰਖ ਮੁੰਡੇ ਗਲੀ - ਗਲੀ ਭਿੱਛਿਆ ਮੰਗਦੇ  ਫਿਰਨ ।  ਜੇਕਰ ਪਿਤਾ ਦਾ ਧਨ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਪਿਤਾ  ਦੇ ਗੁਣ ਸਿਖੋ  ਕਿਉਂਕਿ ਧਨ ਤਾਂ ਚਾਰ -ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਕਿਸੇ ਨੇ ਹਜਰਤ ਇਮਾਮ ਮੁਰਸ਼ਦ ਬਿਨਾਂ ਗਜਸ਼ਲੀ ਨੂੰ  ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਯੋਗਤਾ ਕਿੱਥੋ ਆਈ ।  ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ,  ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿ ਜੋ ਗੱਲ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਉਹ ਦੂਸਰਿਆਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਕੇ ਸਿੱਖਣ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਸ਼ਰਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ।ਜੇਕਰ ਰੋਗ ਤੋਂ ਛੁੱਟਿਆ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਗੁਨੀ ਵੈਦ ਨੂੰ ਨਾੜੀ ਵਿਖਾਓ ।  ਜੋ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਉਸਦੇ ਪੁੱਛਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਮ ਜਾਂ ਆਲਸ ਨਾ  ਕਰੋ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਸਹਿਜ ਜੁਗਤ ਨਾਲ ਯੋਗਤਾ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਸੜਕ ਤੇ  ਪਹੁੰਚ ਜਾਓਗੇ ।

ਇੱਕ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਮਰਦੇ ਸਮੇਂ  ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਮੇਰੇ ਮਰਨ ਬਾਅਦ ਸਬੇਰੇ ਪਹਿਲਾ ਆਦਮੀ ਜੋ ਨਗਰ  ਦੇ ਫਾਟਕ ਵਿੱਚ ਘੁਸੇ ਉਹ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ ।  ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਨਾਲ ਸਵੇਰੇ ਇੱਕ ਭਿਖਾਰੀ ਫਾਟਕ ਵਿੱਚ ਘੁਸਿਆ ।  ਉਸਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਲਿਆ ਕੇ ਰਾਜਗੱਦੀ ਤੇ  ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ ।  ਥੋੜ੍ਹੇ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਅਯੋਗਤਾ ਅਤੇ ਕਮਜੋਰੀ ਨਾਲ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਰਜਵਾੜੇ  ਅਤੇ ਸੂਬੇ ਆਜਾਦ ਹੋ ਬੈਠੇ ਅਤੇ ਆਸ - ਪਾਸ  ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਨੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤ – ਸਾਰਾ  ਹਿੱਸਾ ਉਸਦੇ ਰਾਜ ਦਾ ਖੋਹ  ਲਿਆ ।  ਬੇਚਾਰਾ ਭਿਖਾਰੀ ਰਾਜਾ ਇਸ ਉਤਪਾਤੋਂ ਤੋਂ ਉਦਾਸ ਅਤੇ ਦੁਖੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦਾ ਇੱਕ ਪਹਿਲਾ ਸਾਥੀ ਜੋ ਬਾਹਰ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰਤ ਕੇ ਆਇਆ ਅਤੇ  ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਅਚਰਜ ਭਾਗ ਜਾਗਣ ਤੇ  ਵਧਾਈ ਦਿੱਤੀ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬੋਲਿਆ ,  ਭਰਾ ਮੇਰੇ ਅਭਾਗ ਤੇ  ਰੋ ਕਿਉਂਕਿ ਭਿੱਛਿਆ ਮੰਗਣ  ਦੇ ਸਮੇਂ  ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕੇਵਲ ਰੋਟੀ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਦੇਸ਼ਭਰ ਦੀ ਝੰਝਟ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲ ਦਾ ਬੋਝ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਤੇ  ਹੈ ਅਤੇ  ਚੁਕਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਅਸਹਿ ਦੁਖ ।  ਸੰਸਾਰ  ਦੇ ਜੰਜਾਲ ਵਿੱਚ ਜੋ ਫੱਸਿਆ ਸੋ ਮਰ ਮਿਟਾ ,  ਇੱਥੇ ਦਾ ਸੁਖ ਵੀ ਨਿਰਾ  ਦੁਖ ਹੈ ,  ਹੁਣ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ  ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਾਫ਼ ਦ੍ਰਿਸ਼  ਹੈ ਕਿ ਸੰਤੋਸ਼  ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦੂਜਾ ਧਨ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਨੌਵਾਂ ਅਧਿਆਏ     -  ਸਾਦੀ ਦੀਆਂ  ਲੋਕੋਕਤੀਆਂ

ਕਿਸੇ ਲੇਖਕ ਦੀ ਹਰਮਨਪਿਆਰਤਾ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਵੀ ਵੇਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੇ ਵਾਕ‍ ਅਤੇ ਪਦ ਕਹਾਵਤਾਂ  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਿੱਥੇ ਤੱਕ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹਨ । ਮਾਨਵਚਰਿਤਰ ,  ਵਰਤੋਂ ਵਿਹਾਰ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਲੇਖਕ ਦੀ ਲੇਖਣੀ  ਵਿੱਚ  ' ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਸਾਰਗਰਭਿਤ ਵਾਕ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਰਵ - ਵਿਆਪਕ ਹੋਵੇ  ਤਾਂ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਬਾਨ ਤੇ  ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਗੋਸਵਾਮੀ ਤੁਲਸੀਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਚੌਪਾਈਆਂ  ਕਹਾਵਤਾਂ  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹਨ  । ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ੇਕਸਪੀਅਰ  ਦੇ ਵਾਕਾਂ ਨਾਲ  ਸਾਰਾ ਸਾਹਿਤ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਹੈ ।  ਫਾਰਸੀ ਵਿੱਚ ਜਨਤਾ ਨੇ ਇਹ ਗੌਰਵ ਸ਼ੇਖ ਸਾਦੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਫਾਰਸੀ  ਦੇ ਸਭਨਾਂ  ਕਵੀਆਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ  ਹਨ । ਇੱਥੇ ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ ਕੁੱਝ ਵਾਕ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ :

ਅਗਰ ਹਿਨਿਜਲ  ਖੁਰੀ ਅਜ਼ ਦਸਤੇ ਖੁਸ਼ਖੂਯ,

ਬੇਹ ਅਜ਼  ਸ਼ਰੀਨੀ  ਅਜ਼ ਦਸਤੇ ਤੁਰੁਸ਼ਰੂਯ।

ਕਵੀ   ਰਹੀਮ ਦੇ  ਇਸ ਦੋਹੇ ਵਿੱਚ  ਇਹੀ ਭਾਵ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ  ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ  ਹੈ

ਅਮੀ ਪਿਯਾਵਤ ਮਾਨ ਬਿਨ, ਰਹਿਮ ਹਮੇਂ ਨ ਸੁਹਾਯ।

ਪ੍ਰੇਮ ਸਹਿਤ ਮਰਿਯੋ ਭਲੋ, ਜੋ ਵਿਸ਼ਯ ਦੇਈ ਬੁਲਾਯ॥

ਆਨਾੰਕਿ ਗ਼ਨੀ ਤਰੰਦ ਮੁਹਤਾਜ ਤਰੰਦ ।

(ਜੋ ਅਧਿਕ ਧਨਾਢ ਹੈਂ ਉਹੀ ਅਧਿਕ ਮੋਹਤਾਜ ਹੈ।)

ਹਰ ਐਬ ਕਿ ਸੁਲਤਾਨ ਬੇਪਸੰਦਦ ਹੁਨਰਸਤ।

(ਅਗਰ  ਰਾਜਾ ਕਿਸੇ  ਐਬ ਨੂੰ  ਭੀ ਪਸੰਦ ਕਰੇ ਤਾਂ ਉਹ  ਹੁਨਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।)

ਹਾਜਮੇ ਮਸ਼ਸ਼ਾਤਾ ਨੇਸਤ  ਰੂਯ ਦਿਲਾਰਾਮ ਰਾ।

(ਸੁੰਦਰਤਾ ਬਿਨਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ  ਹੀ  ਮਨ ਨੂੰ  ਮੋਂਹਦੀ  ਹੈ।)

ਸ੍ਵਾਭਾਵਿਕ ਸੌਂਦਰ੍ਯ  ਜੋ ਸੋਹੇ  ਸਬ ਅੰਗ ਮਾਹਿੰ।

ਤੋ  ਕ੍ਰਿਤ੍ਰਿਮ  ਆਭਰਨ ਕੀ  ਆਵਸ਼੍ਯਕਤਾ ਨਾਹਿੰ।

ਪਰਤਵੇ ਨੇਕਾੰ ਨ ਗੀਰਦ ਹਰਕਿ ਬੁਨਿਯਾਦਸ਼ ਬਦਸਤ ।

(ਜਿਸਦੀ  ਅਸਲ  ਖਰਾਬ ਹੈ ਉਸ ਪਰ ਸੱਜਣਾਂ  ਦੇ  ਸਤਸੰਗ ਦਾ  ਕੁਛ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।)

ਦੁਸ਼ਮਨ ਨ ਤਵਾੰ ਹਕੀਰੋ ਬੇਚਾਰਾ ਸ਼ੁਮੁਰਦ ।

(ਸ਼ਤਰੂ  ਨੂੰ  ਕਦੇ  ਦੁਰਬਲ ਨਹੀਂ  ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ।)

ਆਕਸ਼ਬਤ ਗੁਗਜ਼ਦਾ ਗੁਰਗ  ਸ਼ਵਦ।

(ਬਘਿਆੜ ਦਾ  ਬੱਚਾ  ਬਘਿਆੜ ਹੀ ਹੁੰਦਾ  ਹੈ।)

ਦਰ ਬਾਗ਼ ਲਾਲਾ ਰੋਯਦੋ ਦਰ ਸ਼ੋਰ ਬੂਮ ਖ਼ਰਾ ।

(ਲਾਲਾ ਫਲ ਬਾਗ਼ ਮੇਂ ਉਗਤਾ ਹੈ, ਖ਼ਸ ਜ਼ੋ ਘਾਸ ਹੈ, ਊਸਰ ਮੇਂ।)

ਤਵੰਗਰੀ  ਬਦਿਲਸਤ  ਨ ਬਮਾਲ,

ਬੁਜੁਰਗੀ  ਬਅਕਲਸਤ  ਨ ਬਸਾਲ।

(ਧਨੀ ਹੋਣਾ  ਧਨ ਤੇ  ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ  ਹ੍ਰਿਦੇ  ਤੇ  ਨਿਰਭਰ ਹੈ, ਵੱਡਾਪਣ ਅਵਸਥਾ ਤੇ  ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ  ਬੁਧੀ  ਤੇ  ਨਿਰਭਰ ਹੈ।)

ਸਘਨ ਹੋਨ ਤੈਂ ਹੋਤ ਨਹਿੰ, ਕੋਊ ਲੱਛ  ਮੀਵਾਨ।

ਮਨ  ਜਾਕੋ  ਧਨਵਾਨ  ਹੈ, ਸੋਈ  ਧਨੀ ਮਹਾਨ॥

ਹਸੂਦ ਰਾ ਚੇ ਕੁਨਮ ਕੋ ਜ਼ੇ ਖੁਦ  ਬਰੰਜ ਦਰਸਤ ।

(ਈਰਖਾਲੂ  ਮਨੁਖ  ਖੁਦ  ਹੀ ਈਰਖਾ-ਅਗਨੀ  ਵਿੱਚ  ਜਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ  ਹੈ। ਉਸੇ ਹੋਰ ਸਤਾਉਣਾ  ਵਿਅਰਥ ਹੈ।)

ਕ਼ਦ੍ਰੇ ਆਫਿਯਤ ਆਂਕਸੇ ਦਾਨਦ ਕਿ ਬਮੁਸੀਬਤੇ ਗਿਰਫਤਾਰ ਆਯਦ।

(ਦੁਖ ਭੋਗਣ ਨਾਲ  ਸੁਖ ਦੇ  ਮੂਲ ਦਾ  ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ  ਹੈ।)

ਵਿਪਤੀ ਭੋਗ ਭੋਗ ਗਰੂ, ਜਿਨ ਲੋਗਨਿ ਬਹੁਬਾਰ।

ਸੰਪਤਿ  ਕੇ ਗੁਣ ਜਾਨਹੀ, ਵੇ ਹੀ ਭਲੇ ਪ੍ਰਕਾਰ।

ਚੁ  ਅਜ਼ਬੇ ਬਦਰਦ  ਆਬੁਰਦ ਰੋਜ਼ਗਾਰ,

ਦਿਗਰ ਅਜ਼ਵਹਾਰਾ ਨ ਮਾਨਦ ਕਰਾਰ।

(ਜਦੋਂ  ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ  ਕਿਸੇ  ਅੰਗ ਵਿੱਚ ਪੀੜ ਹੁੰਦੀ  ਹੈ ਤਾਂ  ਸਾਰਾ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿਆਕੁਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ  ਹੈ।)

ਹਰ ਕੁਜਾ ਚਸ਼ਮੇ ਬੁਵਦ ਸ਼ੀਰੀਂ,

ਮਰਦੁਮੋਂ ਮੁਰਗੋਂ ਮੋਰ ਗਿਰਦਾਯਨਦ ।

ਵਿਮਲ ਮਧੁਰ ਜਲ ਸੋਂ ਭਰਾ, ਜਹਾੰ  ਜਲਾਸ਼ਯ ਹੋਯ।

ਪਸ਼ੁ  ਪਕ੍ਸ਼ੀ ਅਰੁ ਨਾਰਿ ਨਰ, ਜਾਤ ਤਹਾੰ  ਸਬ ਕੋਯ॥

ਆਂਰਾ ਕਿ ਹਿਸਾਬ ਪਾਕਸ੍ਤ ਅਜ਼ ਮੁਹਾਸਿਬਾ ਚੇਬਾਕ।

(ਜਿਸਦਾ  ਲੇਖਾ ਸਾਫ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ  ਹਿਸਾਬ ਸਮਝਾਉਣ ਵਾਲੇ ਤੋਂ   ਕੀ ਡਰ?)

ਦੋਸਤ  ਆਂ ਬਾਸ਼ਦ ਗੀਰਦ ਦਸਤੇ  ਦੋਸਤ।

ਪਰ  ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹਾਲੇ   ਓ ਦਰਮਾਂਦਗੀ।

(ਮਿਤਰ ਉਹੀ ਹੈ ਜੋ ਬਿਪਤਾ  ਵਿੱਚ  ਕੰਮ  ਆਵੇ।)

ਤੋਪਾਕ ਬਾਸ਼ ਬਿਰਾਦਰ! ਮਦਾਰ ਅਜ਼ ਕਸ ਬਾਕ,

ਜ਼ਨਿੰਦ   ਜਾਮਯੇ   ਨਾਪਾਕ   ਗਾਜੁਰਾਂ  ਬਰਸੰਗ।

(ਤੂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ  ਰਹੇਂ ਤਾਂ  ਤੇਰਾ ਕੋਈ ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਬਿਗਾੜ ਸਕਦਾ । ਧੋਬੀ ਕੇਵਲ ਮੈਲੇ ਕਪੜੇ ਨੂੰ ਪੱਥਰ ਤੇ  ਪਟਕਦਾ ਹੈ।)

ਚੁ ਅਜ਼   ਕਸ਼ੈਮੇ  ਯਕੇ  ਬੇਦਾਨਿਸ਼ੀ  ਕਰਦ ,

ਨ ਕੇਹਰਾ ਮੰਜਲਤ ਮਾਨਦ ਨ ਮੇਹਰਾ।

(ਕਿਸੇ  ਜਾਤ ਦੇ  ਇੱਕ  ਆਦਮੀ ਤੋਂ  ਬੁਰਾਈ ਹੋ ਜਾਂਦੀ  ਹੈ ਤਾਂ  ਸਾਰੀ ਦੀ  ਸਾਰੀ ਜਾਤ ਬਦਨਾਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ  ਹੈ। ਨਾ  ਛੋਟੇ ਦੀ  ਇੱਜਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਨਾ  ਬੜੇ ਦੀ ।)

ਪਾਯ ਦਰ ਜ਼ੋਰ ਪੇਸ਼ੇਂ ਦੋਸਤਾ ,

ਬੇਹ ਕਿ ਬਾ ਬੇਗਾਨਗਾੰ ਬੋਸਤਾਂ।

(ਮਿਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜੇਲ ਭੀ ਸ੍ਵਰਗ  ਹੈ ਪਰ ਗੈਰਾਂ ਦੇ ਸੰਗ  ਉਪਵਨ ਵੀ ਨਰਕ ਸਮਾਨ ਹੈ।)

ਨੇਕ  ਬਾਸ਼ੀ  ਓ  ਬਦਤ  ਗੋਯਦ ਖ਼ਲਕ ,

ਬੇਹ ਕਿ ਬਦ ਬਾਸ਼ੀ ਓ  ਨੇਕਤ ਗੋਇੰਦ ।

(ਸੰਤ ਮਾਰਗ ਪਰ ਚਲਦਿਆਂ ਅਗਰ ਲੋਕ  ਬੁਰਾ ਕਹੇਂ ਤਾਂ ਇਹ  ਉਸ ਨਾਲੋਂ  ਅੱਛਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਮਾਰਗ  ਪਰ ਚਲਦਿਆਂ ਲੋਕ  ਤੁਮ੍ਹਾਰੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਨ ।)

ਬਾਤਿਲਸਤ  ਉਦਬਚੇ ਮੁੱਦਈ ਗੋਯਦ,

(ਦੂਜੇ ਪੱਖ ਦੀ  ਬਾਤ ਮਿਥਿਆ  ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ  ਹੈ।)

ਮਰਦ ਬਾਯਦ  ਕਿ ਗੀਰਦ ਅੰਦਰ  ਗੋਸ਼,

ਗਰ  ਨਵਿਸ਼ਤਾਸਤ ਪੰਦ   ਬਰ ਦੀਵਾਰ।

(ਮਨੁਖ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ  ਕਿ ਜੇਕਰ  ਦੀਵਾਰ ਪਰ ਭੀ ਉਪਦੇਸ਼ ਲਿਖਿਆ  ਮਿਲੇ ਤਾਂ  ਉਸ ਨੂੰ  ਗ੍ਰਹਣ ਕਰੇ।)

ਹਮਰਹ ਅਗਰ ਸ਼ਿਤਾਬ ਕੁਨਦ ਹਮਰਹੇ ਤੋ ਨੇਸਤ।

(ਅਗਰ ਤੇਰਾ ਸਾਥੀ ਜਲਦੀ  ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੋ ਵਹ ਤੇਰਾ ਸਾਥੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।)

ਹੱਕਾ  ਕਿ ਬਾ ਡਕੂਬਤ ਦੋਜ਼ਖ ਬਰਾਬਰਸਤ,

ਰਫਤਨ ਬ ਪਾਯਮਰਦੀ  ਹਮਸਾਯਾ ਦਰ ਬਹਿਸ਼ਤ ।

(ਗੁਆਂਢੀ ਦੀ  ਸਿਫਾਰਿਸ਼ ਨਾਲ  ਸਵਰਗ  ਜਾਣਾ  ਨਰਕ ਜਾਣ ਦੇ  ਬਰਾਬਰ  ਹੈ।)

ਰਿਜਕ  ਹਰਚੰਦ   ਬੇਗੁਮਾੰ  ਬਰਸਦ,

ਸ਼ਰਤੇ  ਅਕਲਸਤ ਜੁਸਤਨ ਅਜ਼ ਦਰਹਾ।

(ਭੁਖਾ  ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਮਰਦਾ , ਈਸ਼ਵਰ ਸਭ ਦੀ  ਸੁਧੀ ਲੈਂਦਾ  ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ  ਬੁਧੀਮਾਨ ਆਦਮੀ ਕਾ ਧਰਮ  ਹੈ ਕਿ ਰਿਜਕ  ਲਈ  ਪ੍ਰਯਤਨ  ਕਰੇ।)

ਬਦੋਜਦ ਤਮਾ ਦੀਦਏ ਹੋਸ਼ਮੰਦ ।

(ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ  ਚਤੁਰ ਨੂੰ  ਭੀ ਅੰਨਾ  ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ  ਹੈ।)

ਗਰਦਨੇ ਬੇਤਮਾ ਬੁਲੰਦ  ਬੁਵਦ।

(ਨਿਰਲੇਪ  ਮਨੁਖ  ਕਾ ਸਿਰ ਸਦਾ ਉੱਚਾ  ਰਹਿੰਦਾ  ਹੈ।)

ਨਿਕੋਈ ਬਾ  ਬਦਾੰ ਕਰਦਨ ਚੁਨਾਨਸਤ,

ਕਿ ਬਦ ਕਰਦਨ ਬਜਾਏ ਨੇਕ ਮਰਦਾੰ।

(ਦੁਰਜਨਾਂ ਨਾਲ  ਭਲਾਈ ਕਰਨਾ ਸੱਜਣਾਂ  ਨਾਲ  ਬੁਰਾਈ ਕਰਨ ਦੇ  ਸਮਾਨ ਹੈ।)

ਯਕੇ ਨੁਕਸਾਨੇ ਮਾਯਾ ਦੀਗਰ ਸ਼ੁਭਾਤਤੇ ਹਮਸਾਯਾ।

(ਗਠੜੀ ਵਿੱਚੋਂ  ਧਨ ਜਾਏ  ਲੋਕ ਹੱਸਦੇ ਹਨ ।)

ਖਸ਼ਤਾਏ  ਬਜੁਰਗਾਂ  ਗਿਰਫ਼ਤਨ ਖ਼ਤਾਸਤ।

(ਬੜਿਆਂ ਦਾ  ਦੋਸ਼ ਦਿਖਾਉਣਾ ਦੋਸ਼ ਹੈ।)

ਖ਼ਰੇ ਈਸਾ ਅਗਰ ਬਮੱਕਾ  ਸ਼ਵਦ,

ਚੂੰ ਬਯਾਯਦ ਹਨੋਜ਼ ਖਰ ਬਾਸ਼ਦ।

(ਕਾਂ  ਕਦੇ  ਹੰਸ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ।)

ਜੌਰੇ ਉਸਤਾਦ ਬੇਹ ਜ਼ਮਹਰੇ ਪਿਦਰ।

(ਗੁਰੁ ਕੀ ਤਾੜਨਾ ਪਿਤਾ ਦੇ  ਪਿਆਰ ਤੋਂ ਅੱਛੀ ਹੈ।)

ਕਰੀਮਾੰਰਾ ਬਦਸਤ  ਅਨਦਰ ਦਿਰਮ ਨੇਸਤ,

ਖੁਦਾ ਬੰਦਾ  ਨ੍ਯਾਮ ਤਰਾ ਕਰਮ ਨੇਸਤ ।

(ਦਾਨੀਆਂ  ਕੋਲ  ਧਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ  ਅਤੇ  ਧਨੀ ਦਾਨੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।)

ਪਰਾਗੰਦਾ  ਰੋਜ਼ੋਂ ਪਰਾਗੰਦਾ  ਹਿਲ।

(ਬਿਰਤੀਹੀਨ ਮਨੁਖ  ਦਾ  ਚਿੱਤ  ਸਥਿਰ  ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ ।)

ਪੇਸ਼ੇ  ਦੀਵਾਰ  ਉਦਬਚੇ ਗੋਈ  ਹੋਸ਼ਦਾਰ,

ਤਾ ਨ ਬਾਸ਼ਦ ਦਰ ਪਸੇ ਦੀਵਾਰ ਗੋਸ਼।

(ਦੀਵਾਰ ਦੇ  ਭੀ ਕੰਨ  ਹੁੰਦੇ ਹਨ , ਇਸਦਾ ਧਿਆਨ  ਰਖ।)

ਕਿ ਖੁਬਸ ਨਫ਼ਸ਼ ਨ ਗਰਦਦ ਬ ਸਾਲਹਾ ਮਾਲੂਮ।

(ਸੁਭਾਵ ਦੀ  ਕਮੀਨਗੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਭੀ ਮਾਲੂਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।)

ਮੁਸ਼ਕ ਆਨਸਤ  ਕਿ ਖੁਦ ਬਬੂਯਦ ਨ ਕਿ ਇੱਤਰ  ਬਗੋਯਦ।

(ਕਸਤੂਰੀ ਦੀ  ਪਛਾਣ ਉਸਦੀ  ਸੁਗੰਧੀ  ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ  ਹੈ ਇੱਤਰ ਦੇ  ਕਹਿਣ ਤੋਂ  ਨਹੀਂ।)

ਕਿ ਬਿਸਿਯਾਰ ਖ੍ਵਾਰਸਤ  ਬਿਸਿਯਾਰ ਖ੍ਵਾਰ।

(ਬਹੁਤ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਆਦਮੀ ਦਾ ਕਦੇ  ਆਦਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।)

ਕੁਹਨ  ਜਾਮਏ  ਖਸ਼ੇਸ਼   ਆ  ਰਾਸਤਨ,

ਬੇਹ ਅਜ਼ ਜਾਮਏ ਆਰਿਯਤ ਖਵਾਸਤਨ।

(ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕਪੜੇ ਬਿਗਾਨੇ ਮੰਗੇ  ਕਪੜਿਆਂ ਤੋਂ ਅੱਛੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।)

ਚੁ ਸਾਯਲ ਅਜ਼ ਤੋ ਬਜ਼ਰੀ ਤਲਬ ਕੁਨਦ ਚੀਜ਼ੇ,

ਬੇਦੇਹ  ਬਗਰਨ  ਸਿਤਮਗਰ ਬਜਸ਼ੇਰ ਬਸਿਤਾਨਦ।

(ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇ, ਵਰਨਾ  ਖੋਹ  ਲਵਾਂਗੇ।)

ਸਖੁਨਸ਼ ਤਲਖ  ਨ ਖਵਾਹੋ ਦਹਨਸ਼ ਸ਼ੀਰੀਂ ਕੁਨ।

(ਅਗਰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਕੌੜੀ  ਬਾਤ ਨਹੀਂ ਸੁਣਨਾ  ਚਾਹੁੰਦੇ  ਤਾਂ  ਉਸਦਾ  ਮੂੰਹ ਮਿੱਠਾ ਕਰੋ ।)

ਮੋਰਚਗਾਨ ਰਾ ਚੁ ਬੁਵਦ ਇੱਤਫ਼ਾਕ,

ਸ਼ੇਰੇਜਿ਼ਯਾ ਰਾ ਬਦਰਾਰੂਦ ਪੋਸਤ ।

(ਅਗਰ ਕੀੜੀਆਂ  ਏਕਾ ਕਰ ਲੈਣ , ਤਾਂ  ਸ਼ੇਰ ਦੀ  ਖੱਲ  ਲਾਹ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।)

ਹੁਨਰ ਬਕਾਰ ਨ ਆਯਦ ਚੁ ਬਖਤ ਬਦਸ਼ਾਹ।

(ਭਾਗਹੀਨ ਮਨੁਖ  ਦੇ  ਗੁਣ ਵੀ ਕੰਮ  ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ।)

ਹਰਕਿ ਸੁਖਨ ਨ ਸੰਜਦ ਅਜ਼ ਜਵਾਬ ਬਰੰਜਦਾ।

(ਜੋ ਆਦਮੀ ਤੋਲ ਕੇ  ਬਾਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ  ਉਸਨੂੰ  ਕਠੋਰ ਬਾਤਾਂ  ਸੁਣਨੀਆਂ  ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ।)

ਅੰਦਕ ਅੰਦਕ ਬਹਮ ਸ਼ਵਦ ਬਿਸਿਯਾਰ।

(ਦਾਣਾ ਦਾਣਾ  ਮਿਲ ਕੇ  ਢੇਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ  ਹੈ।)

ਸੇਖ  ਸਾਦੀ ਨੇ ਜੋ ਉਪਦੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਹਨ  ਉਹ ਦੂਜੇ  ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਕੀਤੇ ਹਨ , ਲੇਕਿਨ ਫ਼ਾਰਸੀ ਵਿੱਚ  ਸਾਦੀ ਵਰਗੀ  ਪ੍ਰਸਿਧੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ  ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ । ਇਸ ਤੋਂ  ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯਤਾ ਬਹੁਤ ਕੁਝ  ਭਾਸ਼ਾ ਸੌਂਦਰ੍ਯ ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਅਸੀਂ  ਸਾਦੀ ਕੇ ਕੁਝ  ਵਾਕ ਦਿਤੇ  ਹਨ ਲੇਕਿਨ ਇਹ  ਸਮਝਣਾ ਭੁੱਲ  ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਕੇਵਲ ਇਹੀ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹਨ । ਸਾਰੀ ਗੁਲਿਸਤਾਂ  ਐਸੇ ਹੀ ਮਾਰਮਿਕ ਵਾਕਾਂ  ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ  ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ  ਐਸਾ ਇੱਕ  ਭੀ ਗ੍ਰੰਥ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ  ਐਸੇ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਇੰਨੀ  ਭਰਮਾਰ ਹੋਵੇ  ਜੋ ਕਹਾਵਤ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹੋਣ ।

ਗੋਸਵਾਮੀ  ਤੁਲਸੀਦਾਸ ਤੇ ਇਹ  ਦੋਸ਼ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ  ਨੇ ਕਈ ਭ੍ਰਮ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਚੌਪਾਈਆਂ ਲਿਖ ਕੇ  ਸਮਾਜ ਨੂੰ  ਬੜੀ ਹਾਨੀ  ਪਹੁੰਚਾਈ ਹੈ। ਕੁਛ ਲੋਕ  ਸਾਦੀ ਪਰ ਭੀ ਇਹੀ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਉਂਦੇ  ਹਨ  ਅਤੇ  ਇਹ  ਵਾਕ ਆਪਣੇ ਪੱਖ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ   ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ :

ਅਗਰ ਸ਼ਹਰੋਜ਼ ਰਾ ਗੋਯਦ  ਸ਼ਬਸਤ ਇੰ,

ਬਬਾਯਦ  ਗੁਫ਼ਤ ਈਨਕ ਮਾਹੋ ਪਰਵੀਂ।

(ਅਗਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਿਨ ਨੂੰ  ਰਾਤ ਕਹੇ ਤਾਂ ਕਹਿਣਾ  ਕਿ ਹਾਂ , ਹੁਜੂਰ, ਦੇਖੋ  ਚੰਦ  ਨਿਕਲਿਆ  ਹੋਇਆ  ਹੈ।)

ਇਸ ਤੇ  ਇਹ ਇਤਰਾਜ  ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ  ਸਾਦੀ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦੀ  ਝੂਠੀ ਖੁਸ਼ਾਮਦ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਜਿਸ ਨਿਡਰਤਾ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਨੂੰ  ਗਿਆਨ ਉਪਦੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਸ ਤੇ  ਵਿਚਾਰ ਕਰਦਿਆਂ  ਸਾਦੀ ਤੇ ਇਹ ਇਤਰਾਜ  ਕਰਨਾ ਬਿਲਕੁਲ ਨਿਆਂ ਸੰਗਤ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ । ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ  ਕੇਵਲ ਇਹ  ਹੈ ਕਿ ਖੁਸ਼ਾਮਦੀ ਲੋਕ  ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਇਸੇ  ਤਰ੍ਹਾਂ  ਲੋਕ  ਇਸ ਵਾਕ ਤੇ ਭੀ ਇਤਰਾਜ ਕਰਦੇ ਹਨ

ਦਰੋਗ਼ੇ ਮਸਲਹਤ ਆਮੇਜ਼ ਬੇਹ,

ਅਜ਼ ਰਾਸਤੀ  ਫਿ਼ਤਨਾ ਅੰਗੇਜ਼।

(ਉਹ  ਝੂਠ ਜਿਸ ਨਾਲ  ਕਿਸੇ  ਦੀ  ਜਾਨ ਬਚੇ ਉਸ ਸਚ ਨਾਲੋਂ  ਉੱਤਮ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ  ਕਿਸੇ  ਦੀ  ਜਾਨ ਜਾਏ ।)

ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ  ਹੈ ਕਿ ਝੂਠ ਉੱਕਾ  ਨਾਖਿਮਾਯੋਗ  ਹੈ ਅਤੇ  ਸਾਦੀ ਦਾ  ਇਹ  ਵਾਕ ਝੂਠ ਲਈ  ਰਸਤਾ  ਖੋਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਵਿਵਾਦ ਦੇ ਲਈ  ਇਸ ਵਾਕ ਦੀ  ਉਪੇਖਿਆ  ਚਾਹੇ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਅਤੇ  ਆਦਰਸ਼  ਦੇ  ਉਪਾਸਕ ਚਾਹੇ ਇਸ ਨੂੰ  ਨਿੰਦਾਯੋਗ  ਸਮਝਣ, ਪਰ ਕੋਈ ਸੁਹਿਰਦ ਮਨੁਖ  ਇਸਦੀ  ਉਪੇਖਿਆ ਨਹੀਂ  ਕਰੇਗਾ। ਇਸਦੇ ਨਾਲ  ਹੀ ਸਾਦੀ ਨੇ ਅੱਗੇ ਚਲ ਕੇ  ਇੱਕ  ਹੋਰ ਵਾਕ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ  ਪਤਾ ਚਲਦਾ  ਹੈ ਕਿ ਉਹ  ਸਵਾਰਥ ਲਈ  ਕਿਸੇ  ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਭੀ ਝੂਠ ਬੋਲਣਾ  ਉਚਿਤ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ  ਸਨ

ਗਰ ਯਸਤ  ਸੁਖ਼ਨ ਗੋਈ ਬ ਦਰ ਬੰਦ  ਬ ਮਾਨੀ,

ਬੇਹ ਜਸ਼ੰਕਿ ਦਰੋਗ਼ਤ ਦੇਹਦ ਅਜ਼ ਬੰਦ  ਰਿਹਾਈ।

(ਅਗਰ  ਸਚ ਬੋਲਣ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ  ਕੈਦ ਹੋ ਜਾਓ ਤਾਂ ਇਹ  ਉਸ ਝੂਠ ਤੋਂ ਅਛਾ  ਹੈ ਜੋ ਕੈਦ ਤੋਂ  ਛੁਡਵਾ  ਦੇਵੇ ।)

ਇਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ  ਹੈ ਕਿ ਪਹਿਲਾ ਵਾਕ ਕੇਵਲ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੀ  ਵਿਪਤੀ  ਦੇ  ਪੱਖ ਵਿੱਚ  ਹੈ, ਆਪਣੇ ਲਈ  ਨਹੀਂ।

ਦਸਵਾਂ ਅਧ‍ਯਾਏ

ਗਜਲਾਂ

ਗਜਲ ਫਾਰਸੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅੰਗ ਹੈ  ।  ਕੋਈ ਕਵੀ ,  ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ  ਗਜ਼ਲ ਕਹਿਣ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁੰਨ  ਨਾ  ਹੋਵੇ  ਗਜਲਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇੱਜ਼ਤ ਦਾ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦਾ ।  ਉਂਜ  ਤਾਂ ਗਜ਼ਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ,  ਪਰ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਇਸਦੇ ਦੁਆਰਾ ਸਾਰੇ ਰਸਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ,  ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਗਤੀ ,  ਬੈਰਾਗ ,  ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਅਸਾਵੀਂ ਵੰਡ ਆਦਿ ਵਿਸ਼ੇ  ਵੱਡੇ ਮਹੱਤਵ  ਦੇ ਹਨ । ਗਜਲਾਂ  ਦੇ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਨੂੰ ਫਾਰਸੀ ਵਿੱਚ ਦੀਵਾਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਾਦੀ ਦੀਆਂ ਸੰਪੂਰਣ ਗਜਲਾਂ  ਦੇ  ਚਾਰ ਦੀਵਾਨ ਹਨ ,  ਜਿਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖਣ ਦੀ ਕੋਈ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ।  ਇਸ ਚਾਰਾਂ ਦੀਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਤਾਂ ਯੁਵਾਕਾਲ ਵਿੱਚ ,  ਕੋਈ ਪ੍ਰੌੜਾਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ  ਹੈ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਭਾਵ ਦਾ ਉਹ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਜੋ ਬਹੁਤ ਕਰਕੇ ਭਿੰਨ - ਭਿੰਨ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਰੀਆਂ ਗਜਲਾਂ ਸਰਲਤਾ ਅਤੇ ਵਾਕ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਪੱਖੋਂ  ਸਮਤੁਲ ਹਨ ।  ਅਤੇ ਇਹ ਕਵੀ ਦੀ ਰਚਨਾ - ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ  ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ ।

ਹਾਲਾਂਕਿ ਸ਼ੇਖ ਸਾਦੀ  ਦੇ ਪੂਰਵਕਾਲੀਨ ਕਵੀ  ਵੀ ਗਜਲਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ,  ਪਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਸੀਦੇ ਅਤੇ ਮਸਨਵੀ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਸੀ । ਗਜਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਧਾਰਣ ਭਾਵ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ  ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਨੂੰ ਛੱਡਕੇ ਦੂਜੇ ਰਸਾਂ ਦੀ ਉਸ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਅਣਹੋਂਦ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਸਾਦੀ ਨੇ ਗਜਲਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਗੂੜ ਰਹੱਸਾਂ ਅਤੇ ਮਰਮਸਪਰਸ਼ੀ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਲੋਕ ਕਸੀਦੇ ਅਤੇ ਮਸਨਵੀਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਗਜਲਾਂ ਤੇ  ਟੁੱਟ ਪਏ ਅਤੇ  ਗਜ਼ਲ ਫਾਰਸੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅੰਗ ਬਣ  ਗਈ । ਇਸ ਕਰਕੇ  ਸਮਾਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਸਾਦੀ ਨੂੰ ਗਜ਼ਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਨਿਆ ਹੈ । ਸਾਦੀ  ਤੋਂ  ਪਹਿਲੇ  ਦੇ ਦੋ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਕਸੀਦੇ ਕਹਿਣ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਵਿਖਾਈ ਹੈ ਅਨਵਰ  ਅਤੇ ਖਸ਼ਕਾਨੀ ਇਹ ਦੋਨਾਂ ਕਵੀ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਅਦੁੱਤੀ  ਹਨ । ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗਜਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਮਾਰਮਿਕਤਾ ਨਹੀਂ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਜੋ ਸਾਦੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਗਜਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਟ ਕੁੱਟ ਕੇ ਭਰ ਦਿੱਤੀ ।ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਗਜ਼ਲ ਕਹਿਣ ਲਈ ਹਿਰਦੇ  ਵਿੱਚ ਨਾਨਾ ਪ੍ਰਕਾਰ  ਦੇ ਭਾਵਾਂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਅਤਿ ਅਵਸ਼ਕ ਹੈ ,  ਕੇਵਲ ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ,  ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੇ ਅਨੂਠੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਰਣਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਵਾਲਾ ਤੁਰੰਤ ਮੁਗਧ ਹੋ ਜਾਵੇ ।

ਅਨਵਰੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ੇਰ ਹੈ

ਹਮਾ ਬਾਮਨ ਜਫ਼ਾ ਕੁਨਦ ਲੇਕਿਨ,

ਵਜ਼ਫ਼ਾ  ਹੇਚ ਅਜਸ਼ੇ ਨਯਾ ਜ਼ਰਮ।

ਭਾਵਅਰਥ  -  ਉਹ  ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਜੁਲਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ,  ਪਰ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ  ਦੀ ਜਰਾ ਵੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ।

ਭਾਵ  ਦੇ ਸੁੰਦਰ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ,  ਕਿਉਂਕਿ ਦੁਖੜਾ ਆਸ਼ਿਕਾਂ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਗੱਲ ਹੈ ।  ਪਰ ਕਵੀ ਨੇ ਉਸਦਾ  ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਰਣਨ ਕਰਕੇ ਉਸਦੀ ਮਿੱਟੀ ਖ਼ਰਾਬ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ।  ਵੇਖੀਏ ਇਸ ਭਾਵ ਨੂੰ ਸਾਦੀ ਸਾਹਿਬ ਕਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ  ਦਰਸਾਉਂਦੇ  ਹਨ

ਕਾਦਿਰ  ਬਰ  ਹਰਚੇਮੀ ਖ‍ਵਾਹੀ ਬਜੁਜ  ਆ ਜਰੇ ਮਨ ,

ਜਾਂਕਿਗਰ ਸ਼ਮਸ਼ੀਰ ਬਰ ਫਰਕਮ ਜਨੀ ਆਜਰ ਨੇਸਤ ।

ਭਾਵਅਰਥ  -  ਤੂੰ ਸਭ ਕੁੱਝ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਮੇਰੇ ਤੇ  ਜੁਲਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ,  ਕਿਉਂਕਿ ਜੇਕਰ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਤੇ  ਤਲਵਾਰ ਚਲਾਏਂ ਤਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਕੱਖ ਨਹੀਂ ਬਿਗੜਦਾ ।

ਇਹ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗਜ਼ਲ ਪ੍ਰਧਾਨ ਤੌਰ ਤੇ ਸਿੰਗਾਰ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ,  ਇਸ ਲਈ ਕਵੀ ਲੋਕ

ਜਦੋਂ ਇਸਦੇ ਦਵਾਰ ਭਗਤੀ ,  ਤਪੱਸਿਆ ,  ਵੰਦਨਾ ਆਦਿ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਸਿਕਤਾ ਦੀ ਹੀ ਆੜ ਲੈਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।ਇਸ ਲਈ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਮਸਤੀ ਤੋਂ ਈਸ਼‍ਵਰ ਪ੍ਰੇਮ ,  ਸ਼ਰਾਬ ਤੋਂ ਗਿਆਨ ,  ਆਤਮ - ਦਰਸ਼ਨ ,  ਸ਼ਰਾਬ ਪਿਲਾਣ ਵਾਲੇ ਸਾਕੀ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ,  ਗਿਆਨੀ ,  ਮਸ਼ੂਕ  ( ਪ੍ਰਿਅਤਮਾ )  ਤੋਂ ਈਸ਼‍ਵਰ ਦਾ ਬੋਧ ਕਰਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਹ ਬੁਲਬੁਲ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਮੀ ,  ਉਸਦੇ ਪਿੰਜਰੇ ਨੂੰ ਦੁਖਮਈ ਸੰਸਾਰ ਅਤੇ ਮਾਲੀ ਤੋਂ ਆਫ਼ਤ ਦਾ ਆਸ਼ਾ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਇੰਨੀ ਸਰਬ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਵੀ  ਦੇ ਆਂਤਰਿਕ ਭਾਵਾਂ  ਦੇ ਜਾਣਨ ਵਿੱਚ ਸੰਦੇਹ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ।  ਭਗਤੀ ਲਈ ਹਿਰਦਾ ਦੀ ਸਵੱਛਤਾ ਅਤੇ ਨਿਰਮਲਤਾ ਦਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।  ਬੇਈਮਾਨੀ  ਦੇ ਨਾਲ ਭਗਤੀ ਦਾ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ,  ਇਸ ਲਈ ਕਵੀ ਲੋਕ ਭਗਵੇਂ ਬਾਣੇ ਦੀ ਨਿੰਦਿਆ ਕਰਨ  ਤੋਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਥਕਦੇ ।ਮਸਜਦ  ਦੇ ਆਵਿਦ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਜੋ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਇਹ ਸਵਾਂਗ ਰਚੇ ਹੋਏ ਹਨ  ਵਾਸਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਫੱਸਿਆ ਹੋਇਆ ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਕਿਤੇ

ਸੁਹਿਰਦ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਹਿਰਦੇ  ਵਿੱਚ ਬੇਈਮਾਨੀ ਨਹੀਂ ।  ਵਿਦਵਤਾ ਅਤੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਕਰਤਵ‍ -ਪਰਾਇਣਤਾ ਆਦਿ ਗੁਣਾਂ ਤੋਂ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਕਰਕੇ ਹੰਕਾਰ ਦਾ ਉਦਭਵ ਕਰਦੇ ਹਨ  ,  ਅਗਿਆਨਤਾ, ਮੂਰਖਤਾ ਅਤੇ ਭਰਸ਼ਟਤਾ ਕਿਤੇ ਉੱਤਮ ਹਨ ਜੋ ਮਨੁੱਖੀ ਹਿਰਦੇ  ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ,  ਦੀਨਤਾ ਅਤੇ ਨਿਮਰਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਇਸਲਈ ਕਵੀਲੋਕ  ਸਾਧੂਵੇਸ਼ ,  ਵਿਦਵਤਾ ,  ਧਾਰਮਿਕਤਾ ,  ਵਿਵੇਕ ਆਦਿ ਦੀ ਖੂਬ ਦਿਲ ਖੋਲ੍ਹ  ਕੇ ਖਿੱਲੀ ਉੜਾਂਦੇ ਹਨ ਹੋਰ ਭਰਸ਼ਟਤਾ ,  ਮੂਰਖਤਾ ,  ਰਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਖੂਬ ਸਰਾਹਉਂਦੇ ਹਨ ,  ਉਹ ਪੀਤਵਸਤਰਧਾਰੀ ਮਹਾਤਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰਗੜਾ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ,  ਅਤੇ ਸ਼ਰਾਬੀਆਂ ਅਤੇ ਸਿੰਗਾਰੀਆਂ  ਦੇ ਅੱਗੇ ਸਿਰ ਝੁਕਾਉਂਦੇ  ,  ਉਹ ਗਿਆਨੀਆਂ ਨੂੰ ਮੂਰਖ ਅਤੇ ਮੂਰਖਾਂ ਨੂੰ ਗਿਆਨੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ  । ਸ਼ੇਖਸਾਦੀ  ਤੋਂ  ਪਹਿਲੇ ਵੀ ਇਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਪਰ ਸਾਦੀ ਨੇ ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਚਮਤਕਾਰ ਨੂੰ ਉੱਜਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਅਤੇ ਇਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੀ ਸਰਵਪ੍ਰਿਅ ਸਿਧ ਹੋਈ ਕਿ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਜ਼ਮੂਨਾਂ ਨੂੰ ਗਜ਼ਲ ਦਾ ਮੁੱਖ ਅੰਗ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਹਾਫਿਜ ਨੇ ਸਾਦੀ ਨੂੰ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ।

ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਸਾਦੀ ਦੀਆਂ ਗਜਲਾਂ  ਦੇ ਕੁੱਝ ਸ਼ੇਅਰ ਪੇਸ਼  ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਰਸਿਕ  ਆਪ ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਸਕਣਗੇ ਕਿ ਇਹਨਾਂ  ਗਜਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨਾ ਲਾਲਿਤਿਅ ਅਤੇ ਰਸ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਅਏ ਕਿ ਗੁਫਤੀ ਹੇਚ  ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਚੂੰ ਫਿਰਾਕੇ  ਯਾਰ ਨੇਸਤ ,

ਗਰ  ਉਮੀਦੇ  ਵਸਲ  ਬਾਸ਼ਦ  ਆਂਚੁਨਾਂ  ਦੁਸ਼ਵਾਰ  ਨੇਸਤ ।

ਭਾਵਅਰਥ  -  ਹਾਲਾਂਕਿ ਯਾਰ ਦੀ ਜੁਦਾਈ ਬਹੁਤ ਕਸ਼ਟਜਨਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ,  ਫਿਰ ਵੀ  ਮਿਲਾਪ ਦੀ ਆਸ ਹੋਵੇ  ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ  ਸਹਿਣਾ ਕੋਈ ਔਖਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।

ਹਰਕੋ ਬ ਹਮਾ ਉਮਰਸ਼  ਸੌਦਾਏ ਗੁਲੇ ਬੂਦਸਤ ,

ਦਾਨਦ ਕਿ ਚਰਾ ਬੁਲਬੁਲ ਦੀਵਾਨਾ ਹਮੀ ਬਾਸ਼ਦ ।

ਭਾਵਅਰਥ  -  ਜਿਸ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਕਿਸੇ ਫਲ  ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਵਿੱਚ ਬਤੀਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਥੇ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੁਲਬੁਲ ਕਿਉਂ ਦੀਵਾਨਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਦਿਲਾਂ ਜਨਮ ਬ ਤੋ  ਮਸ਼ ਗੂਲੋ ਨਿਗਹ ਬਟ  ਚਪੋ ਰਾਸਤ ,

ਤਾ  ਨ  ਦਾਨੰਦ   ਰਕਸ਼ੀਬਾਂ   ਕਿ  ਤੋ   ਮਨਜ਼ੂਰ   ਮਨੀ  ।

ਭਾਵਅਰਥ  -  ਮੈਂ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਵੱਲ ਤੰਮਏ ਹਾਂ ਪਰ ਅੱਖਾਂ ਸੱਜੇ –ਖੱਬੇ ਫੇਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਜਿਸ ਨਾਲ  ਪ੍ਰਤੀਦਵੰਦਵੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਨਾ  ਗਿਆਤ ਹੋ ਸਕੇ ਕਿ ਤੂੰ ਮੇਰਾ ਪ੍ਰੀਤਮ  ਹੈਂ ।

ਇਸ ਸ਼ੇਅਰ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨਾ ਲਾਲਿਤਿਅ ਹੈ ਇਸਨੂੰ ਰਸਿਕਜਨ ਆਪ ਅਨੁਭਵ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਦੀਗਰਾਂ ਚੂੰ ਬ ਰਵੰਦ ਅਜ  ਨਜ਼ਰ  ਅਜ ਦਿਲ ਬ ਰਵੰਦ ,

ਤੋ   ਚੁਨਾਂ  ਦਰ ਦਿਲੇ ਮਨ  ਰਫਸ਼ਤਾ  ਕਿ  ਜੋ ਦਰ ਬਨੀ  ।

ਭਾਵਅਰਥ  -  ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ  ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਨਜਰਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਯਾਦ ਵੀ ਮਿਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ,  ਪਰ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਹਿਰਦਾ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪਰਵੇਸ਼  ਕੀਤਾ ਹੈ ,  ਜਿਵੇਂ  ਪ੍ਰਾਣ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ।

ਕਿੰਨੀ ਸੁੰਦਰ ਉਕਤੀ ਹੈ !

ਸ਼ਰਬਤੇ ਤਲਖ ਤਰ ਅਜ ਦਰਦੇ ਫਿਰਾਕਤ ਬਾਇਦ ,

ਤਾ ਕੁਨਦ ਲੱਜਤੇ ਵਸਲੇ ਤੋ  ਫਰਾਮੋਸ਼  ਮਰਾ  ।

ਭਾਵਅਰਥ  -  ਤੇਰੇ ਮਿਲਾਪ ਦੇ  ਆਨੰਦ ਨੂੰ ਭੁਲਾਉਣ ਲਈ ਤੇਰੀ ਜੁਦਾਈ ਤੋਂ ਵੀ ਤਲਖ ਦੁਖ ਲੋੜੀਂਦੇ ਹਨ  ।

ਹੋਰ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਜੁਦਾਈ ਦੇ  ਵਰਣਨ ਵਿੱਚ ਖੂਬ ਹੰਝੂ ਬਹਾਏ ਹਨ ,  ਪਰ ਸਾਦੀ ਪ੍ਰੇਮਾਲਾਪ  ਦੇ ਸਿਮਰਨ ਵਿੱਚ ਵਿਰਹ  ਦੇ ਦੁਖ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।  ਜੁਦਾਈ ਵਿਸਮ੍ਰਤੀ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਅੱਛਾ ਉਪਾਅ ਹੈ  ,  ਕਿਵੇਂ ਦੀ ਅਕਸੀਰ ਦਵਾ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ।

ਬਰ ਅੰਦਲੀ ਬੇ ਆਸ਼ਿਕ ਗਰ ਵਿਸ਼ਕਨੀ ਕਫਰਾ

ਅਜਂ  ਜੌਕਸ਼ੇ ਅੰਦਰਰੂਨਸ਼ ਪਰਵਾਇਦ ਦਰ ਨ  ਬਾਸ਼ਦ ।

ਭਾਵਅਰਥ  -  ਪ੍ਰੇਮਮਗਨ ਬੁਲਬੁਲ  ਦੇ ਪਿੰਜਰੇ ਨੂੰ ਜੇਕਰ ਤੂੰ ਤੋੜ  ਪਾਏ ਤਾਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਹ੍ਰਦਯਾਨੁਰਾਗ  ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸਨੂੰ ਦਰਵਾਜੇ ਦੀ ਸੁਧੀ  ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗੀ । ਕਿੰਨਾ ਪਿਆਰਾ ਲਾਜਬਾਵ ਸ਼ੇਅਰ ਹੈ !  ਬੁਲ ਬੁਲ ਪ੍ਰੇਮਾਨੁਰਾਗ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀ ਲੀਨ  ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਉਸਦੇ ਪਿੰਜਰੇ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦਵੇ  ਤਾਂ ਵੀ ਉਹ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ  ਨਾ  ਨਿਕਲੇ ।  ਹੋਰ ਕਵੀਆਂ  ਦੇ ਆਸ਼ਿਕ ਕੱਪੜੇ ਪਾੜਦੇ ਹਨ ,  ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ - ਮਾਰੇ ਫਿਰਦੇ ਹਨ ,  ਵਿਰਹ ਕਲਪਨਾ ਵਿੱਚ ਅੱਠੋ ਪਹਿਰ ਹੰਝੂ ਦੀ ਧਾਰਾ ਬਹਾਇਆ ਕਰਦੇ ਹਨ ,  ਮੌਕਾ ਪਾਂਦੇ ਹੀ ਕੈਦਖਾਨੇ ਤੋਂ ਭੱਜ  ਖੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ,  ਜੰਜੀਰਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਸੁੱਟਦੇ  ਹਨ ,  ਦੀਵਾਰਾਂ ਟੱਪ  ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਇੰਨਾ ਸਾਹਸ ਨਾ  ਹੋਵੇ  ਤਾਂ ਬਹਾਰ ਅਤੇ ਗੁੱਲ ਅਤੇ ਚਮਨ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਤੜਪਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ,  ਪਰ ਸਾਦੀ ਪ੍ਰੇਮ ਵਿੱਚ ਇੰਨਾ ਮਗਨ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂਨੂੰ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ।  ਪ੍ਰੇਮ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਉੱਚਾ  ਆਦਰਸ਼ ਹੈ ,  ਉਸਦੇ ਡੂੰਘੇ ਰਹੱਸ ਨੂੰ ਕਿੰਨੇ ਮੁਗਧਾਕਾਰੀ ਆਨੰਦਮਈ  ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

ਬੂਦ  ਹਮੇਸ਼ਾ ਪੇਸ਼ ਅਜੀਂ ਰਸਮੇ  ਤੋ ਬੇਗੁਨਾ  ਕੁਸ਼ੀ

ਅਜ ਚੇ ਮਰਾ ਨਮੀਂ ਕੁਸ਼ੀ ਮਨ ਚੇ ਗੁਨਾਹ ਕਰਦਾ ਅਮ ।

ਭਾਵਅਰਥ  -  ਇਸਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੂੰ ਬੇਗੁਨਾਹਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਮੈਂ ਕੀ ਗੁਨਾਹ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕਤ‍ਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ।

ਜਾਂ  ਨਾ  ਦਾਰਦ ਹਰਕਿ ਜਾਨਾਨੇਸ਼ ਨੇਸਤ

ਤੰਗ ਐਸ਼ਸਤ ਆਂ  ਕਿ ਬੁਸਤਾਨੇਸ਼ ਨੇਸਤ ।

ਭਾਵਅਰਥ  -  ਉਹ ਪ੍ਰਾਣ ਸਿਫ਼ਰ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਾਣੇਸ਼‍ਵਰ ਨਹੀਂ ,  ਉਹ ਭਾਗਇਹੀਨ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਕੋਈ ਬਾਗ ਨਹੀਂ ।

ਇਸ ਸ਼ੇਰ ਵਿੱਚ ਭਗਤੀ ਰਸ ਦਾ ਕੈਸਾ ਗੰਭੀਰ  ਸਵਾਦ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਚੁਨਾਂ  ਬਮੂਏ  ਤੋ   ਆਸ਼ੁਫਤਾ ਅਮ   ਬਬੂਏ  ਮਸਤ ,

ਕਿ ਨੇਸਤਮ ਖ਼ਬਰ ਅਜ ਹਰ ਚੇ ਦਰ ਦੋ ਆਲਮ  ਹਸਤ ।

ਭਾਵਅਰਥ  -  ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕੇਸਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਉਲਝਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁਗੰਧੀ  ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਮਸਤ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਲੋਕ ,  ਪਰਲੋਕ ਦੀ ਕੁੱਝ ਸੁਧੀ  ਹੀ ਨਹੀਂ ।

ਗੁਲਾਮੇ  ਹਿੰਮਤੇ  ਆਨਮ  ਕਿ  ਪਾਇਬੰਦ ਯ ਕੇਸਤ ,

ਬ ਜਾਨਿਬੇ ਮੁਤ ਅੱਲਿਕ ਸ਼ੁੱਧ ਅਜ ਹਜਾਰ ਬਰੂਸਤ ।

ਭਾਵਅਰਥ  -  ਮੈਂ ਉਸੇ ਦਾ ਸੇਵਕ ਹਾਂ ਜੋ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਦਾ ਆਸ਼ਿਕ ਹੈ ,  ਜੋ ਇੱਕ ਦਾ ਹੋਕੇ ਹਜਾਰਾਂ ਤੋਂ ਅਜ਼ਾਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਨਿਗਾਹੇ  ਮਨ  ਬਤੋ ਵੋ  ਦੀਗਰਾਂ ਬ ਤੋ ਮਸ਼ਗੂਲ ,

ਮੁਆਸ਼ਿਰਾਂ ਜੇ ਮਯੋ ਆਰਿਫਸ਼ਂ ਜੇ ਸਾਕਸ਼ੀ ਮਸਤ ।

ਭਾਵਅਰਥ  -  ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਵੱਲ ਹਨ ਤੇਰੇ ਨਾਲ  ਹੋਰ ਲੋਕ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਭੋਗੀਆਂ ਲਈ ਸ਼ਰਾਬ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ  ,  ਗਿਆਨੀ ਸ਼ਰਾਬ ਪਿਲਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਹੀ ਮਸਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਵੱਡੇ ਮਾਅਰਕੇ ਦਾ ਸ਼ੇਅਰ ਹੈ ,  ਪ੍ਰੇਮਾਨੁਰਾਗ  ਦੇ ਇੱਕ ਨਾਜਕ ਪਹਲੂ ਦਾ  ਅਤਿਅੰਤ ਭਾਵਪੂਰਣ ਢੰਗ ਨਾਲ  ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਭਗਤਾਂ ਲਈ  ਈਸ਼ਚਿੰਤਨ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ  ਪਦਾਰਥ ਹੈ ,  ਉਸਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਛਾ ਹੀ ਨਹੀਂ।ਸ਼ਰਾਬ ਪੀ ਕੇ ਮਸਤ ਹੋਏ ਤਾਂ ਕੀ ਗੱਲ ਰਹੀ ,  ਮਜਾ ਤਾਂ ਤਦ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਕੀ( ਸ਼ਰਾਬ ਪਿਲਾਣ ਵਾਲੇ )  ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾਲ ਹੀ ਆਤਮਾ ਤ੍ਰਿਪਤ ਹੋ ਜਾਵੇ ।

ਦਿਲੇ ਕਿ ਆਸ਼ਿਕਸ਼ੇ ਸਾਬਿਰ ਬੁਬਦ ਮਗਰ ਸੰਗਸਤ ,

ਜੇ  ਇਸ਼‍ਕ  ਤਾ  ਬ  ਸਬੂਰੀ  ਹਜਾਰ  ਫਰਸਗਸਤ ।

ਭਾਵਅਰਥ  -  ਜਿਸ ਹਿਰਦਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਮ  ਦੇ ਨਾਲ ਧੀਰਜ  ਵੀ ਹੈ ਉਹ ਇੱਕਮਿੱਕ ਹੈ । ਪ੍ਰੇਮ ਅਤੇ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਸੌ ਕੋਹ ਦਾ ਅੰਤਰ ਹੈ ।

ਚੇ  ਤਰਬਿਅਤ  ਸ਼ੁਨਵਮ ਯਾ  ਮਸਲਹਤ  ਬੀਨਮ

ਮਰਾ  ਕਿ ਚਸ਼ਮ  ਬ ਸਾਕਸ਼ੀ ਵ  ਗੋਸ਼ ਬਰ ਚੰਗਸਤ ।

ਭਾਵਅਰਥ  -  ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਕੀ ਸੁਣਾਂ ਅਤੇ ਕੀ ਉਚਿਤ - ਅਣ-ਉਚਿਤ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਕਰਾਂ ,  ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤਾਂ ਸਾਕੀ  ਦੇ ਵੱਲ ਅਤੇ ਕੰਨ ਚੰਗ(ਇੱਕ ਸਾਜ਼) ਦੇ ਵੱਲ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ  ।

ਖਲਕ ਮੀ ਗੋਇਦ ਕਿ ਜਾਹੋ  ਫਜ‍ਲ  ਦਰ ਫਰਜਾਨਗੀਸਤ

ਗੋ ਮੁਵਾਸ਼ ਈਂਹਾ ,   ਕਿ ਮਾ  ਰੰਦਾਨੇ ਨਾ  ਫਜੀਨਾ ਏਮ ।

ਭਾਵਅਰਥ  -ਜੇਕਰ ਪ੍ਰਾਣ  ਦੇ ਬਦਲੇ ਵੀ ਸ਼ਰਾਬ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਸਸਤਾ ਸੌਦਾ  ਹੈ ,  ਲੈ ਲੈ ,  ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ਰਾਬਖਾਨੇ   ਦੀ ਤਾਂ ਮਿੱਟੀ ਵੀ ਅਮ੍ਰਿਤ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਹੈ ।

ਰੂਏਸਤ  ਮਾਹ   ਪੈਕਰੋ  ਮੂਏਸਤ   ਮੁਸ਼ਕਬੂਏ ,

ਹਰ ਲਾਲ ਈਂ ਕਿ ਮੀ ਦਮਦ ਅਜ ਖਸ਼ਕੋ ਸੰਬੁਲੇ ।

ਭਾਵਅਰਥ  -  ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ ਜੋ ਲਾਲੇ  ( ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਫਲ )  ਜਾਂ ਸੈਬੁਲ  ( ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਘਾਹ )  ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ ,  ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਹਰ ਇੱਕ ਕਿਸੇ ਦਾ ਚੰਦਰਮੁਖ ਜਾਂ ਸੁਗੰਧ ਨਾਲ  ਭਰੇ ਹੋਏ ਕੇਸ਼ ਹਨ ।

ਸੈਬੁਲ ਦੀ ਕੇਸ਼ ਤੋਂ ਉਪਮਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਵੇਦਾਂਤ ਦਾ ਸਾਰ ਇੱਕ ਸ਼ੇਅਰ ਵਿੱਚ ਕੱਢਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।

ਗਜਲਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜ ਪਰ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੁੱਝ ਕਹਿਣਾ ਅਢੁਕਵਾਂ  ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ।  ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਰਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਲਾਸਿਤਾ ਨੂੰ ਉੱਤੋਜਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ,  ਇਹ ਇੱਕ ਸਰਵਸਿਧ ਗੱਲ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਸ਼ਿੰਗਾਰ  ਦੇ ਨਾਲ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਆ ,  ਧਰਮ , ਅਚਾਰ ,  ਨਿਯਮ ,  ਸੰਜਮ ,  ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤ  ਦੀ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ,  ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਵਿਕਾਰੀ  ਸ਼ਕਤੀ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਾਦੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਢੋਂਗ ,  ਢਕੋਂਸਲਾ ,  ਨੁਮਾਇਸ਼ ਦੀ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਕਰਨ  ਦੇ ਨਿਮਿੱਤ ਹੀ  ਇਹ ਰਚਨਾ ਸ਼ੈਲੀ ਕਬੂਲ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਚਾਰ ,  ਨੀਤੀ ਅਤੇ ਗਿਆਨ  ਦੇ ਵੱਡੇ - ਵੱਡੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਅਤੇ ਮਰਮਸਪਰਸ਼ੀ ਵਿਸ਼ੇ  ਰੂਪਕ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸ਼ਾਏ ਹਨ ਪਰ ਜਨਤਾ ਇਹਨਾਂ  ਗਜਲਾਂ  ਦੇ ਆਸ਼ੇ  ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਚਿੱਤ  ਅਤੇ ਮਨ ਦੀਆਂ ਬਿਰਤੀਆਂ  ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਸਮਝਦੀ ਹੈ ।  ਕੀਰਤਨ  ਵਿੱਚ ਜੋ ਸਵਰਗੀ ਆਨੰਦ  ਇੱਕ ਭਗਤ ਨੂੰ ਹੋਵੇਗਾ ਉਹ ਵਿਲਾਸੀ  ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਹਰਗਿਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਚਰਿੱਤਰ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਦੀ ਦੁਰਬਲਤਾ  ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਤਹੀ ਆਸ਼ੇ  ਹੀ ਦਾ ਆਨੰਦ ਲੈਂਦਾ  ਹੈ । ਮਰਮ ਤੱਕ ਉਸਦੀ ਸਥੂਲ ਬੁਧੀ  ਪਹੁੰਚ  ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ । ਇਹ ਸ਼ੈਲੀ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੀ ਸਰਵਪ੍ਰਿਅ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਫਾਰਸੀ ਜਾਂ ਉਰਦੂ ਕਵੀਆਂ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਤਿਆਗ ਜਾਂ ਸੰਸ਼ੋਧਨ ਕਰਨ  ਦਾ ਸਾਹਸ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਸ਼ਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗਜਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਰਸ  ਹੀ ਨਹੀਂ ਆਵੇਗਾ ਜੋ ਇਸ ਸ਼ੈਲੀ  ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੀਆਂ ।ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸਾਦੀ  ਦੇ ਉਰਦੂ ਜੀਵਨੀਕਾਰ ਮੌਲਾਨਾ ਅਲਤਾਫ ਹੁਸੇਨ ਹਾਲੀ ਨੇ ਬਦੀਆਂ ਢੁਕਵੀਆਂ  ਗੱਲਾਂ ਲਿਖੀਆਂ  ਹਨ ,  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਕੇ  ਪਾਠਕ  ਆਪ ਜਾਣ  ਲੈਣਗੇ ਕਿ ਉਰਦੂ ਦੇ ਕਵੀ ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੀ  ਸੰਮਤੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।

ਇਸ ਗਜਲਾਂ  ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ  ਲੋਕ ਵਾਕਫ਼ ਹਨ ।  ਇਹ ਸਰਵਦਾ ਬੁਧੀ  ਅਤੇ ਗਿਆਨ ,  ਮਾਨ ਅਤੇ ਮਰਿਆਦਾ ,  ਧਰਮ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤ ,  ਧਨ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦੀ ਉਪੇਕਸ਼ਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਗਰੀਬੀ ਅਤੇ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ,  ਅਵਿਦਿਆ ਅਤੇ ਅਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਦੱਸਦੀ ਹੈ । ਸੰਸਾਰ ਦੇ  ਲੱਤ ਮਾਰਨਾ ,  ਬੁਧੀ  ਤੋਂ ਕਦੇ ਕੰਮ ਨਾ ਲੈਣਾ ,  ਸੰਤੋਸ਼ ਅਤੇ ਉਦਾਸੀਨਤਾ  ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦਾ ਪਤਨ ਕਰਨਾ  ,  ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਅਸਾਰ ਅਤੇ ਅਸਥਿਰ ਸਮਝਦੇ ਰਹਿਣਾ ,  ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ  ਦੇ ਤੱਤ ਨੂੰ  ਜਾਣਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਸ਼ ਨਾ ਕਰਨਾ ,  ਸੁਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਗਿਣਤੀ ਮਿਣਤੀ  ਨੂੰ ਔਗੁਣ ਸਮਝਣਾ ,  ਜੋ ਕੁੱਝ ਹੱਥ ਲੱਗੇ ਉਸਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਵਿਅਰਥ ਖੋ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕੀਤੀਆਂ  ਹੋਰ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਗੱਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।  ਗਿਆਤ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵਿਸ਼ਾ ਬੇਫਿਕਰਾਂ  ਅਤੇ ਨਵਯੁਵਕਾਂ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤੀਂ ਰੌਚਿਕ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ .  .  .  . ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਸਿਧ ਕਰਨਾ ਔਖਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਵਰਤਮਾਨ ਨੈਤਿਕ ਪਤਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗਜਲਾਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ  ਹੈ ,  ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਅਤੇ ਤਪੱਸਿਆ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੇ ਇਸ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਪੁਸ਼ਟ ਕਰਨ  ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਾਗ ਲਿਆ ਹੈ ।

ਗਿਆਰਵਾਂ ਅਧਿਆਏ

ਕਸੀਦੇ

ਕਸੀਦਾ ਫਾਰਸੀ ਕਵਿਤਾ  ਦੇ ਉਸ ਅੰਗ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਕਿਸੇ ਮਹਾਨ ਪੁਰਖ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਸਤੂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਹਿਣਾ ,  ਮਤੀਰਾਮ ,  ਕੇਸ਼ਵ ਆਦਿ ਕਵੀ ਜਨ ਆਪਣੇ ਸਮਕਾਲੀ   ਪਦਾਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਕੇ ਨਾਮ ,  ਧਨ ਅਤੇ ਜਸ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ,  ਉਸੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ  ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੰਮ ਲਈ ਕਵੀਆਂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਦਾ ਸਥਾਨ ਮਿਲਦਾ ਸੀ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਇਹੀ ਸੀ ਕਿ ਕੁਝ ਖਾਸ ਮੌਕਿਆਂ ਤੇ  ਆਪਣੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਾ ਗੁਣਗਾਣ ਕਰਨ  ।  ਇਸਦੇ ਲਈ ਕਵੀਆਂ ਨੂੰ ਵੱਡੀਆਂ – ਵੱਡੀਆਂ ਜਾਗੀਰਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਸਨ ,  ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਇੱਕ - ਇੱਕ ਸ਼ੇਅਰ ਦਾ ਇਨਾਮ ਇੱਕ - ਇੱਕ ਲੱਖ ਦੀਨਾਰ  ( ਜੋ ਪੰਝੀ ਰੁਪਏ  ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ )  ਤੱਕ ਜਾ ਪੁੱਜਦਾ ਸੀ । ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੇ ਭੂਸ਼ਣ  ਦਾ ਜਿਵੇਂ  ਆਦਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ,  ਜੇਕਰ ਇਹ ਅਤਿ ਕਥਨੀ  ਨਾ  ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਈਰਾਨੀ ਕਵੀਆਂ  ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਨਿਰਾਲੇ  ਆਦਰ ਦੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਸੱਚੀਆਂ  ਮੰਨਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਅੜਚਨ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਐਨੀ  ਜਿਆਦਾ ਆਮ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਾ ਦਰਬਾਰ ਕਵੀਆਂ ਤੋਂ ਖਾਲੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।  ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹਜਾਰਾਂ  ਕਵੀ ਭ੍ਰਮਣ ਕਰਕੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਨੂੰ ਕਸੀਦੇ ਸੁਣਾਉਂਦੇ ਫਿਰਦੇ ਸਨ ।  ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਇਸ ਝੂਠੀ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ੀ ਪਰ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਸੀ ।  ਅਤੇ ਕਸੀਦਿਆਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸ਼ੈਲੀ ਅਜਿਹੀ ਵਿਗੜ  ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਖੁਦਾ ਦੀ ਪਨਾਹ ।  ਸ਼ਾਇਰ ਲੋਕ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨ  ਦੇ ਕੁੱਲਾਵੇ ਮਿਲਾ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ।  ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀ ,  ਉਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਅਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਕਿਸੇ  ਦੇ ਦਾਨਵਰਤ ਦਾ ਬਖਾਨ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਸਮੁੰਦਰ  ਦੇ ਮੋਤੀ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਕੁਲ ਖਣਿਜ ਸੰਪਦਾ ਉਸਦੇ ਲਈ ਥੋੜ੍ਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਉਸਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨੂੰ ਬਖਾਨਦੇ  ਤਾਂ ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਚੰਦ੍ਰ ਉਸਦੇ ਘੋੜਿਆਂ  ਦੇ ਟਾਪ ਬਣ  ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਜੋ ਕਵੀ ਜਿੰਨਾ ਹੀ ਲੰਮਾ ਅਤੇ ਬੇਸਿਰ ਪੈਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਕਸੀਦਾ ਕਹਿੰਦਾ  ਉਸਦਾ ਓਨਾ ਹੀ ਸਨਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।  ਇਸ ਕਸੀਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਤਿਕਥਨੀ  ਹੀ ਨਹੀਂ ,  ਬਹੁਤ ਪੰਡਤਾਈ ਭਰੀ ਹੁੰਦੀ  ਸੀ ;  ਵੇਦਾਂਤ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ  ਦੇ ਵੱਡੇ - ਵੱਡੇ ਗਹਨ ਮਜ਼ਮੂਨਾਂ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਵੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ - ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਨਾਲ  ਸਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।  ਅੱਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਸੀਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹੀਏ  ਤਾਂ ਰਚਨ ਵਾਲਿਆਂ  ਦੀ ਵਿਦਿਆ ,  ਬੁਧੀ  ਅਤੇ ਕਾਵਿਕ  ਚਮਤਕਾਰ ਦਾ ਕਾਇਲ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਸ਼ੇਖ ਸਾਦੀ  ਦੇ ਪੂਰਵ ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜੋਰ ਸੀ ।  ਅਨਵਰੀ ,  ਖਸ਼ਕਾਨੀ ਆਦਿ ਕਵੀ ਸਮਰਾਟ ਸਾਦੀ  ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਆਪਣੇ ਕਸੀਦੇ ਲਿਖ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਅੱਜ ਅਸੀਂ  ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ । ਪਰ ਸਾਦੀ ਨੇ ਉਸ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਪਧਤੀ ਨੂੰ ਕਬੂਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਰਭੈ ,  ਨਿਰਲੇਪ , ਨਿਵਕਤ ਜੀਵਨ ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬਣਿਆ ਸੀ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੀ  ਇਸ ਮਰਾਸੀਪੁਣੇ  ਤੋਂ ਨਫ਼ਰਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਵੱਡੇ  ਕਵੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰਿਕ ਮੁਨਾਫੇ ਲਈ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਰਪਯੋਗ ਕਰਦੇ ਵੇਖਕੇ ਹਾਰਦਿਕ ਦੁੱਖ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।  ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਤੇ  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਲੋਕ ਮੈਨੂੰ  ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ  ਕਿ ਹੇ ਸਾਦੀ ਤੂੰ ਕਿਉਂ ਕਸ਼ਟ ਉਠਾਉਂਦਾ ਹੈਂ  ਅਤੇ ਕਿਉਂ ਆਪਣੀ ਕਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ  ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦਾ ?  ਜੇਕਰ ਤੂੰ ਕਸੀਦੇ ਕਹੇਂ ਤਾਂ ਨਿਹਾਲ ਹੋ ਜਾਵੇਂ । ਮਗਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਰਈਸ ਜਾਂ ਅਮੀਰ  ਦੇ ਦਵਾਰ ਤੇ  ਆਪਣਾ ਸਵਾਰਥ ਲੈ ਕੇ ਭਿਕਸ਼ੂਆਂ  ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਂਵਾਂ । ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਇੱਕ ਜੌਂ ਭਰ ਗੁਣ  ਦੇ ਬਦਲੇ ਮੈਨੂੰ ਸੌ ਕੋਸ਼ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ  ਦੇਵੇ  ਤਾਂ ਉਹ ਚਾਹੇ ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾਯੋਗ ਹੋਵੇ ਪਰ ਮੈਂ ਘਿਰਣਤ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗਾ ।

ਲੇਕਿਨ ਮਨੁੱਖ ਤੇ  ਆਪਣੇ ਸਮਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਣਾ  ਸੁਭਾਵਕ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਸਾਦੀ ਨੇ ਵੀ ਕਸੀਦੇ ਕਹੇ ਹਨ ,  ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਨ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਤਾਂ ਸੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਝੂਠੀ ਤਾਰੀਫਾਂ  ਦੇ ਪੁੱਲ ਬੰਨਦਾ ।  ਆਪਣੇ ਕਸੀਦਿਆਂ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਮਹੀਧਾਰਾਂ  ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਆਂ ,  ਤਰਸ ,  ਨਿਮਰਤਾ ਆਦਿ ਦੀ ਨੇਕ ਸਲਾਹ ਦਾ ਸਾਧਨ ਮਾਤਰ  ਬਣਾਇਆ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ  ਮਹਾਨੁਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਰੀਤੀ ਨਾਲ  ਉਪਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ  ਦੇ ਸਕਦੇ ਸੀ ,  ਇਸ ਲਈ ਕਸੀਦਿਆਂ  ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਈਸਵਰੀ ਕਰਤਵ‍ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਪਾਦਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਰਲ ਅਤੇ ਸੁਭਾਵਕ ਰੀਤੀ ਨਾਲ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਉਕਤੀਆਂ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਨਹੀਂ । ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਕੇਵਲ ਸਵਾਰਥ ਸਿਧੀ ਦੇ ਮਨਸ਼ਾ ਨਾਲ  ਲਿਖੇ ਗਏ ਹਨ ,  ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੱਚੀ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਅਤੇ ਆਤਮੀਅਤਾ ਝਲਕਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ  ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜੋ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ  ਦੇ ਪਾਤਰ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਸਰਲ ਕਸੀਦਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਬਹੁਤ ਲੋਕ ਅਨੁਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ  ਕਿ ਸਾਦੀ ਕਸੀਦਾ  ਰਚਨਾ  ਵਿੱਚ ਕੁਸ਼ਲ ਨਹੀਂ ਸਨ ।  ਪਰ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਉਹ ਸਰਲ ਸੁਭਾਅ ਮਨੁੱਖ ਸਨ ;  ਇੱਕ ਸਧਾਰਣ ਜਿਹੀ  ਗੱਲ ਨੂੰ ਘੁਮਾ - ਫਿਰਾ ਕੇ  ਸ਼ਬਦਾਂ  ਦੇ ਵਿਅਰਥ ਆਡੰਬਰ  ਦੇ ਨਾਲ ਵਰਣਨ ਕਰਨ  ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਦਤ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਅਤੇ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਕਸੀਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਓਜ ਅਤੇ ਗੁਰੂਤਵ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਮਿਠਾਸ ਅਤੇ ਸਰਲਤਾ ਕੁੱਟ – ਕੁੱਟ ਕੇ  ਭਰੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਕੇ ਹਿਰਦਾ ਤੇ  ਇੱਕ ਪਵਿਤਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਅਸੀਂ  ਸਾਦੀ  ਦੇ ਦੋ ਕਸੀਦਿਆਂ  ਦੇ ਕੁੱਝ ਸ਼ੇਅਰਾਂ ਦਾ ਭਾਵਅਰਥ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਮਿਲ ਜਾਏਗਾ

1

ਫਾਰਸ  ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਤਾਬਕ ਅਬੂਬਕਰ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਵਿੱਚ

ਇਸ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ - ਵੱਡੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਨੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਲੇਕਿਨ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਜਾਣ ਸਮੇਂ  ਠੋਕਰਾਂ ਖਾਣ  ਲੱਗੇ ।

ਤੈਨੂੰ ਈਸ਼‍ਵਰੀ ਆਗਿਆ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨਾ  ਚਾਹੀਏ । ਦੌਲਤ ਅਤੇ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ

ਨਹੀਂ , ਢੋਲ  ਦੇ ਵਾਂਗ ਗਰਜਣ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਅੰਦਰ ਬਿਲਕੁੱਲ ਖਾਲੀ ਹੈ ।ਕਰਤਵ‍ ਪਾਲਣਾ ਸਿੱਖ ,  ਇਹੀ ਸਵਰਗ ਦੇ ਰਸਤੇ  ਦਾ ਸਾਧਨ  ਹੈ ,  ਉਸ ਦਿਨ ਊਦਸੀਜ  ( ਬਰਤਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ

ਅਗਰ  ਜਲਾਂਦੇ ਹਨ )  ਅਤੇ ਅੰਬਰਸਾਏ  ( ਉਹ ਬਰਤਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅੰਬਰ ਘਸਦੇ ਹਨ )  ਕੁੱਝ ਕੰਮ ਨਹੀਂ

ਆਣਗੇ ।

ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਪ੍ਰਜਾ ਨੂੰ ਦੁੱਖ  ਦੇਵੇ  ਉਹ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਧਰੋਹੀ ਹੈ ,  ਉਸਦੇ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ  ਦੇ ।

ਪੂਰਵ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਤੱਕ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਵਧਾ  ,  ਪਰ ਰਣਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਮਤ ਜਾ ,  ਇਹ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦਿਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲੈ ,  ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੈਲ ਧੋ । ਮੈਂ ਮਿੱਠ ਭਾਸ਼ੀ ਕਵੀਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਤੂੰ ਕਸਤੂਰੀ ਦੀ ਵਰਖਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮੇਘ ਹੈਂ ।

ਜਿੰਨੀ ਉਮਰ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਹੈ ਉਹ ਘੱਟ - ਵੱਧ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ ਤਾਂ ਇਹ ਕਹਿਣ ਦਾ  ਕੀ ਫਾਇਦਾ ਕਿ ਤੂੰ ਕਿਆਮਤ ਤੱਕ ਜਿੰਦਾ ਅਤੇ ਸਲਾਮਤ ਰਹਿ ।

2

ਫਕੀਰਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦੀ ਤਰੀਫ ਕਰਨਾ  ਨਹੀਂ ਹੈ ,  ਜੋ ਮੈਂ ਕਹਾਂ ਕਿ ਤੂੰ ਸਮੁੰਦਰ  ਦੇ ਸਮਾਨ ਅਗਾਧ ਅਤੇ ਮੇਘ  ਦੇ ਸਮਾਨ ਦਾਨਸ਼ੀਲ ਹੈ ।

ਮੈਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਤਰਸ ਵਿੱਚ ਤੂੰ ਔਲੀਆ ਤੋਂ ਬੜਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ,  ਨਾ ਹੀ  ਇਹ ਕਿ ਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦਾ ਨੇਤਾ ਹੈਂ ।

ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਇਹ ਸਭ ਗੁਣ ਤੇਰੇ  ਵਿੱਚ ਹਨ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੋਰ ਵੀ ਉੱਤਮ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸੱਚੇ ਪ੍ਰੇਮ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਨੂੰ  ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਨ ਦਾ ਇਹੀ ਰਸਤਾ ਹੈ ।

ਖੁਦਾ ਨੇ ਯੂਸੁਫ ਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਸਨਮਾਨਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਰੂਪਵਾਨ ਸੀ ,  ਸਗੋਂ ਇਸ ਲਈ  ਕਿ ਉਹ ਸਤਕਰਮੀ ਸੀ ।

ਫੌਜ ,  ਧਨ ,  ਐਸ਼‍  ,  ਇੱਕ ਵੀ ਸੁਕੀਰਤੀ  ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਤੁਹਾਡੇ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਆਉਣਗੇ ।

ਤੇਰੀ ਸਰਦਾਰੀ  ਦੇ ਸਥਿਰ ਰਹਿਣ ਦਾ ਬਸ ਇੱਕ ਹੀ ਮੰਤਰ ਹੈ ,  ਕਿ ਕਿਸੇ ਬਲਵਾਨ ਦਾ ਹੱਥ ਕਿਸੇ ਕਮਜੋਰ ਤੇ  ਨਹੀਂ ਉੱਠੇ ।

ਮੈਂ ਇਹ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ  ਨਹੀਂ ਦੇਵਾਂਗਾ ਕਿ ਤੂੰ ਹਜਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਜਿੰਦਾ ਰਹੇ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੂੰ ਇਸ ਨੂੰ ਅਤਿਕਥਨੀ  ਸਮਝੇਂਗਾ ।

ਤੂੰ  ਕੀਰਤੀ ਅਤੇ ਜਸ ਲਾਭ ਕਰਨ  ਵਿੱਚ ਜਿਆਦਾ ਸਾਮਰਥ ਹੋਵੇਂ  ਤਾਂ ਜੋ ਨਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰੇਂ ਅਤੇ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਦੀ ਤਾੜਨਾ ਕਰੇਂ ।

ਬਾਰਹਵਾਂ ਅਧਿਆਏ

ਸਾਦੀ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਹਨ  ਜੋ ਸੁਰੁਚੀ  ਦੇ ਪਦ ਤੋਂ ਇੰਨੀਆਂ  ਡਿੱਗ ਗਈਆਂ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸ਼‍ਲੀਲ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।ਅਸੀਂ ਇਸ ਕਿਤਾਬ  ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸੰਸਕਰਣ ਵਿੱਚ ਵਰਕਾ  ਸੱਤਾਸੀ ਤੇ  ਇਹ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਸਾਦੀ ਦੀਆਂ  ਹਰਗਿਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ  ,  ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਛਾਨਬੀਨ ਕਰਨ  ਤੇ  ਇਹ ਗਿਆਤ ਹੋਇਆ ਕਿ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਸਾਦੀ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਕਰਤਾ ਹਨ । ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਦੀ  ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਰੂਪੀ ਚੰਦ੍ਰ  ਮੁਖ ਤੇ  ਅਜਿਹਾ ਧੱਬਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਮਿਟ ਸਕਦਾ । ਜਦੋਂ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ  ਕਿ ਸ਼ੇਖ ਸਾਦੀ ਕਿੰਨੇ ਨੀਤੀਵਾਨ ,  ਕਿੰਨੇ ਸਦਾਚਾਰੀ ,  ਕਿੰਨੇ ਸਦਗੁਣੀ ਮਹਾਨ ਪੁਰਖ ਸਨ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ  ਅਸ਼‍ਲੀਲ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਸਾਦੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਨੀਤੀਗਿਅਤਾ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ  ਖੂਬ ਗੰਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ ।  ਇਸ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਾਦੀ ਵਿਨੋਦਸ਼ੀਲ ਪੁਰਖ ਸਨ ਅਤੇ  ਵਿਨੋਦਸ਼ੀਲਤਾ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਦੂਸ਼ਣ ਨਹੀਂ , ਸਗੋਂ  ਗੁਣ ਹੈ ,  ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਨੀਤੀ ਉਪਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ  ਉਸਦੀ ਵੱਡੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ,  ਜਿੱਥੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਾ ਦੁਸ਼ਚਾਰ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਟਤਾ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।  ਇਹ ਗੁਣ ਬਹੁਤ ਕਰਕੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਰੌਚਿਕ  ਬਣਾ ਦਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ,  ਪਰ ਉਹੀ ਗੱਲ ਜਦੋਂ ਔਚਿਤਿਅ ਤੋਂ  ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸ਼‍ਲੀਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਵੇਖਣਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ੇਖਸਾਦੀ ਨੇ ਇਹ ਰਚਨਾ ਵਿਨੋਦਾਰਥ ਕੀਤੀ  ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ।  ਇਹ ਗੱਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ  ਪੰਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਗਿਆਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਭਾਗ  ਦੇ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਮਾਫੀ ਅਰਦਾਸ  ਦੇ ਭਾਵ ਨਾਲ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ :

ਇੱਕ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਕੁੱਝ ਅਸ਼‍ਲੀਲ ਗੱਲਾਂ ਲਿਖਾਂ । ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਮਨਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਮਾਰ ਮੁਕਾਉਣ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ।ਇਸ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋਕੇ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖਣੀਆਂ ਪਈਆਂ ਅਤੇ ਮੈਂ ਇਸਦੇ ਲਈ ਈਸਵਰ ਤੋਂ ਮਾਫੀ ਮੰਗਦਾ ਹਾਂ ।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿਧ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਦੀ ਨੇ ਇਹ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋਕੇ ਰਚੀਆਂ ਅਤੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਲਈ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਹੈ ।  ਉਹ ਆਪ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਨੁਚਿਤ‍ ਸਮਝਦੇ ਹਨ।  ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਸਾਦੀ ਦੀ ਨਿਰਮਮਤਾ ਤੇ  ਘਾਤਕ ਚੋਟ  ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਰੁਚੀ ਅਤੇ ਸਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਇਹੀ ਬਹੁਤ ਹੈ ਕਿ ਸਾਦੀ ਨੇ ਇਸ ਰਚਨਾ ਤੇ  ਦੁੱਖ ਤਾਂ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤਾ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਵੀ ਗਣ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ  ਦੇ ਆਮੋਦ - ਪ੍ਰਮੋਦ  ਦੇ ਨਿਮਿਤ‍ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ  ਗੰਦੀਆਂ  ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ।ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਵੱਡੇ - ਵੱਡੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਪੰਡਤਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਲੇਸ਼ਮਾਤਰ ਸੰਕੋਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਵਿਦਵੱਜਨ ਇਹਨਾਂ  ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦੇ  ਸਨ । ਰਸੀਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ੀ ਕਰਦੇ ਸਨ ।  ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸਾਦੀ ਨੇ ਵੀ ਜੇਕਰ ਇਸ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਇਤਰਾਜਯੋਗ ਨਾ ਸਮਝਿਆ ਹੋਵੇ  ਤਾਂ ਆਸ਼‍ਚਰਜ  ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਰਮ ਅਤੇ ਦੁੱਖ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤਾ ,  ਇਸ ਪਰ ਸੰਤੋਸ਼ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ  ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪਰਫੁਲਤਾ ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਪ੍ਰਦਾਨੀ ਵਿਨੋਦਸ਼ੀਲਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਧਾਨ ਗੁਣ ਹੈ ।  ਇਸ ਤੋਂ ਗਿਆਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ੇਖ ਨੇ ਜ਼ਰੂਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦਬਾਓ ਹੇਠ ਕੀਤੀ ,  ਆਪਣੀ ਮਰਜੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ।