ਸ਼ੇਖ ਸਾਦੀ-1-ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ

ਪਹਿਲਾ ਅਧਿਆਏ

ਸ਼ੇਖ਼ ਮੁਸਲਹੁੱਦੀਨ  ( ਉਪਨਾਮ ਸਾਦੀ )  ਦਾ ਜਨਮ ਸੰਨ 1172 ਈ .  ਵਿੱਚ ਸ਼ੀਰਾਜ ਨਗਰ  ਦੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਅਬਦੁੱਲਾਹ ਅਤੇ ਦਾਦਾ ਦਾ ਨਾਮ ਸ਼ਰਫੁੱਦੀਨ ਸੀ ।  ਸ਼ੇਖ਼ ਇਸ ਘਰਾਣੇ ਦੀ ਸਨਮਾਨ ਸੂਚਕ ਪਦਵੀ ਸੀ ।  ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਿਰਤੀ  ਧਾਰਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆ - ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦੀ  ਸੀ ।  ਲੇਕਿਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਸੈਯਦ ਸੀ ।  ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਰ ਮਹਾਨ ਪੁਰਸ਼ਾਂ  ਦੇ ਜਨਮ  ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਨਿਰਾਲੀਆਂ  ਘਟਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹਨ ਉਸੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਾਦੀ  ਦੇ ਜਨਮ  ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ  ਵਿੱਚ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਲਪਨਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ  ਚਰਚਾ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ।  ਸਾਦੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ  ਦੇ ਅਨੇਕ ਕਵੀਆਂ  ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹਨੇਰਾ ਹੈ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨੀ  ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਅਨੁਮਾਨ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਿਰਤਾਂਤ  ਫਾਰਸੀ ਗਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵਿਸਥਾਰ  ਦੇ ਨਾਲ ਹੈ ਤਦ ਵੀ ਉਸ ਵਿੱਚ ਅਨੁਮਾਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਇੰਨੀ ਜਿਆਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੋਲੀ ਵੀ ,  ਜਿਨ੍ਹੇ ਸਾਦੀ ਦਾ ਚਰਿੱਤਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ,  ਦੁੱਧ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ ।  ਕਵੀਆਂ ਦਾ ਜੀਵਨ - ਚਰਿੱਤਰ ਅਸੀਂ  ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ   ਇਸਲਈ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ  ਕਵੀ  ਦੇ ਮਨੋਭਾਵਾਂ ਤੋਂ ਵਾਕਫ਼ ਹੋ ਸਕੀਏ  ਅਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਭਲੀਭਾਂਤ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲੇ ।  ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਨ – ਚਰਿਤਰਾਂ  ਤੋਂ ਹੋਰ  ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਿੱਖਿਆ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ ।  ਪਰ ਸਾਦੀ ਦਾ ਚਰਿੱਤਰ ਆਦਿ ਤੋਂ ਅਖੀਰ ਤੱਕ ਸਿਖਿਆਦਾਇਕ  ਹੈ ।  ਉਸਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਧੀਰਜ  ,  ਸਾਹਸ ਅਤੇ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚੰਗੇ  ਰਾਹ ਤੇ ਟਿਕੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

ਸ਼ੀਰਾਜ ਇਸ ਸਮੇਂ ਫਾਰਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿਧ ਸਥਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਜਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਰੇ ਏਸ਼ੀਆ ਦੀ ਵਿਦਿਆ ,  ਗੁਣ ਅਤੇ ਕੌਸ਼ਲ ਦੀ ਖਾਨ ਸੀ ।  ਮਿਸ਼ਰ ,  ਏਰਾਕ ,  ਹਬਸ਼ ,  ਚੀਨ ,  ਖੁਰਾਸਾਨ ਆਦਿ ਦੇਸ਼ ਦੇਸ਼ਾਂਤਰ  ਦੇ ਗੁਣੀ ਲੋਕ ਉੱਥੇ ਸਹਾਰਾ ਪਾਂਦੇ ਸਨ ।  ਗਿਆਨ ,  ਵਿਗਿਆਨ ,  ਦਰਸ਼ਨ ,  ਧਰਮਸ਼ਾਸਤਰ ਆਦਿ  ਦੇ ਵੱਡੇ - ਵੱਡੇ ਪਾਠਸ਼ਾਲ ਖੁੱਲੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਇੱਕ ਤਰਕੀ ਯਾਫਤਾ  ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸਧਾਰਣ ਸਮਾਜ ਦੀ ਜਿਹੋ ਜਿਹੀ  ਚੰਗੀ ਹਾਲਤ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਉਹੋ ਜਿਹੀ  ਹੀ ਉੱਥੇ ਸੀ । ਇਸ ਕਰਕੇ  ਸਾਦੀ ਨੂੰ ਬਾਲ-ਉਮਰ ਹੀ ਤੋਂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ  ਦੇ ਸਤਸੰਗ ਦਾ  ਅਵਸਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ।  ਸਾਦੀ  ਦੇ ਪਿਤਾ ਅਬਦੁੱਲਾਹ ਦਾ ‘ਸਾਦ ਬਿਨਾਂ ਜੰਗ਼ੀ’  ( ਉਸ ਸਮੇਂ ਈਰਾਨ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ )   ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਮਾਨ  ਸੀ ।  ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹ ਪਰਵਾਰ ਆਪਣੀ ਵਿਦਿਆ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਜੀਵਨ  ਦੇ ਕਾਰਨ ਵੱਡੇ ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ  ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।  ਸਾਦੀ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ  ਦੇ ਨਾਲ ਮਹਾਤਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਗੁਣੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ।  ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਅਨੁਕਰਣਸ਼ੀਲ ਸੁਭਾਅ ਤੇ  ਜ਼ਰੂਰ ਹੀ ਪਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ।  ਜਦੋਂ ਸਾਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ‘ਸਾਦ ਬਿਨਾਂ ਜੰਗੀ’  ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਗਏ ਤਾਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਨੇਹਪੂਰਣ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ  ਵੇਖਕੇ ਪੁੱਛਿਆ , ‘ ਮੀਆਂ ਮੁੰਡਿਆ ,  ਤੇਰੀ  ਉਮਰ ਕੀ ਹੈ ?’  ਸਾਦੀ ਨੇ ਅਤਿਅੰਤ ਨਿਮਰਤਾ ਨਾਲ  ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ , ‘ ਹੁਜੂਰ  ਦੇ ਗੌਰਵਸ਼ੀਲ ਰਾਜਕਾਲ ਤੋਂ ਪੂਰੇ 12 ਸਾਲ ਛੋਟਾ ਹਾਂ ।’  ਅਲਪਾਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਇਸ ਚਤੁਰਾਈ ਅਤੇ ਬੁਧੀ  ਦੀ ਤੇਜ਼ੀ ਤੇ  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਮੁਗਧ  ਹੋ ਗਿਆ ।  ਅਬਦੁੱਲਾਹ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ,  ਬਾਲਕ ਬਹੁਤ ਹੋਣਹਾਰ ਹੈ ,  ਇਸਦੇ ਪਾਲਣ - ਪੋਸਣਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਉੱਤਮ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨਾ  ।  ਸਾਦੀ ਵੱਡੇ ਹਾਜਰ ਜਵਾਬ ਸਨ ,  ਮੌਕੇ ਦੀ ਗੱਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ੂਬ ਸੁੱਝਦੀ ਸੀ ।  ਇਹ ਉਸਦਾ ਪਹਿਲਾ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ।

ਸ਼ੇਖਸਾਦੀ  ਦੇ ਪਿਤਾ ਧਾਰਮਿਕ ਬਿਰਤੀ   ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਸਨ ।   ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ  ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਵੀ ਧਰਮ ਦਾ ਸਮਾਵੇਸ਼ ਜ਼ਰੂਰ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ ।  ਇਸ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਾਦੀ ਪਰ ਜੀਵਨ ਭਰ  ਰਿਹਾ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਮਨ ਦਾ ਝੁਕਾਵ ਵੀ ਇਸ ਵੱਲ ਸੀ ।  ਉਹ ਬਚਪਨ ਹੀ ਤੋਂ ਰੋਜਾ ,  ਨਮਾਜ ਆਦਿ  ਦੇ ਪਾਬੰਦ ਰਹੇ ।  ਸਾਦੀ  ਦੇ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਪਿਤਾ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਬਚਪਨ  ਹੀ ਵਿੱਚ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਸੰਭਵ ਸੀ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਭੈੜੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਦੀ ਵੀ ਗਲਤ ਕੰਮਾਂ  ਵਿੱਚ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਪਿਤਾ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ ।

ਹਾਲਾਂਕਿ ਸ਼ੀਰਾਜ ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ  ਵੱਡੇ - ਵੱਡੇ ਸਕੂਲ  ਸਥਾਪਤ ਸਨ ,  ਪਰ ਉੱਥੇ  ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸਾਦ ਬਿਨਾਂ ਜੰਗ਼ੀ ਨੂੰ ਲੜਾਈਆਂ  ਕਰਨ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਧੁਨ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਬਹੁਤ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਏਰਾਕ ਪਰ ਹਮਲਾ ਕਰਣ ਚਲਾ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ  ਰਾਜਕਾਜ  ਦੇ ਵੱਲੋਂ ਲਾਪਰਵਾਹ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।  ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਘੋਰ ਉਪਦਰ ਮਚਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ  ਬਲਵਾਨ ਵੈਰੀ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਮਚਾ ਦਿੰਦੇ ਸਨ । ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਈ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਵੇਖਕੇ ਸਾਦੀ ਦਾ ਜੀ ਸ਼ੀਰਾਜ ਤੋਂ ਉਚਾਟ ਹੋ ਗਿਆ ।  ਅਜਿਹੀ ਉਪਦਰ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਪੜਾਈ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ?  ਇਸਲਈ ਸਾਦੀ ਨੇ ਯੁਵਾਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸ਼ੀਰਾਜ ਤੋਂ ਬਗ਼ਦਾਦ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਥਾਨ ਕੀਤਾ ।

ਦੂਜਾ ਅਧਿਆਏ

ਬਗ਼ਦਾਦ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੁਰਕ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ ।  ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਬਸਰਾ  ਤੋਂ ਯੂਨਾਨ ਤੱਕ ਫਤਹਿ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਈ ਸੀ ਅਤੇ  ਸੰਪੂਰਣ ਏਸ਼ੀਆ ਹੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ,  ਯੂਰੋਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਿਹਾ ਮਾਲਦਾਰ ਹੋਰ ਕੋਈ ਰਾਜ ਨਹੀਂ ਸੀ ।  ਰਾਜਾ  ਵਿਕਰਮਾਦਿਤਿਆ   ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਉੱਜੈਨ ਦੀ ਅਤੇ ਮੌਰਿਆਵੰਸ਼ ਰਾਜ ਕਾਲ ਵਿੱਚ  ਪਾਟਲੀਪੁਤਰ ਦੀ ਜੋ ਉੱਨਤੀ ਸੀ ਉਹੀ ਇਸ ਸਮੇਂ ਬਗ਼ਦਾਦ ਦੀ ਸੀ ।  ਬਗ਼ਦਾਦ  ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਖਲੀਫਾ ਕਹਾਂਦੇ ਸਨ ।  ਰੌਣਕ ਅਤੇ  ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਸ਼ੀਰਾਜ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵਧ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਸੀ ।  ਇੱਥੇ  ਦੇ ਕਈ ਖ਼ਲੀਫਾ ਵੱਡੇ ਵਿਦਿਆ ਪ੍ਰੇਮੀ ਸਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਣਗਿਣਤ ਸਕੂਲ  ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ਸਨ ।  ਦੂਰ - ਦੂਰ ਤੋਂ ਵਿਦਵਾਨ ਲੋਕ ਅਧਿਐਨ - ਪਾਠਨ  ਦੇ ਨਮਿਤ ਆਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ।  ਇਹ ਕਹਿਣ ਵਿੱਚ ਅਤਿਕਥਨੀ  ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਬਗ਼ਦਾਦ ਜਿਹਾ ਉੱਨਤ ਨਗਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ।  ਵੱਡੇ - ਵੱਡੇ ਵਿਦਵਾਨ ,  ਫਾਜਿਲ ,  ਮੌਲਵੀ ,  ਮੁੱਲਾਂ ,  ਵਿਗਿਆਨਵੇਤਾ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਨੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ  ਰਚਨਾਵਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਗੌਰਵ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ  ਵੇਖੀਆਂ  ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਬਗ਼ਦਾਦ ਹੀ  ਦੇ ਸਕੂਲ  ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਪਾਈ ।  ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ  ‘ਮਦਰਸਾ ਏ ਨਜਮੀਆ’ ਵਰ‍ਤਮਾਨ ਆਕਸਫੋਰਡ ਜਾਂ ਬਰਲਿਨ ਦੀਆਂ ਯੂਨਿਵਰਸਿਟੀਆਂ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ।  ਸੱਤ - ਅੱਠ ,  ਹਜਾਰ  ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਪਾਉਂਦੇ ਸਨ ।  ਇਸਦੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ  ਅਤੇ ਅਧਿਸ਼ਠਾਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਐਸੇ ਐਸੇ  ਲੋਕ ਹੋਏ ਹਨ  ਜਿਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ  ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਗਰਵ ਹੈ ।  ਇਸ ਮਦਰਸੇ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਵਿਦਿਆ ਪ੍ਰੇਮੀ ਨੇ ਪਾਈ ਸੀ ਜਿਸਦੇ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੇਮ  ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸ਼ਾਇਦ ਕਾਰਨੇਗੀ ਵੀ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਹੋ ਜਾਏ  ।  ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਨਿਜਾਮੁਲਮੁਲਕਤੂਸੀ ਸੀ ।  ਜਲਾਲੁੱਦੀਨ ਸਲਜੂਕੀ  ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਰਾਜ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨਮੰਤਰੀ ਸੀ ।  ਉਸਨੇ ਬਗ਼ਦਾਦ  ਦੇ ਇਲਾਵਾ  ਬਸਰਾ  ,  ਨੇਸ਼ਾਪੁਰ ,  ਇਸਫਾਹਨ  ਆਦਿ ਨਗਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਦਰਸੇ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ਸਨ ।  ਰਾਜਕੋਸ਼  ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਿਜੀ ਅਣਗਿਣਤ ਰੁਪਏ ਸਿਖਿਆ ਦੀ ਤਰੱਕੀ  ਵਿੱਚ ਖ਼ਰਚ ਕਰਦਾ ਸੀ ।  ਨਜਾਮੀਆ ਮਦਰਸੇ ਦੀ ਖਿਯਾਤੀ ਦੂਰ - ਦੂਰ ਤੱਕ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ ।  ਸਾਦੀ ਨੇ ਇਸ ਮਦਰਸੇ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼  ਕੀਤਾ ।  ਇਹ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਕਿੰਨੇ ਦਿਨ ਬਗ਼ਦਾਦ ਵਿੱਚ ਰਹੇ ।  ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਲੇਖਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉੱਥੇ ਫਿਕਹ  ( ਧਰਮਸ਼ਾਸਤਰ )  ,  ਹਦੀਸ ਆਦਿ  ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਗਿਆਨ ,  ਹਿਸਾਬ  ,  ਖਗੋਲ ,  ਭੂਗੋਲ ,  ਇਤਹਾਸ ਆਦਿ ਮਜ਼ਮੂਨਾਂ ਦਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਧਿਐਨ  ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅੱਲਾਮਾ ਦੀ ਸਨਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ।  ਇਹਨਾਂ ਗਹਿਨ ਮਜ਼ਮੂਨਾਂ  ਦਾ ਪੰਡਤ ਹੋਣ ਲਈ ਸਾਦੀ ਨੂੰ  ਦਸ ਸਾਲ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਲੱਗੇ ਹੋਣੇ ।

ਕਾਲ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਵਚਿੱਤਰ ਹੈ ।  ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਸਾਦੀ ਨੇ ਬਗ਼ਦਾਦ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਥਾਨ ਕੀਤਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਸ ਨਗਰ ਪਰ ਲਕਸ਼ਮੀ ਅਤੇ ਸਰਸਵਤੀ ਦੋਨਾਂ ਹੀ ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਸੀ ,  ਲੇਕਿਨ ਲੱਗਭੱਗ ਵੀਹ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸੇ  ਪ੍ਰਫੁਲਿਤ  ਨਗਰ ਨੂੰ ਹਲਾਕੂ ਖਾਂ   ਦੇ ਹੱਥੋਂ  ਨਸ਼ਟ - ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਹੁੰਦੇ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਅਖੀਰ ਖ਼ਲੀਫਾ ਜਿਸਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ - ਵੱਡੇ ਰਾਜਾ ਰਈਸਾਂ ਦੀ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ  ਪਹੁੰਚ  ਹੁੰਦੀ ਸੀ ,  ਬਹੁਤ  ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਅਤੇ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ  ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ।

ਸਾਦੀ  ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਤੇ  ਇਸ ਘੋਰ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲੇਖਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਰੰਬਾਰ ਨੀਤੀ ਰਕਸ਼ਾ ,  ਪ੍ਰਜਾਪਾਲਨ ਅਤੇ ਨਿਆਂਸ਼ੀਲਤਾ  ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਯਥਾਰਥ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਸੰਦੇਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਆਦਲ ,  ਪ੍ਰਜਾ ਪ੍ਰੇਮੀ ਰਾਜੇ  ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੈਰੀ ਹਰਾ  ਨਹੀਂ   ਸਕਦਾ ।  ਜਦੋਂ ਇਹਨਾਂ  ਗੁਣਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਅੰਸ਼ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਭੈੜੇ ਦਿਨ ਦੇਖਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ।  ਸਾਦੀ ਨੇ ਦੀਨਾਂ ਪਰ ਤਰਸ ,  ਦੁਖੀਆਂ ਨਾਲ  ਹਮਦਰਦੀ ,  ਦੇਸ਼ਭਾਈਆਂ ਨਾਲ  ਪ੍ਰੇਮ ਆਦਿ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ ।  ਕੋਈ ਆਸ਼‍ਚਰਜ  ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਜੋ ਸਜੀਵਤਾ ਵਿੱਖ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਿਰਦਾ ਸਪਰਸ਼ੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਹੋਵੇ  ।

ਤੀਜਾ ਅਧਿਆਏ

ਭ੍ਰਮਣ

ਮੁਸਲਮਾਨ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਬ‍ਨ ਬਤੂਤਾ  ( ਪ੍ਰਖ‍ਯਾਤ ਪਾਂਧੀ ਅਤੇ ਮਹਤ‍ਵਪੂਰਣ ਗਰੰਥ ‘ਸਫਰਨਾਮਾ’ ਦਾ ਲੇਖਕ )  ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਰੇਸ਼‍ਠ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।  ਸਾਦੀ  ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ  ਵਿੱਚ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਤੈਹ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਬਤੂਤਾ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਹੀ ਘੱਟ ਸਨ ।  ਉਸ ਸਮੇਂ  ਦੇ ਸੰਸਕਾਰੀ/ਸਭਿਆਚਾਰੀ.  ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਸਾਦੀ ਨੇ ਪੈਰ ਨਾ ਰਖਿਆ  ਹੋਵੇ  ।  ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਪੈਦਲ ਸਫਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ।  ਇਸ ਤੋਂ ਗਿਆਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਵਾਸਥ ਕਿਵੇਂ ਅੱਛਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਉਹ ਕਿੰਨੇ ਵੱਡੇ ਉੱਦਮੀ ਸਨ ।  ਸਧਾਰਣ ਵਸਤਰਾਂ  ਦੇ ਸਿਵਾ  ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਹੋਰ ਕੋਈ ਸਾਮਾਨ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ।  ਹਾਂ ,  ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਇੱਕ ਕੁਹਾੜਾ ਲੈ ਲਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ।  ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ  ਦੇ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਕੇਟ ਵਿੱਚ ਨੋਟਬੁਕ ਪਾ ਕੇ  ਗਾਈਡ ਦੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿਧ ਸਥਾਨ ਵੇਖਣਾ ਅਤੇ ਘਰ ਪਹੁੰਚ ਕੇ  ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਸਮਾਚਾਰ ਛਪਵਾਕੇ ਆਪਣੀ ਵਿਦਵਤਾ ਦਰਸ਼ਾਉਣਾ ਸਾਦੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ।  ਉਹ ਜਿੱਥੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਧੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ।  ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਰੀਤੀ - ਰਿਵਾਜ ,  ਰਹਿਣ – ਸਹਿਣ ਅਤੇ ਅਚਾਰ – ਵਿਹਾਰ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਸਨ ,  ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਸਤਸੰਗ ਕਰਦੇ ਸਨ ਹੋਰ ਜੋ ਵਚਿੱਤਰ ਗੱਲਾਂ ਵੇਖਦੇ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਿਮਰਨ - ਕੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਦਰਜ਼ ਕਰਕੇ ਸੰਭਾਲਦੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਗ਼ ਅਤੇ ਬੋਸਤਾਂ ਦੋਨਾਂ ਹੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਭਵਾਂ ਦਾ  ਫਲ ਹਨ ।  ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਚਿੱਤਰ ਜੀਵਜੰਤੂਆਂ,  ਕੋਰੇ ਸੁਭਾਵਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਅਦਭੁਤ ਵਸਤਰਾਭੂਸ਼ਣਾ ਦੇ ਗਪੋੜਾਂ ਨਾਲ  ਆਪਣੀਆਂ  ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਹੀਂ ਭਰੀਆਂ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ  ਗੱਲਾਂ ਤੇ  ਰਿਹਾ ਕਰਦੀ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਸਦਾਚਾਰ ਸੰਬੰਧੀ ਨਤੀਜਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇ  ,  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਮਨੋਵੇਗ ਅਤੇ ਬਿਰਤੀਆਂ  ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੋਵੇ  ,  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸੱਜਣਤਾ ਜਾਂ ਦੁਰਜਨਤਾ ਦਾ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੋਵੇ  ,  ਚੰਗਾ ਚਾਲਚਲਣ ,  ਪਰਸਪਰ ਵਰਤੋਂ ਵਿਹਾਰ  ਅਤੇ ਨੀਤੀ ਪਾਲਣ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ  ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ  ਸਨ ।  ਉਹ ਅਜਿਹੀਆਂ  ਹੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੇ  ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ,  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਹਨਾਂ  ਉੱਚ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇ  ।  ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਨੋਖੀਆਂ  ਹੀ ਹੋਣ । ਉਹ ਸਧਾਰਣ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਸਿਧਾਂਤ  ਕੱਢ ਲੈਂਦੇ ਸਨ ਜੋ ਸਧਾਰਣ ਬੁਧੀ ਦੀ ਪਹੁੰਚ  ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ।  ਹੇਠ  ਲਿਖੇ ਦੋ - ਚਾਰ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਸੂਖਮਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ  ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਇਗੀ ।

ਮੈਨੂੰ ਕੇਸ਼ ਨਾਮੀ ਟਾਪੂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੌਦਾਗਰ ਨੂੰ  ਮਿਲਣ ਦਾ ਸੰਜੋਗ ਹੋਇਆ ।  ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਸਾਮਾਨ ਨਾਲ  ਲੱਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਸੌ ਪੰਜਾਹ ਉੱਠ ,  ਅਤੇ ਚਾਲ੍ਹੀ ਖਿਦਮਤਗਾਰ ਸਨ ।  ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਮਹਿਮਾਨ ਬਣਾਇਆ ।  ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਆਪਣੀ ਰਾਮ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਮੇਰਾ ਇੰਨਾ ਮਾਲ ਤੁਰਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਹੈ ,  ਇੰਨਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ,  ਇੰਨੀ ਜਮੀਨ  ਫਲਾਣਾ ਸਥਾਨ ਪਰ ਹੈ ,  ਇਨ੍ਹੇ ਮਕਾਨ ਫਲਾਣਾ ਸਥਾਨ ਪਰ ,  ਕਦੇ ਕਹਿੰਦਾ ,  ਮੈਨੂੰ ਮਿਸ਼ਰ  ਜਾਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਹੈ ਲੇਕਿਨ ਉੱਥੇ ਦੀ ਜਲਵਾਯੂ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ ।  ਜਨਾਬ ਸ਼ੇਖ਼ ਸਾਹਿਬ ,  ਮੇਰਾ ਵਿਚਾਰ ਇੱਕ ਹੋਰ  ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਹੈ ,  ਜੇਕਰ ਉਹ ਪੂਰੀ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਫਿਰ ਏਕਾਂਤਵਾਸ ਕਰਨ  ਲਗੂੰ ।  ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ ਉਹ ਕਿਹੜੀ ਯਾਤਰਾ ਹੈ ?  ਤਾਂ ਉਹ  ਬੋਲਿਆ  ,  ਪਾਰਸ ਦਾ ਗੰਧਕ ਚੀਨ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ,  ਕਿਉਂਕਿ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ,  ਉੱਥੇ ਇਸਦੇ ਚੰਗੇ ਮੁੱਲ ਖੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ  ।  ਚੀਨ  ਦਾ ਕੋਲਾ  ਰੂਮ ਲੈ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ,  ਉੱਥੇ ਨੂੰ ਰੂਮਕਾ ।  ਦੇਬਾ  ( ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਵਡਮੁੱਲਾ ਰੇਸ਼ਮੀ ਕੱਪੜਾ )  ਲੈ ਕੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਅਤੇ  ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦਾ ਫ਼ੌਲਾਦ ਹਲਬ ਵਿੱਚ ਅਤੇ  ਹਲਬ ਦਾ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਯਮਨ ਵਿੱਚ ਅਤੇ  ਯਮਨ ਦੀਆਂ ਚਾਦਰਾਂ ਲੇਕਰ ਪਾਰਸ  ਪਰਤ ਜਾਵਾਂਗਾ ।  ਫਿਰ ਚੁਪ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਦੁਕਾਨ ਕਰ ਲਵਾਂਗਾ ਅਤੇ ਸਫਰ ਛੱਡ ਦੇਵਾਂਗਾ ,  ਅੱਗੇ ਈਸ਼‍ਵਰ ਮਾਲਿਕ ਹੈ ।  ਉਸਦੀ ਇਹ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ  ਵੇਖਕੇ ਮੈਂ ਉਕਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬੋਲਿਆ ਆਪਨੇ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਗ਼ੋਰ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ  ਸੌਦਾਗਰ ਜਦੋਂ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਡਿੱਗ ਕੇ ਮਰਨ ਲਗਾ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਠੰਡੀ ਸਾਹ  ਲੈ ਕੇ ਕਿਹਾ ਸੀ , ‘ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾਵਾਨ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ  ਇਹਨਾਂ  ਦੋ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤੋਸ਼ ਹੀ ਭਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਬਰ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ।’

ਕੋਈ ਥੱਕਿਆ - ਮਾਂਦਾ ਭੁੱਖ ਦਾ ਮਾਰਿਆ ਰਾਹੀ ਇੱਕ ਧਨਵਾਨ  ਦੇ ਘਰ ਜਾ ਨਿਕਲਿਆ ।  ਉੱਥੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਮੋਦ - ਪ੍ਰਮੋਦ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ।  ਪਰ ਉਸ ਬੇਚਾਰੇ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜਰਾ  ਵੀ ਮਜਾ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ।  ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਹਸਵਾਮੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ‘ਜਨਾਬ ,  ਕੁੱਝ ਤੁਸੀ ਵੀ ਕਹੋ  ।’  ਮੁਸਾਫਰ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ,  ‘ਕੀ ਕਹਾਂ ਮੇਰਾ ਭੁੱਖ ਨਾਲ  ਭੈੜਾ ਹਾਲ ਹੈ ।’  ਸਵਾਮੀ ਨੇ ਲੌਂਡੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ , ‘ ਖਾਣਾ  ਲਿਆ ।’  ਦਸਤਰਖਵਾਨ ਵਿਛਾਕੇ ਖਾਣਾ  ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ।  ਲੇਕਿਨ ਅਜੇ  ਸਾਰੀਆਂ  ਚੀਜਾਂ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ।  ਸਵਾਮੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ‘ਕ੍ਰਿਪਾ ਕਰਕੇ  ਜਰਾ ਰੁੱਕ ਜਾਓ ਅਜੇ  ਕੋਫਤਾ  ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ।’  ਇਸ ਤੇ  ਮੁਸਾਫਰ ਨੇ ਇਹ ਸ਼ੇਅਰ ਪੜ੍ਹਿਆ

ਕੋਫਤਾ ਦਰ ਸਫਰ ਇਹ ਮਾਗਾਂ ਮੁਬਾਸ਼ ,

ਕੋਫਤਾ ਰਾ ਨਾਨੇ - ਤੀਹੀ ਕੋਫਤਾਸਤ ।

ਭਾਵਅਰਥ  -  ਮੈਨੂੰ ਕੋਫਤੇ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ ।  ਭੁੱਖੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਖਾਲੀ ਰੋਟੀ ਹੀ ਕੋਫਤਾ ਹੈ ।

ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੈਂ ਦੋਸਤਾਂ ਅਤੇ ਭਰਾਵਾਂ ਤੋਂ ਉਕਤਾ ਕੇ ਫਿਲਸਤੀਨ  ਦੇ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲਗਾ ।  ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਈਸਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ । ਇੱਕ ਦਿਨ ਈਸਾਈਆਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਖਾਈ ਪੁੱਟਣ  ਦੇ ਕੰਮ ਤੇ  ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ । ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਉੱਥੇ ਹਲਬ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਧਨਾਢ ਮਨੁੱਖ ਆਇਆ ,  ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਸਿਆਣਦਾ ਸੀ ।  ਉਸਨੂੰ ਮੇਰੇ ਤੇ  ਤਰਸ ਆਇਆ  ।  ਉਹ ਦਸ ਦੀਨਾਰ ਦੇਕੇ ਮੈਨੂੰ ਕੈਦ ਤੋਂ ਛਡਾਕੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲੈ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਆਪਣੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ  ਮੇਰਾ ਨਿਕਾਹ ਕਰਾ ਦਿੱਤਾ । ਉਹ ਇਸਤਰੀ ਬੜੀ ਕਲੇਸ਼ੀ  ਸੀ । ਇੱਜ਼ਤ - ਆਦਰ ਤਾਂ ਦੂਰ ,  ਇੱਕ ਦਿਨ ਤਿੜ ਕੇ ਬੋਲੀ ,  “ਕਿਉਂ ਸਾਹਿਬ ,  ਤੁਸੀਂ  ਉਹੀ ਹੋ ਨਾ  ਜਿਸਨੂੰ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਦਸ ਦੀਨਾਰ ਨਾਲ  ਖਰੀਦਿਆ ਸੀ ।  ਮੈਂ ਕਿਹਾ ,  ਜੀ ਹਾਂ ,  ਮੈਂ ਉਹ  ਹੀ ਲਾਭਕਾਰੀ ਵਸਤੂ ਹਾਂ ਜਿਸਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਦਸ ਦੀਨਾਰ ਨਾਲ  ਖ਼ਰੀਦ ਕੇ  ਤੁਹਾਡੇ ਹੱਥ ਸੌ ਦੀਨਾਰ ਨੂੰ  ਵੇਚ ਦਿੱਤਾ ।  ਇਹ ਉਹੀ ਮਸਾਲ ਹੋਈ ਕਿ ਇੱਕ ਧਰਮਾਤਮਾ ਪੁਰਖ ਕਿਸੇ ਬਕਰੀ ਨੂੰ ਭੇੜੀਏ  ਦੇ ਪੰਜੇ ਤੋਂ ਛੁਡਾ ਲਿਆਇਆ । ਲੇਕਿਨ ਰਾਤ ਨੂੰ ਉਸ ਬਕਰੀ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਖੁਦ  ਹੀ ਝਟਕਾ ਲਿਆ  ।’

ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਕਈ ਫਕੀਰ ਸਫਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮਿਲੇ ।  ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਸੀ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਨਾਲ ਲੈਂਦੇ ਚਲੋ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ।  ਮੈਂ ਕਿਹਾ ,  ਇਹ ਰੁਖਾਈ ਸਾਧੂਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ੋਭਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ ।  ਤੱਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ,  ‘ਨਰਾਜ ਹੋਣ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ,  ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਹੋਏ ਇੱਕ ਮੁਸਾਫਰ ਨੂੰ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ ,  ਇੱਕ ਦਿਨ ਇੱਕ ਕਿਲੇ  ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਅਸੀਂ  ਲੋਕ ਠਹਿਰੇ ।  ਉਸ ਮੁਸਾਫਰ ਨੇ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸਾਡਾ ਲੋਟਾ ਚੁੱਕਿਆ ਕਿ ਪਿਸ਼ਾਬ ਕਰਨ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ।  ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਗ਼ਾਇਬ ਹੋ ਗਿਆ । ਚਲੋ ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਵੀ ਕੁਸ਼ਲ ਸੀ ।  ਲੇਕਿਨ ਉਸਨੇ ਕਿਲੇ ਵਿੱਚ ਜਾਕੇ ਕੁੱਝ ਜਵਾਹਰਾਤ ਚੁਰਾਏ ਅਤੇ ਖਿਸਕ ਗਿਆ ।  ਸਵੇਰ ਵੇਲੇ  ਕਿਲੇ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ  ।  ਬਹੁਤ ਖੋਜ  ਦੇ ਪਿੱਛੋਂ  ਉਸ ਦੁਸ਼ਟ ਦਾ ਪਤਾ ਮਿਲਿਆ ,  ਤੱਦ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਕੈਦ ਤੋਂ ਅਜ਼ਾਦ ਹੋਏ । ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ  ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਣ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਓਪਰੇ  ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਲਵਾਂਗੇ ।

ਦੋ ਖੁਰਾਸਾਨੀ ਫਕੀਰ ਇਕੱਠੇ  ਸਫਰ  ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੁਢਾ ਦੋ ਦਿਨ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਖਾਣਾ  ਖਾਂਦਾ ਸੀ ।  ਦੂਜਾ ਜਵਾਨ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਭੋਜਨ ਤੇ  ਹੱਥ ਫੇਰਦਾ ਸੀ ।  ਸੰਜੋਗ ਨਾਲ  ਦੋਨੋਂ  ਕਿਸੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਜਾਸੂਸੀ  ਦੇ ਭੁਲੇਖੇ ਵਿੱਚ ਫੜੇ ਗਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕੋਠੜੀ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਦੀਵਾਰ ਚਿਣਵਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ।  ਦੋ ਹਫ਼ਤੇ ਬਾਅਦ ਪਤਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਦੋਨੋਂ  ਨਿਰਪਰਾਧ ਹਨ ।  ਇਸ ਲਈ  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ।  ਕੋਠੜੀ ਦੀ ਦੀਵਾਰ ਤੋੜੀ ਗਈ ,  ਜਵਾਨ ਮਰਿਆ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਬੁੱਢਾ ਜਿੰਦਾ ।  ਇਸ ਤੇ  ਲੋਕ ਬਹੁਤ ਕੌਤੂਹਲ ਕਰਨ  ਲੱਗੇ ।  ਇੰਨੇ  ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੁਧੀਮਾਨ ਪੁਰਖ ਉੱਧਰ ਆ ਨਿਕਲਿਆ ।  ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਇਸ ਵਿੱਚ ਆਸ਼‍ਚਰਜ  ਕੀ ਹੈ ,  ਇਸਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਆਸ਼‍ਚਰਜ  ਦੀ ਗੱਲ ਸੀ ।

ਇੱਕ ਸਾਲ ਹਾਜੀਆਂ  ਦੇ ਕਾਫਿਲੇ ਵਿੱਚ ਫੂਟ ਪੈ ਗਈ ।  ਮੈਂ ਵੀ ਨਾਲ ਹੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ।  ਅਸੀਂ ਖੂਬ ਲੜਾਈ ਕੀਤੀ ।  ਇੱਕ ਉੱਠ ਵਾਲੇ  ਨੇ ਸਾਡੀ ਇਹ ਹਾਲਤ ਵੇਖਕੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ,  ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਤਰੰਜ  ਦੇ ਪਿਆਦੇ ਤਾਂ ਜਦੋਂ ਮੈਦਾਨ ਪਾਰ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ,  ਤਾਂ ਵਜੀਰ ਬਣ  ਜਾਂਦੇ ਹਨ ,  ਮਗਰ ਹਾਜੀ ਪਿਆਦੇ ਜਿਵੇਂ - ਜਿਵੇਂ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦੇ ਹਨ ,  ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਖ਼ਰਾਬ ਹੁੰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।  ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਹੋ ,  ਤੁਸੀਂ  ਕੀ ਹਜ ਕਰੋਗੇ  ਜੋ ਇੰਜ ਇੱਕ - ਦੂੱਜੇ ਨੂੰ ਵਢ ਵਢ ਖਾਂਦੇ ਹੋ ।  ਹਾਜੀ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਉੱਠ ਹਨ ,  ਜੋ ਕੰਡੇ  ਖਾਂਦੇ ਹਨ  ਅਤੇ  ਬੋਝ ਵੀ ਚੁੱਕਦੇ ਹਨ ।

ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਧੂ  ਮਹਾਤਮਾ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਸੁਣਕੇ ਅਸੀਂ  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਏ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਡਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ,  ਪਰ ਖਾਣਾ  ਨਹੀਂ ਖਿਲਾਇਆ ।  ਰਾਤ ਨੂੰ ਉਹ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਮਾਲਾ ਫੇਰਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਭੁੱਖ ਕਾਰਨ  ਨੀਂਦ ਨਹੀਂ ਆਈ ।  ਸਵੇਰੇ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫਿਰ ਉਹੀ ਕੱਲ ਵਰਗਾ  ਆਗਤ - ਸਵਾਗਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ।  ਇਸ ਪਰ ਸਾਡੇ ਇੱਕ ਮੂੰਹ ਫਟ ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ‘ਮਹਾਤਮਨ ,  ਮਹਿਮਾਨ ਲਈ ਇਸ ਆਦਰ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਜ਼ਰੂਰਤ ਭੋਜਨ ਦੀ  ਹੈ ।  ਭਲਾ ਅਜਿਹੀ ਉਪਾਸਨਾ ਨਾਲ  ਕਦੇ ਉਪਕਾਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਈ ਆਦਮੀ ਘਰ ਵਿੱਚ ਭੁੱਖ  ਦੇ ਮਾਰੇ ਕਰਵਟਾਂ ਬਦਲਦੇ ਰਹੇ ।’

ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੈਂ ਇੱਕ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਤੇਂਦੁਏ ਪਰ ਸਵਾਰ ਵੇਖਿਆ ।  ਡਰ ਨਾਲ  ਕੰਬਣ ਲਗਾ ।  ਉਸਨੇ ਇਹ ਵੇਖਕੇ ਹੱਸਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ , ‘ ਸਾਦੀ ਡਰਦਾ ਕਿਉਂ ਹੈ ,  ਇਹ ਕੋਈ ਆਸ਼‍ਚਰਜ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ।  ਜੇਕਰ ਮਨੁੱਖ ਈਸ਼‍ਵਰ ਦੀ ਆਗਿਆ ਤੋਂ ਮੂੰਹ ਨਾ  ਮੋੜੇ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਆਗਿਆ ਤੋਂ  ਵੀ ਕੋਈ ਮੂੰਹ  ਨਹੀਂ ਮੋੜ ਸਕਦਾ ।’

ਸਾਦੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ।  ਕੁੱਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਚਾਰ ਵਾਰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਆਏ ,  ਪਰ ਇਸਦਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਮਾਣ ਨਹੀਂ ।  ਹਾਂ ,  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਾਰ ਇੱਥੇ ਆਣਾ ਨਿਰਭਰਾਂਤ ਹੈ । ਉਹ ਗੁਜਰਾਤ ਤੱਕ ਆਏ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਉਥੋਂ ਹੀ  ਪਰਤ ਗਏ । ਸੋਮਨਾਥ  ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਲਿਖੀ ਹੈ ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਸਾਦੀ  ਦੇ ਯਾਤਰਾ ਬਰ‍ਤਾਂਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਕੌਤੂਹਲ ਜਨਕ ਹੈ ।

ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸੋਮਨਾਥ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਹਜਾਰਾਂ  ਇਸ‍ਤਰੀ - ਪੁਰਖ ਮੰਦਰ  ਦੇ ਦਵਾਰ ਤੇ  ਖੜੇ ਹਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਮੁਰਾਦਾਂ ਮੰਗਣ ਦੂਰ - ਦੂਰ ਤੋਂ  ਆਏ ਹਨ  ।  ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੂਰਖਤਾ ਤੇ  ਦੁੱਖ ਹੋਇਆ ।  ਇੱਕ ਦਿਨ ਮੈਂ ਕਈ ਬੰਦਿਆਂ  ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਾ ਦੀ ਨਿੰਦਿਆ ਕੀਤੀ ।  ਇਸ ਪਰ ਮੰਦਿਰ   ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੁਜਾਰੀ ਜਮਾਂ ਹੋ ਗਏ ,  ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ।  ਮੈਂ ਡਰ ਗਿਆ  ਕਿ ਕਿਤੇ ਇਹ ਲੋਕ ਮੈਨੂੰ ਕੁੱਟਣ ਨਾ  ਲੱਗ ਜਾਣ ।  ਮੈਂ ਬੋਲਿਆ , “ ਮੈਂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਅਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ  ਨਹੀਂ ਕਹੀ ।  ਮੈਂ ਤਾਂ ਆਪ ਇਸ ਮੂਰਤੀ ਪਰ ਮੋਹਿਤ ਹਾਂ ,’  ਲੇਕਿਨ ਮੈਂ ਹੁਅਜੇ  ਇੱਥੇ  ਦੇ ਗੁਪਤ ਰਹਸਾਂ  ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਇਸ ਲਈ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ  ਦਾ ਸਾਰਾ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਸੇਵਕ ਬਣਾਂ  ।  ਪੁਜਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਪਸੰਦ ਆਈਆਂ  ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਅੱਜ ਰਾਤ ਨੂੰ ਤੂੰ ਮੰਦਿਰ  ਵਿੱਚ ਰਹਿ ।  ਤੁਹਾਡੇ ਸਭ ਭੁਲੇਖੇ  ਮਿਟ ਜਾਣਗੇ ।  ਮੈਂ ਰਾਤ ਭਰ ਉੱਥੇ ਰਿਹਾ ।  ਸਵੇਰੇ ਜਦੋਂ ਨਗਰਵਾਸੀ ਉੱਥੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਤਾਂ ਉਸ ਮੂਰਤੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਚੁੱਕੇ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਅਰਦਾਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ  ।  ਇਹ ਵੇਖਦੇ ਹੀ ਸਭ ਲੋਕ ਜੈ - ਜੈ ਪੁਕਾਰਨ ਲੱਗੇ ।  ਜਦੋਂ ਲੋਕ ਚਲੇ ਗਏ ਤਾਂ ਪੁਜਾਰੀ ਨੇ ਹੱਸਕੇ ਮੈਨੂੰ  ਕਿਹਾ ,  ਕਿਉਂ ਹੁਣ ਤਾਂ ਕੋਈ ਸ਼ੰਕਾ ਨਹੀਂ ਰਹੀ ?  ਮੈਂ ਕ੍ਰਿਤਰਿਮ ਭਾਵ ਬਣਾਕੇ ਰੋਣ ਲਗਾ ਅਤੇ ਸ਼ਰਮ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ ।  ਪੁਜਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਪਰ ਵਿਸ਼‍ਵਾਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ ।  ਮੈਂ ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਗਿਆ ।  ਜਦੋਂ ਮੰਦਿਰ  ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਮੇਰੇ ਤੇ  ਵਿਸ਼‍ਵਾਸ਼ ਜਮ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇੱਕ ਰਾਤ ਨੂੰ ਅਵਸਰ ਪਾਕੇ ਮੈਂ ਮੰਦਿਰ  ਦਾ ਦਵਾਰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਮੂਰਤੀ  ਦੇ ਸਿੰਹਾਸਨ  ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਜਾਕੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਦੇਖਣ ਲਗਾ ।  ਉੱਥੇ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਪਰਦਾ  ਵਿਖਾਈ ਪਿਆ ਜਿਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਪੁਜਾਰੀ ਬੈਠਾ ਸੀ ।  ਉਸਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡੋਰ ਸੀ ।  ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਇਹ ਉਸ ਡੋਰ ਨੂੰ ਖਿੱਚਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੂਰਤੀ ਦਾ ਹੱਥ ਉਠ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।  ਇਸ ਨੂੰ ਲੋਕ ਦੈਵੀ  ਗੱਲ ਸਮਝਦੇ ਹਨ  ।

ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਾਦੀ ਝੂਠਾ ਨਹੀਂ  ਤਦ ਵੀ ਇਸ ਬਰ‍ਤਾਂਤ ਵਿੱਚ ਕਈ ਗੱਲਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ  ਹਨ ਜੋ ਦਲੀਲ਼ ਦੀ ਕਸੌਟੀ ਤੇ  ਨਹੀਂ ਕਸੀਆਂ  ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ।  ਲੇਕਿਨ ਇੰਨਾ ਮੰਨਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਆਪੱਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਕਿ ਸਾਦੀ ਗੁਜਰਾਤ ਆਏ ਅਤੇ ਸੋਮਨਾਥ ਵਿੱਚ ਠਹਿਰੇ ਸਨ ।

ਚੌਥਾ ਅਧਿਆਏ     ਦਾ ਸ਼ੀਰਾਜ ਵਿੱਚ ਪੁਨਰਾਗਮ

ਤੀਹ - ਚਾਲ੍ਹੀ ਸਾਲ ਤੱਕ ਭ੍ਰਮਣ ਕਰਣ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਾਦੀ ਨੂੰ ਜਨ‍ਮ–ਭੂਮੀ ਦੀ  ਯਾਦ ਆਈ  ।  ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਉਹ ਉੱਥੋਂ ਚਲੇ ਸਨ ,  ਉੱਥੇ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ ।  ਕੁੱਝ ਤਾਂ ਇਸ ਕੁਦਸ਼ਾ ਅਤੇ  ਕੁੱਝ ਵਿਦਿਆ ਲਾਭ  ਦੀ ਇੱਛਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋਕੇ ਸਾਦੀ ਨੇ ਦੇਸ਼ਤਿਆਗ ਕੀਤਾ ਸੀ ।  ਲੇਕਿਨ ਹੁਣ ਸ਼ੀਰਾਜ ਦੀ ਉਹ ਹਾਲਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ।  ‘ਸਾਦ ਬਿਨਾਂ ਜੰਗ਼ੀ’ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਅਤਾਬਕ ਅਬੂਬਕ ਰਾਜਗੱਦੀ ਪਰ ਸੀ ।  ਇਹ ਨਿਆਂ  ਪ੍ਰੇਮੀ ,  ਰਾਜ - ਕਾਰਜ ਵਿੱਚ  ਕੁਸ਼ਲ ਰਾਜਾ ਸੀ ।  ਉਸਦੇ ਸੁਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵਿਗੜੀ ਹੋਈ ਦਸ਼ਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਸੁਧਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।  ਸਾਦੀ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਵੇਖ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ।  ਦਸ਼ਾ ਉਹ ਆ ਪਹੁੰਚੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਏਕਾਂਤਵਾਸ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੋਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ,  ਸੰਸਾਰਿਕ ਝਗੜਿਆਂ ਤੋਂ ਮਨ ਉਦਾਸੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।  ਇਸ ਲਈ ਅਨੁਮਾਨ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੈਂਹਠ ਜਾਂ ਸੱਤਰ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ  ਵਿੱਚ ਸਾਦੀ ਸ਼ੀਰਾਜ ਆਏ ।  ਇੱਥੇ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਦੋਨਾਂ ਨੇ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਚਿਤ ਸਨਮਾਨ  ਕੀਤਾ ।  ਲੇਕਿਨ ਸਾਦੀ ਜਿਆਦਾਤਰ ਏਕਾਂਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ।  ਰਾਜ - ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਆਉਂਦੇ - ਜਾਂਦੇ ।  ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਵੀ ਕਿਨਾਰੇ ਰਹਿੰਦੇ ।  ਇਸਦਾ ਕਦਾਚਿਤ‍ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਅਤਾਬਕ ਅਬੂਬਕ ਨੂੰ ਮੁੱਲਾਂ  ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਚਿੜ ਸੀ ।  ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਖੰਡੀ ਅਤੇ ਉਪਦਰਵੀ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ।  ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਸਰਵਮਾਨੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ  ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।  ਇਸਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਉਹ ਮੂਰਖ ਫਕੀਰਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਆਦਰ ਕਰਦਾ ;  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਅਨਪੜ੍ਹ  ਫਕੀਰ ਹੁੰਦਾ ਓਨਾ ਹੀ ਉਸਦਾ  ਜਿਆਦਾ ਮਾਣ ਕਰਦਾ ਸੀ ।  ਸਾਦੀ ਵਿਦਵਾਨ ਵੀ ਸਨ ,  ਮੁੱਲਾਂ ਵੀ ਸਨ ,  ਜੇਕਰ ਪ੍ਰਜਾ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ - ਜੁਲਦੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗੌਰਵ ਜ਼ਰੂਰ ਵਧਦਾ ਅਤੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ  ਖਟਕਾ  ਹੋ ਜਾਂਦਾ ।  ਇਸਦੇ ਸਿਵਾ ਜੇਕਰ ਉਹ ਰਾਜ - ਦਰਬਾਰ  ਦੇ ਸੇਵਕ ਬਣ  ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਵਿਦਵਾਨ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ  ਕਟਾਕਸ਼ ਕਰਦੇ ।  ਇਸਲਈ ਸਾਦੀ ਨੇ ਦੋਨਾਂ ਤੋਂ ਮੂੰਹ  ਮੋੜਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਪਣਾ ਕਲਿਆਣ ਸਮਝਿਆ ਅਤੇ ਤਟਸਥ ਰਹਿਕੇ ਦੋਨਾਂ  ਦੇ ਕ੍ਰਿਪਾਪਾਤਰ ਬਣੇ ਰਹੇ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਗ਼ ਅਤੇ ਬੋਸਤਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸ਼ੀਰਾਜ ਹੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ,  ਦੋਨਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਦੀ ਨੇ ਮੂਰਖ ਸਾਧੂ ,  ਫਕੀਰਾਂ ਦੀ ਖੂਬ ਖ਼ਬਰ ਲਈ ਹੈ ਅਤੇ  ਰਾਜਾ ,  ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਿਆਂ ,  ਧਰਮ ਅਤੇ ਤਰਸ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ।  ਅੰਧ - ਵਿਸ਼‍ਵਾਸ਼ ਤੇ  ਅਣਗਿਣਤ ਜਗ੍ਹਾ ਧਾਰਮਿਕ ਚੋਟਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ।  ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਤਵ ਇਹੀ ਸੀ ਕਿ ਅਤਾਬਕ ਅਬੂਬਕ ਸੁਚੇਤ ਹੋ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਤੰਗ ਕਰਨਾ ਛੱਡ  ਦੇਵੇ  ।  ਸਾਦੀ ਨੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨਾਲੋਂ  ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਨਾਲ  ਜਿਆਦਾ ਪਿਆਰ ਸੀ ।  ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਫਖਰੂਦਦੀਨ ਸੀ ।  ਉਹ ਬਗ਼ਦਾਦ  ਦੇ ਖ਼ਲੀਫੇ ਦੇ ਕੋਲ ਕੁੱਝ ਤੁਹਫੇ ਭੇਂਟ ਲੈ ਕੇ ਮਿਲਣ ਗਿਆ ਸੀ । ਪਰਤਦੇ ਹੋਏ  ਰਸਤੇ  ਵਿੱਚ ਹੀ  ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ  ਦੇ ਮਰਨ ਦਾ ਸਮਾਚਾਰ ਮਿਲਿਆ ।  ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਬਹੁਤ ਪਿਤਰਭਕਤ ਸੀ ।  ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਸੋਗ ਨਾਲ  ਬੀਮਾਰ ਪੈ ਗਿਆ ਅਤੇ ਰਸਤੇ ਹੀ ਵਿੱਚ ਪਰਲੋਕ ਸਿਧਾਰ ਗਿਆ ।  ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਮੌਤਾਂ ਤੋਂ ਸਾਦੀ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਸੋਗ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਹ ਸ਼ੀਰਾਜ ਤੋਂ ਫਿਰ ਨਿਕਲ ਖੜੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਦੇਸ਼ - ਭ੍ਰਮਣ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ।  ਪਤਾ ਲਗਦਾ  ਹੈ ਕਿ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ  ਉਪਰਾਂਤ ਉਹ ਫਿਰ ਸ਼ੀਰਾਜ ਆ ਗਏ ਸਨ ,  ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਇੱਥੇ ਹੋਇਆ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਬਰ ਅੱਜ  ਤੱਕ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ,  ਲੋਕ ਉਸਦੀ ਪੂਜਾ ,  ਦਰਸ਼ਨ  ( ਜਿਯਾਰਤ )  ਕਰਨ  ਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਹਨ ।  ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਤਾਨ ਦਾ ਕੁੱਝ ਹਾਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।  ਸੰਭਵ ਹੈ  ਸਾਦੀ ਦੀ ਮੌਤ 1288 ਈ . ਦੇ ਲੱਗਭੱਗ ਹੋਈ ।  ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮਰ  ਇੱਕ ਸੌ ਸੋਲਾਂਹ ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ ।  ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕਿਸੇ ਸਾਹਿਤ ਸੇਵੀ ਨੇ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਉਮਰ ਪਾਈ ਹੋਵੇ  ।

ਸਾਦੀ  ਦੇ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਲਾਉਦੀਨ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਸਾਊ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ ।  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਫਖਰੂੱਦੀਨ ਦੀ ਮੌਤ  ਦੇ ਬਾਅਦ  ਸਾਦੀ ਬਗਦਾਦ ਆਏ ਤਾਂ ਅਲਾਉਦੀਨ ਉੱਥੇ  ਦੇ ਸੁਲਤਾਨ ਅਬਾਕ ਖ਼ਾਂ ਦਾ  ਵਜੀਰ ਸੀ ।  ਇੱਕ ਦਿਨ ਰਸਤੇ  ਵਿੱਚ ਸਾਦੀ ਨਾਲ  ਉਸਦੀ ਭੇਂਟ ਹੋ ਗਈ ।  ਉਸਨੇ ਬਹੁਤ ਇੱਜ਼ਤ – ਮਾਣ  ਕੀਤਾ ।  ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਅਖੀਰ ਤੱਕ ਉਹ ਵੱਡੀ ਭਗਤੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ  ਸਾਦੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ।  ਉਸਦੇ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਧਨ ਨਾਲ  ਸਾਦੀ ਆਪਣੇ ਵਿਆਹ ਲਈ ਥੋੜ੍ਹਾ - ਜਿਹਾ ਲੈ ਕੇ ਬਾਕੀ ਦੀਨਾਂ ਨੂੰ ਦਾਨ ਕਰ ਦੇ ਦਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ।  ਇੱਕ ਵਾਰ ਅਜਿਹਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਅਲਾਉਦੀਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਗੁਲਾਮ  ਦੇ ਹੱਥ ਸਾਦੀ  ਦੇ ਕੋਲ ਪੰਜ ਸੌ ਦੀਨਾਰ ਭੇਜੇ ।  ਗੁਲਾਮ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ੇਖ਼ ਸਾਹਬ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਚੀਜ ਨੂੰ ਗਿਣਦੇ ਤਾਂ ਹੈ ਨਹੀਂ ,  ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਮਾੜੀ ਨੀਤ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸੌ ਪੰਜਾਹ ਦੀਨਾਰ ਕੱਢ ਲਏ ।  ਸਾਦੀ ਨੇ ਧੰਨਵਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਕੇ ਭੇਜੀ ,  ਉਸ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਸੌ ਪੰਜਾਹ ਦੀਨਾਰੋਂ ਦਾ ਹੀ ਜਿਕਰ ਸੀ ।  ਅਲਾਉਦੀਨ ਬਹੁਤ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ,  ਗੁਲਾਮ ਨੂੰ ਦੰਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਜੋ ਸ਼ੀਰਾਜ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਉੱਚ ਪਦ ਪਰ ਨਿਯੁਕਤ ਸੀ ਲਿਖ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਸਾਦੀ ਨੂੰ ਦਸ ਹਜਾਰ ਦੀਨਾਰ  ਦੇ ਦਿਓ ।  ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਪੱਤਰ  ਦੇ ਪੁੱਜਣ ਤੋਂ   ਦੋ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਇਹ ਮਿੱਤਰ ਪਰਲੋਕ ਸਿਧਾਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ,  ਰੁਪਏ ਕੌਣ ਦਿੰਦਾ ?  ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਅਲਾਉਦੀਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਪਰਮ ਵਿਸ਼‍ਵਸਤ ਮਨੁੱਖ  ਦੇ ਹੱਥ ਸਾਦੀ  ਦੇ ਕੋਲ ਪੰਜਾਹ ਹਜਾਰ ਦੀਨਾਰ ਭੇਜੇ ।  ਇਸ ਧਨ ਨਾਲ ਸਾਦੀ ਨੇ ਇੱਕ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਬਣਵਾ ਦਿੱਤੀ ।  ਮਰਦੇ ਸਮੇਂ  ਤੱਕ ਸ਼ੇਖ਼ ਸ਼ਾਦੀ ਇਸ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ।  ਉਸੇ  ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਹੈ ।

ਪੰਜਵਾਂ ਅਧਿਆਏ

ਚਰਿੱਤਰ

ਸਾਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਵੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਨ  .  .  .  ਜਿਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਕਾਵ‍ਯ ਰੂਪੀ ਦਰਪਣ ਵਿੱਚ ਸ‍ਪਸ਼‍ਟ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬੋਲ ਹਿਰਦੇ  ਵਿੱਚੋਂ   ਨਿਕਲਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੰਨੀ ਪ੍ਰਬਲ ਸ਼ਕਤੀ ਭਰੀ ਹੋਈ ਹੈ ।  ਅਣਗਿਣਤ ਹੋਰ ਉਪਦੇਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪਰਮਾਰਥ ਸਿਖਾਕੇ ਆਪ  ਸਵਾਰਥ ਲਈ ਜਾਨ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ।  ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਆਂ ,  ਧਰਮ ਅਤੇ ਕਰਤਵ‍ ਪਾਲਣ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਕੇ ਆਪ ਵਿਲਾਸ ਵਿੱਚ ਲਿਪਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵ੍ਰਿਤੀ ਸੁਭਾਵਕ ਤੌਰ ਤੇ   ਸਾਤਵਿਕ ਸੀ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨ ਕਦੇ ਵਾਸਨਾਵਾਂ ਨਾਲ  ਵਿਚਲਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ।  ਹੋਰ ਕਵੀਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਸੀ ਰਾਜ  - ਦਰਬਾਰ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ।  ਲੋਭ ਨੂੰ ਕਦੇ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਆਉਣ ਦਿੱਤਾ ।  ਜਸ ਅਤੇ ਐਸ਼‍  ਦੋਨੋਂ  ਹੀ ਚੰਗੇ  ਕਰਮ  ਦੇ ਫਲ ਹਨ ।  ਜਸ ਦੈਵੀ  ਹੈ ,  ਐਸ਼‍ ਮਨੁੱਖੀ ।  ਸਾਦੀ ਨੇ ਦੈਵੀ  ਫਲ ਤੇ ਸੰਤੋਸ਼ ਕੀਤਾ ,  ਮਨੁੱਖੀ ਲਈ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਫੈਲਾਇਆ ।  ਧਨ ਦੀ ਦੇਵੀ ਜੋ ਕੁਰਬਾਨੀ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਦੇਣ ਦੀ ਸਾਮਰਥਾ  ਸਾਦੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ।  ਉਹ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਦਾ ਅਲਪਾਂਸ਼ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਭੇਂਟ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ ।  ਇਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਰਭੀਕਤਾ ਦਾ ਅਵਲੰਬ ਹੈ ।  ਰਾਜਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇਣਾ ਸੱਪ  ਦੇ ਖੁੱਡ ਵਿੱਚ ਉਂਗਲ ਪਾਉਣ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ ।  ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਪੈਰ ਜੇਕਰ ਫੁੱਲਾਂ ਤੇ  ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਦੂਜਾ ਕੰਡਿਆਂ ਵਿੱਚ ।  ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਾਦੀ  ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਹੋਰ ਵੀ ਜੋਖਮ ਦਾ ਕੰਮ ਸੀ ।  ਈਰਾਨ ਅਤੇ ਬਗ਼ਦਾਦ ਦੋਨਾਂ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਰਬਾਂ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ,  ਤਾਤਾਰੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਪ੍ਰਜਾ ਨੂੰ ਪੈਰਾਂ ਤਲੇ ਕੁਚਲ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ।  ਲੇਕਿਨ ਸਾਦੀ ਨੇ ਉਸ ਔਖੇ  ਸਮੇਂ  ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਪਣੀ ਟੇਕ ਨਹੀਂ ਛੱਡੀ ।  ਜਦੋਂ ਉਹ ਸ਼ੀਰਾਜ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਬਗ਼ਦਾਦ ਗਏ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਖੂਨੀ ਖ਼ਾਂ ਮੁਗ਼ਲ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਅਬਾਕ ਖਾਂ  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸੀ ।  ਖੂਨੀ ਖ਼ਾਂ  ਦੇ ਘੋਰ ਜ਼ੁਲਮ ਚੰਗੇਜ ਅਤੇ ਤੈਮੂਰ ਦੀਆਂ  ਪੈਸ਼ਾਚੀ ਕਰੂਰਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ।  ਅਬਾਕ ਖਾਂ  ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਜਿਹਾ ਅਤਿਆਚਾਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤਦ ਵੀ ਉਸਦੇ ਡਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਜਾ ਥਰ - ਥਰ ਕੰਬਦੀ ਸੀ ।  ਉਸਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕਰਮਚਾਰੀ ਸਾਦੀ  ਦੇ ਭਗਤ ਸਨ ।  ਇੱਕ ਦਿਨ ਸਾਦੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਧੂਮਧਾਮ ਨਾਲ  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਸਾਹਮਣੇ ਤੋਂ ਨਿਕਲੀ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਦੋਨਾਂ ਕਰਮਚਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਨਾਲ ਸਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਦੀ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਘੋੜੀਆਂ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਪਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਆਦਰ ਕੀਤਾ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਜੀਰਾਂ ਦੀ ਇਹ ਸ਼ਰਧਾ  ਵੇਖਕੇ ਬਹੁਤ ਕੌਤੂਹਲ ਹੋਇਆ ।  ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਇਹ ਕੌਣ ਆਦਮੀ ਹੈ ।  ਵਜੀਰਾਂ ਨੇ ਸਾਦੀ ਦਾ ਨਾਮ ਅਤੇ ਗੁਣ ਦੱਸਿਆ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ  ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਾਦੀ ਦੀ ਪਰੀਖਿਆ ਕਰਨ  ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ।  ਬੋਲਿਆ ,  ਕੁੱਝ ਉਪਦੇਸ਼ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਕਰੋ ।  ਸੰਭਵ ਤੌਰ   ਉਸਨੇ ਸਾਦੀ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਵਾਣੀ ਚਾਹੀ ਹੋਵੇਗੀ ।  ਲੇਕਿਨ ਸਾਦੀ ਨੇ ਨਿਰਭੈਤਾ ਨਾਲ  ਇਹ ਉਦੇਸ਼ਪੂਰਣ ਸ਼ੇਅਰ ਪੜੇ

ਸ਼ਹੇ   ਕਿ   ਪਾਸੇ   ਰਐਇਤ   ਨਜ਼ਰ   ਮੀਦਾਰਦ ,

ਹਲਾਲ  ਬਾਅਦ  ਖ਼ਿਰਾਜ  ਕਿ ਮੁਜ‍ਦੇ  ਚੌਪਾਨੀਸਤ ।

ਬਗਰ  ਨਾ    ਰਾਈਏ   ਖ਼ਲਕਸ‍ਤ   ਜਹਰਮਾਰਸ਼  ਬਾਦ ;

ਕਿ ਹਰਚੇ ਮੀ ਖ਼ੁਰਦ ਅਜ ਜਜਿਅਏ ਮੁਸਲਮਾਨੀਸਤ ।

ਭਾਵਅਰਥ  -  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜੋ ਪ੍ਰਜਾ - ਪਾਲਣ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਇੱਕ ਚਰਵਾਹੇ  ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ । ਉਹ ਪ੍ਰਜਾ ਤੋਂ ਜੋ ਟੈਕਸ  ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਉਸਦੀ ਮਜਦੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।  ਜੇਕਰ ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਹਰਾਮ ਦਾ ਧਨ ਖਾਂਦਾ ਹੈ !

ਅਬਾਕ ਖਾਂ  ਇਹ ਉਪਦੇਸ਼ ਸੁਣਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਿਆ । ਸਾਦੀ ਦੀ ਨਿਰਭੈਤਾ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਸਾਦੀ ਦਾ ਭਗਤ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ।  ਉਸਨੇ ਸਾਦੀ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਸਨਮਾਨ  ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਦਾ ਕੀਤਾ ।

ਸਾਦੀ ਵਿੱਚ ਆਤਮਗੌਰਵ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵੀ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ।  ਉਹ ਆਨ ਲਈ  ਜਾਨ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸਨ ।  ਨੀਚਤਾ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਸੀ ।  ਇੱਕ ਵਾਰ ਇਸਕਨ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਅਕਾਲ ਪਿਆ ।  ਲੋਕ ਏਧਰ -  ਉੱਧਰ ਭੱਜਣ ਲੱਗੇ ।  ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਵੱਡਾ  ਧਨੀ  ਖ਼ੋਜਾ ਸੀ ।  ਉਹ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਖਾਣਾ ਖਿਲਾਉਂਦਾ ਅਤੇ ਅਭਿਆਗਤਾਂ ਦੀ ਚੰਗੀ ਸੇਵਾ - ਸਨਮਾਨ ਕਰਦਾ ।  ਸਾਦੀ ਵੀ ਉਥੇ ਹੀ ਸਨ ।  ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਤੁਸੀ ਵੀ ਉਸੀ ਖ਼ੋਜੇ  ਦੇ ਮਹਿਮਾਨ ਬਣ ਜਾਓ ।  ਇਸ ਪਰ ਸਾਦੀ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਸ਼ੇਰ ਕਦੇ ਕੁੱਤਿਆਂ ਦਾ ਜੂਠਾ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦਾ ਚਾਹੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂਦ ਵਿੱਚ ਭੁੱਖਿਆਂ  ਮਰ ਭਲੇ ਹੀ ਜਾਵੇ ।

ਸਾਦੀ ਨੂੰ ਧਰਮ ਅਡੰਬਰਾਂ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਚਿੜ ਸੀ ।  ਉਹ ਪ੍ਰਜਾ ਨੂੰ ਮੂਰਖ ਅਤੇ ਸਵਾਰਥੀ ਮੁੱਲਾਵਾਂ  ਦੇ ਫੰਦੇ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦੇ ਵੇਖਕੇ ਜਲ  ਜਾਂਦੇ ਸਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਕਾਸ਼ੀ ,  ਮਥੁਰਾ ,  ਵ੍ਰੰਦਾਵਨ ਜਾਂ ਪ੍ਰਯਾਗ  ਦੇ ਪਖੰਡੀ ਪਾਂਡਿਆਂ ਦੀਆਂ ਪੋਪ ਲੀਲਾਵਾਂ ਵੇਖੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ  ਤਾਂ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੇਖਣੀ ਹੋਰ ਵੀ ਤੀਬਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ।  ਛਤਰਧਾਰੀ ਹਾਥੀ ਪਰ ਬੈਠਣ ਵਾਲੇ ਮਹੰਤ ,  ਪਾਲਕੀਆਂ ਵਿੱਚ ਚਵਰ ਝੁਲਾਉਣ  ਵਾਲੇ ਪੁਜਾਰੀ ,  ਘੰਟਿਆਂ ਤੀਕ ਮੁਦਰਾ ਵਿੱਚ ਸਮਾਂ ਖ਼ਰਚ ਕਰਨ  ਵਾਲੇ ਪੰਡਤ ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਰਈਸੋਂ  ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਖਿਡੌਣਾ ਬਨਣ ਵਾਲੇ ਮਹਾਤਮਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਾਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਰੋਚਕ ਅਤੇ ਹਿਰਦੇ ਗਰਾਹੀ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ?  ਇੱਕ ਵਾਰ ਲੇਖਕ ਨੇ ਦੋ ਜਟਾਧਾਰੀ ਸਾਧੂਆਂ ਨੂੰ ਰੇਲਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਵੇਖਿਆ ।  ਦੋਨੋਂ  ਮਹਾਤਮਾ ਇੱਕ ਪੂਰੇ ਕੰਪਾਰਟਮੇਂਟ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਸਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਨਹੀਂ ਵੜਣ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ।  ਨਾਲ ਦੇ  ਕੰਪਾਰਟਮੇਂਟਾਂ ਵਿੱਚ ਇੰਨੀ ਭੀੜ ਸੀ ਕਿ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਖੜੇ ਹੋਣ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ ਸੀ ।  ਇੱਕ ਬਿਰਧ ਪਾਂਧੀ ਖੜੇ - ਖੜੇ ਥੱਕ ਕੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸਾਧੂਆਂ ਦੇ ਡੱਬੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਬੈਠਾ ।  ਫਿਰ ਕੀ ਸੀ । ਸਾਧੂਆਂ ਦੀ ਯੋਗ ਸ਼ਕਤੀ ਨੇ ਪ੍ਰਚੰਡ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ ,  ਬੁਢੇ ਨੂੰ ਡਾਂਟ ਪਈ  ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਆਇਆ ,  ਸਟੇਸ਼ਨ - ਮਾਸਟਰ  ਦੇ ਕੋਲ ਜਾਕੇ ਦੁਹਾਈ ਦਿੱਤੀ  ਕਿ ਬਾਬਾ ,  ਇਹ ਬੁੱਢਾ ਪਾਂਧੀ ਸਾਧੂਆਂ ਨੂੰ ਬੈਠਣ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ । ਮਾਸਟਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਾਧੂਆਂ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਭਸਮ ਅਤੇ ਜਟਾ ਦੀ ਇਹ ਚਮਤਕਾਰੀ  ਸ਼ਕਤੀ ਵੇਖਕੇ ਸਾਰੇ ਪਾਂਧੀ ਰੋਹਬ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਸ ਗੱਡੀ ਨੂੰ ਅਪਵਿਤ੍ਰ ਕਰਨ  ਦਾ ਸਾਹਸ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ।  ਇਸ

ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲੇਖਕ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਇੱਕ ਸੰਨਿਆਸੀ ਨਾਲ  ਹੋਈ ।  ਉਹ ਆਪ ਆਪਣੇ ਗੇਰੂਏ  ਬਾਣੇ ਤੇ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਸਨ ।  ਲੇਖਕ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਤੁਸੀਂ  ਕੋਈ ਹੋਰ ਹਿੰਮਤ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ?  ਬੋਲੇ ,  ਹੁਣ ਹਿੰਮਤ ਕਰਨ  ਦੀ ਸਾਮਰਥਾ  ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਕਰੂ ਵੀ ਤਾਂ ਕੀ ।  ਮਿਹਨਤ - ਮਜੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਨਹੀਂ ,  ਵਿਦਿਆ ਕੁੱਝ ਪੜ੍ਹੀ ਨਹੀਂ ,  ਇਹ ਜੀਵਨ ਤਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਟੇਗਾ ।  ਹਾਂ ,  ਈਸ਼‍ਵਰ  ਤੋਂ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਦੂਜੇ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਸਦਬੁਧੀ   ਦੇਵੇ  ਅਤੇ ਇਸ ਪਖੰਡ ਵਿੱਚ ਨਾ  ਫਸਾਵੇ ।  ਸਾਦੀ ਨੇ ਅਜਿਹੀ ਹਜਾਰਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵੇਖੀਆਂ  ਹੋਣਗੀਆਂ ,  ਅਤੇ  ਕੋਈ ਆਸ਼‍ਚਰਜ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਿਆਲੂ  ਹਿਰਦਾ ਵੀ ਪਾਖੰਡੀਆਂ  ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਅਜਿਹਾ ਕਠੋਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ  ।

ਸਾਦੀ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਧਰਮਸ਼ਾਸਤਰ  ਦੇ ਪੂਰਨ  ਪੰਡਤ ਸਨ ।  ਲੇਕਿਨ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਤੀ  ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸੀ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨੀਤੀ ਸਿੱਖਿਆ ਸਵਰਗ ਅਤੇ ਨਰਕ ,  ਅਤੇ ਡਰ ਪਰ ਹੀ ਅਵਲੰਬਿਤ ਹੈ ।  ਉਪਯੋਗਵਾਦ ਅਤੇ ਪਰਮਾਰਥਵਾਦ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਇੱਥੇ ਕੋਈ ਚਰਚਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ।  ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਰਵਸਾਧਾਰਣ ਵਿੱਚ ਨੀਤੀ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਨ  ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੀ ਕੀ ਸੀ ।  ਉਹ ਸਦਾਚਾਰ ਜਿਸਦੀ ਨੀਂਹ ਦਰਸ਼ਨ  ਦੇ ਸਿਧਾਤਾਂ  ਪਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਧਾਰਮਿਕ ਸਦਾਚਾਰ ਤੋਂ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਮਜ਼ਮੂਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਉਸਦਾ ਪੂਰਾ - ਪੂਰਾ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸੰਭਵ ਹੈ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਘੋਰ ਬਗ਼ਾਵਤ ਮੱਚ ਜਾਵੇ ।

ਸਾਦੀ ਨੇ ਸੰਤੋਸ਼ ਪਰ ਬਹੁਤ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।  ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਦਾਚਾਰ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਇੱਕਮਾਤਰ ਮੂਲਾਧਾਰ ਹੈ ।  ਉਹ ਆਪ ਵੱਡੇ ਸੰਤੋਖੀ ਮਨੁੱਖ ਸਨ ।  ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜੁੱਤੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ,   ਚਲਣ ਵਿੱਚ ਕਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।  ਆਰਥਕ ਹਾਲਤ ਵੀ ਅਜਿਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਜੁੱਤਾ ਖਰੀਦ  ਲੈਂਦੇ ।  ਚਿੱਤ ਬਹੁਤ ਉਦਾਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ।  ਇਸ ਬੇਚੈਨੀ ਵਿੱਚ ਕੂਫਾ ਦੀ ਮਸਜਦ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜੇ ਤਾਂ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਮਸਜਦ  ਦੇ ਦਵਾਰ ਪਰ ਬੈਠੇ ਵੇਖਿਆ ਜਿਸਦੇ ਪੈਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ।  ਉਸਦੀ ਹਾਲਤ ਵੇਖਕੇ ਸਾਦੀ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖੁੱਲ ਗਈਆਂ ।  ਮਸਜਦ ਤੋਂ ਚਲੇ ਆਏ ਅਤੇ ਈਸ਼‍ਵਰ ਨੂੰ ਧੰਨਵਾਦ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੈਰਾਂ  ਤੋਂ ਤਾਂ ਵੰਚਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ।  ਅਜਿਹੀ ਸਿੱਖਿਆ ਇਸ ਵੀਹਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਅਢੁਕਵੀਂ ਜਿਹੀ  ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।  ਇਹ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ ।  ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਸੰਤੋਸ਼ ਅਤੇ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਸੱਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ।  ਸਮਾਜ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਦੀ ਰਿਣੀ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।  ਲੇਕਿਨ ਸਾਦੀ ਦੀ ਸੰਤੋਸ਼ ਸਿੱਖਿਆ ਸਦੁਦਯੋਗ ਦੀ ਉਪੇਕਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ਕਿ ਹਾਲਾਂਕਿ ਈਸ਼‍ਵਰ ਕੁਲ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟਿ ਦੀ ਸੁਧੀ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਲੇਕਿਨ ਆਪਣੀ ਜੀਵਿਕਾ ਲਈ ਜਤਨ ਕਰਨਾ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਪਰਮ  ਕਰਤਵ  ਹੈ ।

ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਾਦੀ  ਦੇ ਭਾਸ਼ਾ ਜਾਦੂ  ਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਅਨੁਵਾਦ ਵਿੱਚ ਦਰਸ਼ਾਉਣਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਔਖਾ ਹੈ ਤਦ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਾਕਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਭਲੀ ਭਾਂਤ ਪਤਾ  ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।  ਬਿਨਾ ਸ਼ੱਕ ਉਹ ਕੁਲ ਸਾਹਿਤ ਸੰਸਾਰ  ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੁੱਜਵਲ ਰਤ‍ਨ ਹਨ  ,  ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਸਮਾਜ  ਦੇ ਇੱਕ ਸੱਚੇ ਪਥ  ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਕ ।  ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਸਰਲ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਾਲੇ ,  ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਲਾਲਿਤਿਅ ਦਾ ਰਸ ਮਾਨਣ  ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਗੇ ਤੱਦ ਤੱਕ ਸਾਦੀ ਦਾ ਜੱਸ ਜਿੰਦਾ ਰਹੇਗਾ ,  ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੀ ਲੋਕ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਨਗੇ ।

ਛਠਵਾਂ ਅਧਿਆਏ   -  ਰਚਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ

ਸਾਦੀ  ਦੇ ਰਚਿਤ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਪੰਦਰਾਂ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਹੈ ।  ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਗਰੰਥ ਕੇਵਲ ਗਜਲਾਂ  ਦੇ ਹਨ  । ਇੱਕ ਦੋ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਕਸੀਦੇ ਦਰਜ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮੇਂ  - ਸਮੇਂ  ਪਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਜਾਂ ਵਜੀਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਸਨ ।  ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੈ ।  ਦੋ ਗਰੰਥ ਭਗਤੀ ਮਾਰਗ ਤੇ  ਹਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁਲ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਮੌਲਿਕਤਾ ਅਤੇ ਓਜ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ,  ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਵੱਡੇ - ਵੱਡੇ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਜਲਾਂ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਮੰਨਿਆ ਹੈ ।  ਲੇਕਿਨ ਸਾਦੀ ਦੀ ਖਿਯਾਤੀ ਅਤੇ ਕੀਰਤੀ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਗ਼ ਅਤੇ ਬੋਸਤਾਂ ਪਰ ਨਿਰਭਰ ਹੈ ।  ਸਾਦੀ ਨੇ ਸਦਾਚਾਰ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇਣ  ਲਈ ਜਨਮ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਕਸੀਦਿਆਂ ਅਤੇ ਗਜਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹੀ ਗੁਣ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਸੀਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਰਾਸੀਪੁਣਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ ,  ਝੂਠੀਆਂ  ਤਾਰੀਫਾਂ  ਦੇ ਪੁੱਲ ਨਹੀਂ ਬੰਨ੍ਹੇ ਹਨ ।  ਗਜਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਿਜਰ ਅਤੇ ਵਸ਼ਾਲ ,  ਜੁਲ‍ਫ ਅਤੇ ਕਮਰ  ਦੇ ਦੁਖੜੇ ਨਹੀਂ ਰੋਏ ਹਨ ।  ਕਿਤੇ ਵੀ ਸਦਾਚਾਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ ।  ਬਾਗ਼ ਅਤੇ ਬੋਸਤਾਂ ਦਾ ਤਾਂ ਕਹਿਣਾ ਹੀ ਕੀ ਹੈ ?  ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਤਾਂ ਰਚਨਾ ਹੀ ਉਪਦੇਸ਼  ਦੇ ਨਮਿਤ ਹੋਈ ਸੀ ।  ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨੂੰ ਫਾਰਸੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਚੰਦਰ ਕਹੋ ਤਾਂ ਅਤਿਕਥਨੀ  ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ।  ਉਪਦੇਸ਼ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ਕ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ,  ਅਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ਕ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੋਂ ਆਪਣੀਆਂ ਕੌੜੀਆਂ  ,  ਅਤੇ ਨੀਰਸ ਗੱਲਾਂ ਲਈ ਬਦਨਾਮ ਰਹਿੰਦੇ ਆਏ ਹਨ ।  ਨਸੀਹਤ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੀ । ਇਸਲਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਕੌੜੀ ਔਸ਼ਧੀ  ਨੂੰ ਤਰ੍ਹਾਂ - ਤਰ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਮਿੱਠੇ ਸ਼ਰਬਤਾਂ  ਦੇ ਨਾਲ ਪਿਲਾਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ।  ਕੋਈ ਚੀਲ – ਕਾਂ  ਦੀਆਂ  ਕਹਾਣੀਆਂ ਘੜਦਾ  ਹੈ ,  ਕੋਈ ਕਲਪਿਤ ਕਥਾਵਾਂ ਲੂਣ - ਮਿਰਚ ਲਗਾਕੇ ਬਖਾਨਦਾ  ਹੈ ।  ਲੇਕਿਨ ਸਾਦੀ ਨੇ ਇਸ ਔਖਾ ਕਾਰਜ ਅਜਿਹੀ ਵਿਲੱਖਣ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਅਤੇ ਬੁਧੀ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਵਿਤਾ ਤੋਂ ਵੀ ਜਿਆਦਾ ਸਰਸ ਅਤੇ ਸੁਬੋਧ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਚਤੁਰ ਉਪਦੇਸ਼ਕ ਸ਼ਾਇਦ  ਹੀ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ  ।

ਸਾਦੀ ਦਾ ਸਰਵੋੱਤਮ ਗੁਣ ਉਹ ਵਾਕ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਹੈ ,  ਜੋ ਸੁਭਾਵਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ  ਮਿਹਨਤ  ਨਾਲ  ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ।  ਉਹ ਜਿਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਉਸਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਉੱਤਮ ਅਤੇ ਭਾਵਪੂਰਣ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ,  ਜੋ ਹੋਰ ਕਿਸੇ  ਦੇ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦੀ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਅੰਗ  ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ  ਦੇ ਨਾਲ - ਨਾਲ ਅਜਿਹੀ ਮਾਰਮਿਕਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਲੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।  ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ  ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਕਿ ਢਿੱਡ ਪਾਪੀ  ਹੈ ,  ਇਸਦੇ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਕਠਿਨਾਇਆਂ ਝਲਣੀਆਂ  ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ  ,  ਉਹ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ

ਅਗਰ  ਜੌਰੇ ਸ਼ਿਕਮ ਨ ਬੂਦੇ, ਹੇਚ ਮੁਰਗ  ਦਰ

ਦਾਮ  ਨ  ਉਫਤਾਦੇ,  ਬਲਕਿ   ਸੈਯਾਦ ਖੁਦ

ਦਾਮ ਨ ਨਿਹਾਰੇ।

ਭਾਵ  -  ਜੇਕਰ ਢਿੱਡ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਨਾ  ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਕੋਈ ਚਿੜੀ ਜਾਲ ਵਿੱਚ ਨਾ ਫਸਦੀ  ,  ਸਗੋਂ ਕੋਈ ਚਿੜੀ ਮਾਰ ਜਾਲ ਹੀ ਨਾ  ਵਿਛਾਉਂਦਾ ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਕਿ ਜੱਜ ਵੀ ਰਿਸ਼‍ਵਤ ਨਾਲ  ਵਸ ਵਿੱਚ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ,  ਉਹ ਇੰਜ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹਨ

ਹਮਾ ਕਸਰਾ ਦੰਦਾਂ ਬਤੁਰ੍ਸ਼ੀ ਕੁਨੰਦ  ਗਰਦਦ,

ਮਗਰ   ਕਾਜਿਆਂ    ਰਾ    ਬਸ਼ੀਰੀਨੀ।

ਭਾਵ  -  ਹੋਰ ਮਨੁੱਖਾਂ  ਦੇ ਦੰਦ ਖਟਾਈ ਨਾਲ  ਗੱਠਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਲੇਕਿਨ ਨਿਆਇਕਾਰੀਆਂ  ਦੇ ਮਠਿਆਈ ਨਾਲ  ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ  ਇਹ ਲਿਖਣਾ ਸੀ ਕਿ ਭਿੱਛਿਆ ਮੰਗਣਾ ਜੋ ਇੱਕ ਨਿੰਦਿਅ ਕਰਮ ਹੈ ਉਸਦਾ ਦੋਸ਼ ਕੇਵਲ ਫਕੀਰਾਂ ਪਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਅਮੀਰਾਂ ਪਰ ਵੀ ਹੈ ,  ਇਸਨੂੰ  ਉਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿਖਦੇ ਹਨ

ਅਗਰ  ਸ਼ੁਮਾ ਰਾ ਇੰਸਾਫ ਬੂਦੇ ਓ  ਮਾਰਾ  ਕਨਾਵਤ ,

ਰਸਮੇ   ਸਵਾਲ  ਅਜ   ਜਹਾਨ   ਬਰਖ਼ਾਸਤੇ ।

ਭਾਵ  -  ਜੇਕਰ ਤੇਰੇ ਵਿੱਚ ਨਿਆਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਵਿੱਚ ਸੰਤੋਸ਼ ,  ਤਾਂ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਮੰਗਣ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਹੀ ਉਠ ਜਾਂਦੀ ।

ਇਨ੍ਹਾਂ   ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਗਰੰਥ ਬਾਗ਼ ਅਤੇ ਬੋਸਤਾਂ ਦਾ ਦੂਜਾ ਗੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਰਲਤਾ ਹੈ ।  ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਕ ਵੀ ਨੀਰਸ ਨਹੀਂ ਹੈ ,  ਪਰ ਭਾਸ਼ਾ ਅਜਿਹੀ ਮਧੁਰ ਅਤੇ ਸਰਲ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਪਰ ਆਸ਼‍ਚਰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਧਾਰਣ ਲੇਖਕ ਜਦੋਂ ਸਜੀਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਬਨੌਟੀਪਣ ਆ ਜਾਂਦਾ  ਹੈ ਲੇਕਿਨ ਸਾਦੀ ਨੇ ਸਾਦਗੀ ਅਤੇ ਸਜਾਵਟ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਉਸ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਨ  ਦਾ ਸਾਹਸ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ,  ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਹਸ ਕੀਤਾ ,  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁੰਹ ਦੀ ਖਾਣੀ  ਪਈ ।  ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਬਾਗ਼ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੋਈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਫਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਆਪਣੀ ਬਾਲ-ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਸੀ ।  ਪਦ ਦਾ ਤਾਂ ਪ੍ਚਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਲੇਕਿਨ ਗਦ ਦਾ ਪ੍ਚਾਰ ਕੇਵਲ ਗੱਲਬਾਤ ,  ਹੱਟ - ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਸੀ ।  ਇਸ ਲਈ ਸਾਦੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਰਸਤਾ ਆਪ  ਬਣਾਉਣਾ ਸੀ ।  ਉਹ ਫਾਰਸੀ ਗਦ  ਦੇ ਜਨਮਦਾਤਾ ਸਨ ।  ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਨੌਖਾ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਛੇ  ਸੌ ਸਾਲ  ਦੇ ਉਪਰਾਂਤ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਰਵੋਤ‍ਤਮ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਪਿੱਛੋਂ  ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਗਦ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਗਈਆਂ ,  ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਪੁਰਾਣੀ ਹੋਣ ਦਾ ਕਲੰਕ ਲੱਗ ਗਿਆ ।  ਬਾਗ਼ ਜਿਸਦੀ ਰਚਨਾ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ ਅੱਜ ਵੀ ਫਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।  ਉਸਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਸਮੇਂ  ਦਾ ਕੁੱਝ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਪਿਆ ।

ਸਾਹਿਤ ਸੰਸਾਰ ਅਤੇ ਕਵੀ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਹੀ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ  ਗਦ ਅਤੇ ਪਦ  ਦੇ ਦੋ ਗ੍ਰੰਥਾਂ  ਵਿੱਚ ਗਦ ਰਚਨਾ ਜਿਆਦਾ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਹੋਵੇ  ।  ਪਰ ਸਾਦੀ ਨੇ ਇਹੀ ਕਰ ਵਖਾਇਆ ਹੈ ।  ਬਾਗ਼ ਅਤੇ ਬੋਸਤਾਂ ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨੀਤੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।  ਲੇਕਿਨ ਜੋ ਇੱਜ਼ਤ ਅਤੇ ਪ੍ਚਾਰ ਬਾਗ਼ ਦਾ ਹੈ ਉਹ ਬੋਸਤਾਂ ਦਾ ਨਹੀਂ ।  ਬੋਸਤਾਂ  ਦੇ ਜੋੜ ਦੀਆਂ  ਕਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਫਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ।  ਮਸਨਵੀ  ( ਭਗਤੀ  ਦੇ ਵਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਮੌਲਾਨਾ ਜਲਾਲੁੱਦੀਨ ਦਾ ਮਹਾਂਕਾਵਿ )  ,  ਸਿਕੰਦਰਨਾਮਾ  ( ਸਿਕੰਦਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ  ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਤੇ  ਨਿਜਾਮੀ ਦਾ ਕਵਿਤਾ )  ਅਤੇ ਸ਼ਾਹਨਾਮਾ  ( ਫਿਰਦੋਸੀ ਦੀ ਅਨੋਖਾ ਕਵਿਤਾ ,  ਈਰਾਨ ਦੇਸ਼  ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ  ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ  ਵਿੱਚ ,  ਫਾਰਸੀ ਦਾ ਮਹਾਂਭਾਰਤ )  ਇਹ ਤਿੰਨੋਂ  ਗਰੰਥ ਉੱਚਕੋਟੀ  ਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਲਾਂਕਿ ਸ਼ਬਦ ਯੋਜਨਾ ,  ਕਾਵ ਸੌਂਦਰਿਆ ,  ਅਲੰਕਾਰ ਅਤੇ ਵਰਣਨ ਸ਼ਕਤੀ ਬੋਸਤਾਂ ਤੋਂ  ਜਿਆਦਾ ਹੈ ਤਦ ਵੀ ਉਸਦੀ ਸਰਲਤਾ ,  ਅਤੇ ਉਸਦੀਆਂ  ਗੁਪਤ ਚੁਟਕੀਆਂ ਅਤੇ ਯੁਕਤੀਆਂ ਉਸ  ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹਨ ।  ਲੇਕਿਨ ਬਾਗ਼  ਦੇ ਜੋੜ ਦਾ ਕੋਈ ਗਰੰਥ ਫਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ । ਉਸਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਨਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ ।  ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਨੀਤੀ ਪਰ ਫਾਰਸੀ ਵਿੱਚ ਅਣਗਿਣਤ ਹੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ  ਜਾ ਚੁੱਕੀਆਂ  ਹਨ । ਉਸ ਵਿੱਚ ਜੋ ਕੁੱਝ ਚਮਤਕਾਰ ਹੈ ਉਹ ਸਾਦੀ  ਦੇ ਭਾਸ਼ਾ ਜਾਦੂ  ਅਤੇ ਵਾਕ ਚਤੁਰਾਈ ਦਾ ਹੈ ।  ਉਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ –ਸਾਰੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਆਪ ਲੇਖਕ ਨੇ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤੀਆਂ  ਹਨ ,  ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀ ਸਜੀਵਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵੋਤਪਾਦਕਤਾ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਕੇਵਲ ਅਨੁਭਵ ਨਾਲ  ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।  ਸਾਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਸਧਾਰਣ ਕਥਾ ਛੇੜਦੇ  ਹਨ ਲੇਕਿਨ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਚੁਟੀਲੀ ਅਤੇ ਮਰਮਭੇਦੀ ਗੱਲ ਕਹਿ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਸਾਰੀ ਕਥਾ ਅਲੰਕ੍ਰਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਯੂਰੋਪ  ਦੇ ਸਮਾਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਸਾਦੀ ਦੀ ਤੁਲਣਾ ਹੋਰੇਸ  ( ਯੂਨਾਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਕਵੀ )  ਨਾਲ  ਕੀਤੀ ਹੈ ।  ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵਿਦਵਾਨ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਏਸ਼ੀਆ  ਦੇ ਸ਼ੇਕਸਪੀਅਰ ਦੀ ਪਦਵੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਇਸ ਤੋਂ ਗਿਆਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਯੂਰੋਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਾਦੀ ਦੀ  ਕਿੰਨੀ ਇੱਜ਼ਤ ਹੈ ।  ਬਾਗ਼  ਦੇ ਲੈਟਿਨ ,  ਫਰੇਂਚ ,  ਜਰਮਨ ,  ਡਚ ,  ਅੰਗ੍ਰੇਜੀ ,  ਤੁਰਕੀ ਆਦਿ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਹੀਂ ਕਈ ਅਨੁਵਾਦ ਹਨ ।  ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਉਰਦੂ ,  ਗੁਜਰਾਤੀ ,  ਬੰਗਲਾ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋ ਚੁਕਾ ਹੈ ।  ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਹਾਸ਼ਏ ਮੇਹਰਚੰਦ ਦਾਸ   ਦਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਬਾਗ਼ ਦਾ ਗਦ - ਛੰਦੋਬੱਧ ਅਨੁਵਾਦ 1888 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋ ਚੁਕਾ ਹੈ ।  ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਹੀ ਗਰੰਥ ਹਨ  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੰਨਾ ਮਾਣ  ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ  ।

ਸੱਤਵਾਂ ਅਧਿਆਏ  ਬਾਗ਼

ਅਸੀਂ  ਗੁਲਿਸ‍ਤਾਂ ਦੀਆਂ  ਕੁੱਝ ਕਥਾਵਾਂ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਦੀ  ਦੇ ਲੇਖਨ ਕੌਸ਼ਲ  ਦੀ ਜਾਣ ਪਹਿਚਾਣ  ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕੇ  । ਬਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਅੱਠ ਪ੍ਰਕਰਣ ਹਨ  ।  ਹਰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਰਣ ਵਿੱਚ ਨੀਤੀ ਅਤੇ ਸਦਾਚਾਰ  ਦੇ ਭਿੰਨ - ਭਿੰਨ ਸਿਧਾਂਤਾਂ  ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਪਹਿਲੇ  ਪ੍ਰਕਰਣ ਵਿੱਚ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦਾ ਅਚਾਰ ,  ਸੁਭਾਅ ,  ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ  ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ ।

ਸਾਦੀ ਨੇ ਰਾਜਿਆਂ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ  ਗੱਲਾਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਲਾਇਕ ਦੱਸੀਆਂ ਹਨ

ਪ੍ਰਜਾ ਪਰ ਕਦੇ ਆਪ ਜ਼ੁਲਮ ਨਾ  ਕਰੇ ਨਾ ਹੀ  ਆਪਣੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕਰਨ  ਦੇਵੇ ।

ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਨਾ  ਕਰੇ ਅਤੇ  ਸੰਸਾਰ  ਦੀ  ਦੌਲਤ ਨੂੰ ਨਸ਼‍ਵਰ ਸਮਝਦਾ ਰਹੇ ।

ਪ੍ਰਜਾ  ਦੇ ਧਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਭੋਗ - ਵਿਲਾਸ ਵਿੱਚ ਨਾ  ਉੜਾ ਕੇ  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਆਰਾਮ ਵਿੱਚ ਖਰਚ ਕਰੇ ।

ਬਾਗ਼ ਦੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ

ਮੈਂ ਦਮਿਸ਼ਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਔਲੀਆ ਦੀ ਕਬਰ ਤੇ  ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਅਰਬ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਅਤਿਆਚਾਰੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਉੱਥੇ ਪੂਜਾ ਕਰਨ  ਆਇਆ ।  ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹਾਉਣ  ਦੇ ਪਸ਼‍ਚਾਤ ਉਹ ਬੋਲਿਆ , “ ਮੈਂ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਇੱਕ ਬਲਵਾਨ ਵੈਰੀ  ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਤੰਗ ਆ ਗਿਆ ਹਾਂ ।  ਤੁਸੀ ਮੇਰੇ ਲਈ ਦੁਆ ਕਰੋ ।”  ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਵੈਰੀ  ਦੇ ਪੰਜੇ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਛਾ ਉਪਾਅ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੀ ਦੀਨ ਪ੍ਰਜਾ ਤੇ  ਤਰਸ ਕਰੋ ।

ਇੱਕ ਅਤਿਆਚਾਰੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਕਿਸੇ ਸਾਧੂ ਨੂੰ  ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਮੇਰੇ ਲਈ ਕਿਹੜੀ ਉਪਾਸਨਾ ਉੱਤਮ ਹੈ ।  ਉੱਤਰ ਮਿਲਿਆ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਦੁਪਹਿਰ ਤੱਕ ਸੌਣਾ ਸਭ ਉਪਾਸਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਹੈ । ‘ਤਾਂ ਜੋ  ਓਨੀ ਦੇਰ ਤੁਸੀਂ  ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸਤਾ ਨਾ ਸਕੋ ।’

ਇੱਕ ਦਿਨ ਖ਼ਲੀਫਾ ਹਾਰੂੰ ਰਸ਼ੀਦ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਾਹਜਾਦਾ ਕ੍ਰੋਧ ਨਾਲ  ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ  ਦੇ ਕੋਲ ਆਕੇ ਬੋਲਿਆ ,  ਮੈਨੂੰ ਫਲਾਣੇ ਸਿਪਾਹੀ  ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਗਾਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਮੰਤਰੀਆਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।  ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਉਸਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਦਿਓ ।  ਕੋਈ ਬੋਲਿਆ ,  ਜਾਨੋਂ ਮਰਵਾ ਦੇਈਏ ।  ਇਸ ਤੇ  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਸ਼ਾਹਜਾਦੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ,  ‘ਪੁੱਤਰ ,  ਅੱਛਾ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਮਾਫ ਕਰ ਦਿਓ  ।  ਜੇਕਰ ਇੰਨੇ  ਸਾਊ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਗਾਲ੍ਹ  ਦੇ ਲਓ ।’

ਇੱਕ ਸਾਧੂ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਉਦਾਸੀਨ ਹੋਕੇ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲਗਾ ।  ਇੱਕ ਦਿਨ ਰਾਜਾ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਉੱਧਰ ਤੋਂ ਨਿਕਲੀ ।  ਸਾਧੂ  ਨੇ ਕੋਈ ਧਿਆਨ  ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ।  ਤਬ ਮੰਤਰੀ  ਨੇ ਜਾਕੇ ਉਸ ਨੂੰ  ਕਿਹਾ ,  ਸਾਧੂ ਜੀ ,  ਰਾਜਾ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਤੋਂ ਨਿਕਲੇ ਅਤੇ ਤੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੁੱਝ ਸਨਮਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ।  ਸਾਧੂ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ‘ਭਗਵਨ ,  ਰਾਜਾ ਨੂੰ  ਕਹੋ ਕਿ ਨਮਸਕਾਰ - ਪਰਨਾਮ ਦੀ ਆਸ ਉਸ ਤੋਂ ਰੱਖਣ  ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ  ਕੁੱਝ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ  ।  ਦੂਜੇ ਰਾਜਾ ਪ੍ਰਜਾ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਹੈ ,  ਨਾ  ਕਿ ਪ੍ਰਜਾ ਰਾਜੇ  ਦੀ ਬੰਦਗੀ  ਦੇ ਲਈ ।

ਇੱਕ ਵਾਰ ਨਿਆਂਸ਼ੀਲ ਨੌਸ਼ੇਰਵਾਂ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡਣ ਗਿਆ ।  ਉੱਥੇ ਭੋਜਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਲੂਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੋਈ । ਨੌਕਰ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਜਾਕੇ ਕੋਲ ਵਾਲੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਲੂਣ ਲੈ ਆ ।  ਲੇਕਿਨ ਬਿਨਾਂ ਮੁੱਲ ਦਿੱਤੇ ਮਤ ਲਿਆਉਣਾ  ।  ਨਹੀਂ ਪਿੰਡ ਹੀ ਉਜੜ ਜਾਏਗਾ ।  ਨੌਕਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਜਰਾ - ਜਿਹਾ ਲੂਣ ਲੈਣ ਨਾਲ  ਪਿੰਡ ਕਿਵੇਂ ਉਜੜ ਜਾਵੇਗਾ ?  ਨੌਸ਼ੇਰਵਾਂ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਜੇਕਰ ਰਾਜਾ ਪ੍ਰਜਾ  ਦੇ ਬਾਗ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸੇਬ ਖਾ ਲਵੇ  ਤਾਂ ਨੌਕਰ ਲੋਕ ਉਸ ਰੁੱਖ ਦੀ ਜੜ ਤੱਕ ਖੋਦ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਇੱਕ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬੀਮਾਰ ਸੀ ।  ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕੋਈ ਆਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ।  ਵੈਦਾਂ ਨੇ ਜਵਾਬ  ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।  ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨੀਂ  ਇੱਕ ਸਵਾਰ ਨੇ ਆਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕਿਲੇ  ਦੇ ਜਿੱਤਣ ਦਾ ਸੁਖ ਸੰਵਾਦ ਸੁਣਾਇਆ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਲੰਮੀ ਸਾਹ  ਲੈ ਕੇ ਕਿਹਾ ,  ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਮੇਰੇ ਲਈ ਨਹੀਂ ,  ਮੇਰੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀਆਂ ਲਈ ਸੁਖਦਾਇਕ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਇੱਕ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਕਿਸੇ ਅਸਾਧ ਰੋਗ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਸੀ ।  ਹਕੀਮਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਜਤਨ ਕੀਤਾ ,  ਪਰ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਾ  ਹੋਇਆ । ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਗੁਰਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਾਉਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ।  ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਕਿਸ ਰੂਪ - ਰੰਗ ਦਾ ਹੋਵੇ ਇਸਦੀ ਵਿਵੇਚਨਾ ਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਬਹੁਤ ਲੱਭਣ ਪਰ ਇੱਕ ਜਮੀਨਦਾਰ  ਦੇ ਪੁੱਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਭ ਗੁਣ ਪਾਏ ਗਏ ।  ਉਸਦੇ ਮਾਤਾ - ਪਿਤਾ ਰੁਪਿਆ ਲੈ ਕੇ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਾਉਣ ਪਰ ਰਾਜੀ ਹੋ ਗਏ ।  ਕਾਜ਼ੀ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਵੀ ਵਿਵਸਥਾ  ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਪ੍ਰਾਣ ਰਖਿਆ  ਲਈ ਇਹ ਹੱਤਿਆ ਨਿਆਂ ਵਿਰੁਧ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਜੱਲਾਦ ਉਸਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ  ਖੜਾ  ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਮੁੰਡਾ ਅਕਾਸ਼  ਦੇ ਵੱਲ ਵੇਖਕੇ ਹੱਸ ਪਿਆ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋਕੇ ਹਾਸੇ  ਦਾ ਕਾਰਨ ਪੁੱਛਿਆ ।  ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਕਿਸਮਤ ਦੀ ਵਿਚਿੱਤਰਤਾ ਤੇ  ਹੱਸਦਾ  ਹਾਂ ।  ਮਾਤਾ - ਪਿਤਾ  ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ,  ਕਾਜ਼ੀ  ਦੇ ਨਿਆਂ ,  ਅਤੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ  ਦੇ ਪ੍ਰਜਾਪਾਲਨ ,  ਸਭ ਨੇ ਮੇਰੀ ਰੱਖਿਆ ਤੋਂ  ਹੱਥ ਖਿੱਚ ਲਿਆ ,  ਹੁਣ ਕੇਵਲ ਈਸ਼‍ਵਰ ਹੀ ਮੇਰਾ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ  ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਤਰਸ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ  ,  ਬਾਲਕ ਨੂੰ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਅਤੇ ਬਹੁਤ – ਸਾਰਾ  ਧਨ ਦੇਕੇ ਵਿਦਾ ਕੀਤਾ ।

ਕਿਸੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ  ਦੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਪਰੋਪਕਾਰੀ ਮੰਤਰੀ  ਸੀ ।  ਸੰਜੋਗ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ

ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਪਰ ਨਰਾਜ ਹੋਕੇ ਉਸਨੂੰ ਜੇਲਖ਼ਾਨੇ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ।  ਪਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਸਦੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਮਿੱਤਰ ਸਨ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਉਸਕਾ ਮਾਨ  - ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ।  ਉੱਧਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਰਈਸ ਨੂੰ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਖਬਰ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਮੰਤਰੀ   ਦੇ ਨਾਮ ਗੁਪਤ ਤਰੀਕੇ  ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉੱਥੇ ਤੁਹਾਡੀ ਇੰਨੀ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਹੋ ਰਹੀ  ਹੈ ਤਾਂ ਕਿਉਂ ਇਹ ਕਸ਼ਟ ਝੇਲ ਰਹੇ ਹੋ ?  ਜੇਕਰ ਤੁਸੀ ਇੱਥੇ ਚਲੇ ਆਓ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਉਚਿੱਤ ਸਨਮਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਏਗਾ ਅਤੇ ਅਸੀਂ  ਲੋਕ ਇਸਨੂੰ ਆਪਣਾ ਧੰਨ‍ ਭਾਗ ਸਮਝਾਂਗੇ । ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸੰਖਿਪਤ ਉੱਤਰ ਲਿਖ ਭੇਜਿਆ । ਇਤਨੇ  ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ  ਜਾਕੇ ਕਿਹਾ ,  ਦੇਖੀਏ ਮੰਤਰੀ  ਜੀ ਅਜੇ  ਵੀ ਆਪਣੀ ਕੁਟਿਲਤਾ  ਤੋਂ   ਬਾਜ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ ,  ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ  ਰਈਸਾਂ ਨਾਲ  ਲਿਖਾ - ਪੜ੍ਹੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਗੁਪਤਚਰ  ਦੇ ਫੜੇ ਜਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ । ਪੱਤਰ ਵੇਖਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ,  ‘ਮੈਂ ਇਸ ਇੱਜ਼ਤ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰ  ਹਾਂ ,  ਲੇਕਿਨ ਜਿਸ ਰਿਆਸਤ ਦਾ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਲੂਣ ਖਾ ਚੁਕਾ ਹਾਂ ਉਸਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ - ਸੀ ਤਾੜਨਾ  ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਮੁਖ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ।  ਤੁਸੀ ਮੈਨੂੰ ਮਾਫ ਕਰੋ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਇਹ ਪੱਤਰ ਵੇਖਕੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਕੱਢਕੇ ਫਿਰ ਪੁਰਾਣੇ ਪਦ ਤੇ  ਨਿਯੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਨਿਰਦੈਤਾ ਤੇ  ਬਹੁਤ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ।

ਇੱਕ ਪਹਿਲਵਾਨ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਚੇਲੇ ਨਾਲ  ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰੀਤੀ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ।  ਉਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਪੇਂਚ  ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਆਪਣੇ ਹੋਰ  ਸਭ ਪੇਚਾਂ  ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ।  ਇਸ ਨਾਲ  ਚੇਲੇ  ਨੂੰ ਘੁਮੰਡ ਹੋ ਗਿਆ ।  ਉਸਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ  ਜਾਕੇ ਕਿਹਾ ,  ਮੇਰੇ ਗੁਰੂ  ਜੀ ਹੁਣ ਕੇਵਲ ਨਾਮ  ਦੇ ਗੁਰੂ ਹਨ ।  ਮੱਲਯੁਧ  ਵਿੱਚ ਉਹ ਮੇਰਾ ਸਾਹਮਣਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਜਵਾਨ ਦਾ ਇਹ ਘਮੰਡ ਤੋੜਨ ਦਾ ਨਿਸ਼‍ਚੇ  ਕੀਤਾ ।  ਇੱਕ ਦੰਗਲ ਕਰਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਚੇਲਾ ਆਪਣਾ - ਆਪਣਾ ਪਰਾਕਰਮ ਦਿਖਾਉਣ ।  ਹਜਾਰਾਂ  ਮਨੁੱਖ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ । ਕੁਸ਼ਤੀ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ।  ਚੇਲੇ  ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ  ਦੇ ਸਭ ਪੇਂਚ ਕੱਟ ਦਿੱਤੇ ,  ਪਰ ਅਖੀਰ ਪੇਂਚ ਦੀ ਕੱਟ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ , ਹਾਰ  ਗਿਆ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਜਵਾਨ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਧਿਰਕਾਰਿਆ ਕਿ ਇਸ ਜੋਰ - ਬੂਤੇ ਪਰ ਤੂੰ ਇੰਨੀ ਡੀਂਗ ਮਾਰਦਾ ਸੀ ।  ਚੇਲੇ  ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਦੀਨ ਭਰਾ ,  ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਪੇਚ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਲੁੱਕਾ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ।  ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਹਾਂ ,  ਇਸ ਦਿਨ ਲਈ ਛਿਪਾਇਆ ਸੀ ।  ਕਿਉਂਕਿ ਚਤੁਰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕਹਾਵਤ ਹੈ ਕਿ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਬਲਵਾਨ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਉਹ ਵੈਰੀ ਹੋਕੇ ਹਾਨੀ  ਪਹੁੰਚਾ  ਸਕੇ ।

ਦੂਜਾ ਪ੍ਰਕਰਣ  :  ਸਾਦੀ ਨੇ ਪਖੰਡੀ ਸਾਧੂਵਾਂ,  ਮੌਲਵੀਆਂ ਅਤੇ ਫਕੀਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ,

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸਦੀ ਕੁੱਝ ਘੱਟ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ ।  ਸਾਦੀ ਨੂੰ ਪੰਡਤਾਂ ,  ਮੌਲਵੀ - ਮੁੱਲਾਵਾਂ  ਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿਣ  ਦੇ ਬਹੁਤ ਅਵਸਰ ਮਿਲੇ ਸਨ ।  ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਰੰਗ - ਢੰਗ ਨੂੰ ਭਲੀ –ਭਾਂਤ ਜਾਣਦੇ ਸਨ । ਇਹਨਾਂ  ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਰ - ਵਾਰ ਸਮਝਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਮੌਲਵੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਤੋਸ਼ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜਿਆਂ  ਰਈਸਾਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ਾਮਦ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ।  ਗੇਰੂਏ ਬਾਣੇ ਦੀ ਆੜ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰਥ ਸਿਧੀ  ਨੂੰ ਉਹ ਅਤਿਅੰਤ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ  ਵੇਖਦੇ ਸਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਕਥਨਾਨੁਸਾਰ ਕਿਸੇ ਬਣਾਉਟੀ ਸਾਧੂ  ਤੋਂ ਭੋਗ - ਵਿਲਾਸ ਵਿੱਚ ਫੱਸਿਆ ਹੋਇਆ ਮਨੁੱਖ ਅੱਛਾ ਹੈ ,  ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਤਾਂ ਦੇਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ।

ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਬਾਲ-ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਕੁਰਾਨ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਕਈ ਆਦਮੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਘੁਰਾੜੇ ਮਾਰ  ਰਹੇ ਸਨ ।  ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪੂਜਯ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ,  ਇਹਨਾਂ  ਸੋਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖੋ ,  ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹਨਾ  ਤਾਂ ਦੂਰ ਰਿਹਾ ਕੋਈ ਸਿਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਚੁੱਕਦਾ ।  ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ,  ‘ਪੁੱਤਰ ,  ਤੂੰ ਵੀ ਸੌਂ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਅੱਛਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਿੰਦਾ  ਤੋਂ ਤਾਂ ਬੱਚ ਜਾਂਦਾ ।’

ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਿਖਾਰੀ ਨੇ ਬਹੁਤ – ਸਾਰਾ  ਧਨ ਜਮਾਂ ਕਰ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ।  ਉੱਥੇ  ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸੱਦਕੇ ਕਿਹਾ ,  ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਬਹੁਤ  ਜਾਇਦਾਦ ਹੈ ।  ਮੈਨੂੰ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਧਨ ਦੀ ਵੱਡੀ ਲੋੜ ਹੈ ।  ਜੇਕਰ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ  ਕੁੱਝ  ਦੇ ਦੇਵੋ  ਤਾਂ ਕੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਰੁਪਏ ਆਉਂਦੇ ਹੀ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਚੁਕਾ ਦੇਵਾਂਗਾ ।  ਫਕੀਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਜਹਾਂਪਨਾਹ ,  ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ  ਮੰਗਤੇ  ਦਾ ਧਨ ਤੁਹਾਡੇ ਕੰਮ ਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਮੰਗ – ਮੰਗ ਕੇ  ਕੌਡ਼ੀ - ਕੌਡ਼ੀ ਬਟੋਰੀ ਹੈ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਇਸਦੀ ਕੋਈ  ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ ,  ਮੈਂ ਇਹ ਰੁਪਏ ਕਾਫਿਰਾਂ ,  ਅਧਰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਦੇਵਾਂਗਾ । ਜੈਸਾ  ਧਨ ਹੈ ਉਹੋ ਜਿਹੀ  ਹੀ ਵਰਤੋਂ  ਹੋਵੇਗੀ  ।

ਇੱਕ ਬਿਰਧ  ਪੁਰਖ ਨੇ ਇੱਕ ਮੁਟਿਆਰ ਕੰਨਿਆ ਨਾਲ  ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ।  ਜਿਸ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦਾ ਉਸਨੂੰ ਫੁੱਲਾਂ ਨਾਲ  ਖੂਬ ਸਜਾਉਂਦਾ  ।  ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਏਕਾਂਤ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਉਸਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਿਆ ਕਰਦਾ ।  ਰਾਤ ਭਰ ਜਾਗ – ਜਾਗ ਕੇ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਕਹਾਣੀਆਂ ਕਿਹਾ ਕਰਦਾ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ  ਉਸਦੇ ਹਿਰਦੇ  ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰੇਮ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ।  ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਸ ਨੂੰ  ਬੋਲਿਆ ,  ਤੁਹਾਡਾ ਨਸੀਬ ਅੱਛਾ ਸੀ ਕਿ ਤੁਹਾਡਾ ਵਿਆਹ ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਬੁਢੇ ਆਦਮੀ ਨਾਲ  ਹੋਇਆ ਜਿਨ੍ਹੇ ਬਹੁਤ ਜਮਾਨਾ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ,  ਸੁਖ – ਦੁਖ  ਦਾ ਬਹੁਤ ਅਨੁਭਵ ਕਰ ਚੁਕਾ ਹੈ ।  ਜੋ ਮਿੱਤਰ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨਾ  ਜਾਣਦਾ ਹੈ ;  ਜੋ ਮਧੁਰ ਭਾਸ਼ੀ ,  ਪ੍ਰਸੰਨ ਚਿੱਤ  ਅਤੇ ਸ਼ੀਲਵਾਨ ਹੈ ।  ਤੂੰ ਕਿਸੇ ਅਭਿਮਾਨੀ ਜਵਾਨ  ਦੇ ਵੱਸ ਵਿੱਚ ਪਈ ਹੁੰਦੀ ,  ਜੋ ਰਾਤ - ਦਿਨ ਸੈਰ – ਸਪਾਟੇ  ਕਰਦਾ ,  ਆਪਣੇ ਹੀ ਹਰ  ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਵਿੱਚ ਮਸਤ  ਰਹਿੰਦਾ ,  ਨਿੱਤ  ਨਵੇਂ ਪ੍ਰੇਮ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ,  ਤਾਂ ਰੋਣਾ ਹੀ ਰੋਣਾ ਤੇਰੇ ਪੱਲੇ ਪੈ ਜਾਣਾ ਸੀ  ।  ਜਵਾਨ ਲੋਕ ਸੁੰਦਰ ਅਤੇ ਰਸਿਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਪ੍ਰੀਤੀਪਾਲਨ ਕਰਨਾ  ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ।ਬੁੜੇਨੇ ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਇਸ ਭਾਸ਼ਣ ਨੇ ਕਾਮਨੀ ਨੂੰ ਮੋਹਿਤ ਕਰ ਲਿਆ ,  ਲੇਕਿਨ ਅਕਸਮਾਤ ਮੁਟਿਆਰ ਨੇ ਇੱਕ ਡੂੰਘਾ ਸਾਹ  ਲਿਆ ਅਤੇ  ਬੋਲੀ ਤੁਸੀਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਚੰਗੀਆਂ  ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ  ,  ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਵੀ ਇੰਨੀ ਨਹੀਂ ਜਚਦੀ ਜਿੰਨਾ ਮੇਰੀ ਦਾਈ ਦਾ ਇਹ ਵਾਕ ਕਿ ਮੁਟਿਆਰ ਨੂੰ ਤੀਰ ਦਾ ਘਾਓ  ਓਨਾ ਦਖਦਾਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜਿੰਨਾ  ਬੁਢੇ  ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸਹਵਾਸ ।

ਮੈਂ ਦਯਾਰੇ ਬਕਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਿਰਧ  ਧਨਵਾਨ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਮਹਿਮਾਨ ਸੀ ।  ਉਸਦਾ  ਇੱਕ ਰੂਪਵਾਨ ਪੁੱਤਰ  ਸੀ ।  ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਇਸ ਮੁੰਡੇ  ਦੇ ਸਿਵਾ  ਮੇਰੇ ਹੋਰ ਕੋਈ ਔਲਾਦ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ।  ਇੱਥੇ ਕੋਲ ਹੀ ਇੱਕ ਪਵਿਤਰ ਰੁੱਖ ਹੈ ,  ਲੋਕ ਉੱਥੇ ਜਾਕੇ ਮੰਨਤਾਂ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ ।  ਕਿੰਨੇ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਰਾਤ - ਰਾਤ ਭਰ ਮੈਂ ਉਸ ਰੁੱਖ  ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਰੱਬ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕੀਤੀ ,  ਤੱਦ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਪੁੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ।  ਉੱਧਰ ਮੁੰਡਾ ਹੌਲੀ - ਹੌਲੀ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ  ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ,  ਜੇਕਰ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਰੁੱਖ ਦਾ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਜਾਕੇ ਈਸ਼‍ਵਰ ਤੋਂ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਲਈ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਦਾ ।

ਮੇਰੇ ਦੋਸਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸੰਨ ਚਿੱਤ  ,  ਹਸਮੁਖ ਅਤੇ ਰਸਿਕ ਸੀ ।  ਸੋਗ ਉਸਦੇ ਹਿਰਦਾ ਵਿੱਚ ਵੜ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦਾ ਸੀ ।  ਬਹੁਤ ਦਿਨਾਂ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਭੇਂਟ ਹੋਈ ਤਾਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਉਸਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਇਸ‍ਤਰੀ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਹਨ ।  ਨਾਲ ਹੀ ਨਾ  ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਵਰਗੀ  ਮਨੋਰੰਜਕਤਾ ਹੈ ਨਾ ਹੀ  ਉਤਸ਼ਾਹ ।  ਪੁੱਛਿਆ ,  ਕੀ ਹਾਲ ਹੈ ?  ਬੋਲਿਆ ,  ਜਦੋਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਬਾਪ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਖਿਲਾੜੀਪਣ  ਕਿੱਥੋ ਲਿਆਵਾਂ ?  ਅਵਸਥਾਨੁਕੂਲ ਹੀ ਸਭ ਗੱਲਾਂ ਸ਼ੋਭਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਕਿਸੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇੱਕ ਈਸ਼‍ਵਰ ਭਗਤ ਨੂੰ  ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕਦੇ ਤੁਸੀ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਤਾਂ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹੋਵੋਗੇ ।  ਭਗਤ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਹਾਂ ,  ਜਦੋਂ ਈਸ਼‍ਵਰ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ  ਯਾਦ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹੋ ।

ਇੱਕ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਕਿਸੇ ਆਫ਼ਤ  ਦੇ ਅਵਸਰ ਪਰ ਨਿਸ਼‍ਚੇ  ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੇਕਰ ਇਹ ਆਫ਼ਤ ਟਲ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇੰਨਾ ਧਨ ਸਾਧੂ  - ਸੰਤਾਂ ਨੂੰ ਦਾਨ ਕਰ ਦੇਵਾਂਗਾ ।  ਜਦੋਂ ਉਸਦੀ ਕਾਮਨਾ ਪੂਰੀ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਨੌਕਰ ਨੂੰ ਰੁਪਈਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਥੈਲੀ ਸਾਧੂਆਂ ਨੂੰ ਵੰਡਣ ਲਈ ਦਿੱਤੀ ।  ਉਹ ਨੌਕਰ ਚਤੁਰ ਸੀ । ਸ਼ਾਮ  ਨੂੰ ਉਹ ਥੈਲੀ ਜਿਵੇਂ ਦੀ ਤਿਵੇਂ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਲਿਆਇਆ ,  ਬੋਲਿਆ ਦੀਨ ਬੰਧੂ  ,  ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਖੋਜ ਕੀਤੀ  ਪਰ ਇਸ ਰੁਪਈਆਂ ਨੂੰ  ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਤੁਸੀਂ  ਵੀ ਵਚਿੱਤਰ ਆਦਮੀ ਹੋ ,  ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਸੌ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਸਾਧੂ ਹੋਣਗੇ ।  ਨੌਕਰ ਨੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕੀਤੀ ,  ਭਗਵਨ ,  ਜੋ ਸੰਤ ਹੈ ਉਹ ਤਾਂ ਇਸ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦੇ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਜੋ ਮਾਇਆਸਕਤ ਹਨ  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਦਿੰਦਾ  ਨਹੀਂ ।

ਕਿਸੇ ਮਹਾਤਮਾ ਨੂੰ  ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਦਾਨ ਕਬੂਲ ਕਰਨਾ  ਤੁਸੀਂ  ਉਚਿਤ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ਜਾਂ ਅਣ-ਉਚਿਤ ?  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ,  ਉਸਤੋਂ ਕਿਸੇ ਸੁਕਾਰਜ  ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਹੋਵੇ  ਤੱਦ ਤਾਂ ਉਚਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਕੇਵਲ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਅਤੇ ਵਪਾਰ  ਦੇ ਨਿਮਿਤ‍ਤ ਅਤਿਅੰਤ ਅਣ-ਉਚਿਤ ਹੈ ।

ਇੱਕ ਸਾਧੂ  ਕਿਸੇ ਰਾਜਾ ਦਾ ਮਹਿਮਾਨ ਹੋਇਆ ਸੀ ।  ਜਦੋਂ ਭੋਜਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਭੋਜਨ ਕੀਤਾ ।  ਲੇਕਿਨ ਜਦੋਂ ਨਮਾਜ਼ ਦਾ ਵਖਤ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਖੂਬ ਲੰਮੀ ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਰਾਜੇ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਧਾ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇ  ।  ਉੱਥੋਂ ਵਿਦਾ ਹੋਕੇ ਘਰ ਆਏ ਤਾਂ ਭੁੱਖ  ਦੇ ਮਾਰੇ ਭੈੜਾ ਹਾਲ ਸੀ ।  ਆਉਂਦੇ ਹੀ ਭੋਜਨ ਮੰਗਿਆ ।  ਪੁੱਤਰ  ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਪਿਤਾਜੀ ਕੀ ਰਾਜਾ ਨੇ ਭੋਜਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ।  ਬੋਲੇ ,  ਭੋਜਨ ਤਾਂ ਦਿੱਤਾ ,  ਪਰ ਮੈਂ ਆਪ ਜਾਣ ਬੁੱਝਕੇ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਖਾਧਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਯੋਗਸਾਧਨਾ ਪਰ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼‍ਵਾਸ਼ ਹੋ ਜਾਵੇ ।  ਬੇਟੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਤਾਂ ਭੋਜਨ ਕਰਕੇ ਨਮਾਜ਼ ਵੀ ਫਿਰ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹੋ । ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉੱਥੇ ਦਾ ਭੋਜਨ ਤੁਹਾਡਾ ਢਿੱਡ ਨਹੀਂ ਭਰ ਸਕਿਆ ,  ਉਂਜ ਹੀ ਉੱਥੇ ਦੀ ਨਮਾਜ਼ ਵੀ ਸਿਧ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ।

ਤੀਜਾ ਪ੍ਰਕਰਣ  :  ਸੰਤੋਸ਼ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਵਰਣਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ।  ਸਾਦੀ ਦੀ ਨੀਤੀ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਸੰਤੋਸ਼ ਦਾ ਪਦ ਬਹੁਤ ਉੱਚਾ  ਹੈ ।  ਅਤੇ ਯਥਾਰਥ ਵੀ ਇਹੀ ਹੈ ।  ਸੰਤੋਸ਼ ਸਦਾਚਾਰ ਦਾ ਮੂਲਮੰਤਰ ਹੈ ।  ਸੰਤੋਸ਼ ਰੂਪੀ ਕਸ਼ਤੀ ਪਰ ਬੈਠਕੇ ਅਸੀਂ  ਇਸ ਭਵਸਾਗਰ ਨੂੰ ਨਿਰਵਿਘਨ ਪਾਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

ਮਿਸ਼ਰ  ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਧਨਵਾਨ ਮਨੁੱਖ  ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ  ਸਨ ।  ਇੱਕ ਨੇ ਵਿਦਿਆ ਪੜ੍ਹੀ ,  ਦੂਜੇ ਨੇ ਧਨ ਦਾ ਢੇਰ ਕਮਾ ਲਿਆ  ।  ਇੱਕ ਪੰਡਤ ਹੋਇਆ ,  ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਮਿਸ਼ਰ  ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ  ਕੋਸ਼ਾਧ‍ਯਕਸ਼ ।  ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਦਵਾਨ ਭਰਾ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ,  ਵੇਖੋ ਮੈਂ ਰਾਜਪਦ ਤੇ  ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ   ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ  ਜਿਵੇਂ  ਦੇ ਤਿਵੇਂ ਰਹਿ ਗਏ ।  ਉਸਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਈਸ਼‍ਵਰ ਨੇ ਮੇਰੇ ਤੇ  ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕ੍ਰਿਪਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ,  ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਨੂੰ ਵਿਦਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਦੈਵੀ  ਪਦਾਰਥ ਹੈ ਅਤੇ  ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਿਸ਼ਰ  ਦੀ ਉਸ ਗੱਦੀ ਦਾ ਮੰਤਰੀ ਬਣਾਇਆ ਜੋ ਫਿਰਾਊਨ  ( ਮਿਸ਼ਰ  ਦਾ ਇੱਕ ਅਭਿਮਾਨੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਿਸਨੂੰ ਮੂਸਾ ਨਬੀ ਨੇ ਨੀਲ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਡੋਬ  ਦਿੱਤਾ )  ਦੀ  ਸੀ ।

ਈਰਾਨ  ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਹਮਨ  ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਅਰਬ  ਦੇ ਇੱਕ ਹਕੀਮ ਨੂੰ  ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਨਿੱਤ  ਕਿੰਨਾ ਭੋਜਨ ਕਰਨਾ  ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਹਕੀਮ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ,  29 ਤੋਲੇ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬੋਲਿਆ ,  ਭਲਾ ,  ਇੰਨੇ ਨਾਲ  ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ । ਉੱਤਰ ਮਿਲਿਆ ,  ਇੰਨੇ ਖਾਣੇ ਨਾਲ  ਤੁਸੀਂ  ਜਿੰਦਾ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹੋ ।  ਇਸਦੇ ਉਪਰਾਂਤ ਜੋ ਕੁੱਝ ਖਾਂਦੇ ਹੋ ਉਹ ਬੋਝ ਹੈ ਜੋ ਤੁਸੀਂ  ਵਿਅਰਥ ਆਪਣੇ ਉੱਤੇ ਲੱਦਦੇ  ਹੋ ।

ਇੱਕ ਬੰਦੇ  ਤੇ  ਕਿਸੇ ਬਾਣੀਏ   ਦੇ ਕੁੱਝ ਰੁਪਏ ਚੜ੍ਹ ਗਏ ਸਨ ।  ਉਹ ਉਸ ਤੋਂ ਨਿੱਤ ਮੰਗਿਆ ਕਰੇ  ਅਤੇ  ਸਖਤ ਕੌੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਿਹਾ ਕਰੇ  ।  ਬੇਚਾਰਾ ਸੁਣ – ਸੁਣ ਕੇ ਦੁਖੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ,  ਸਹਿਣ   ਦੇ ਸਿਵਾ  ਕੋਈ ਦੂਜਾ ਉਪਾਅ ਨਹੀਂ ਸੀ ।  ਇੱਕ ਚਤੁਰ ਨੇ ਇਹ ਕੌਤੁਕ ਵੇਖਕੇ ਕਿਹਾ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦਾ ਟਾਲਨਾ ਇੰਨਾ ਔਖਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿੰਨਾ ਬਾਣੀਆਂ ਦਾ ।  ਕਸਾਈਆਂ   ਦੇ ਤਕਾਜੇ ਸਹਿਣ ਕਰਨ ਨਾਲੋਂ  ਮਾਸ ਦੀ ਇੱਛਾ ਵਿੱਚ ਮਰ ਜਾਣਾ ਕਿਤੇ ਅੱਛਾ ਹੈ ।

ਇੱਕ ਫਕੀਰ ਨੂੰ ਕੋਈ ਕੰਮ ਆ ਪਿਆ ।  ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਫਲਾਣਾ ਪੁਰਖ ਬਹੁਤ ਦਿਆਲੁ ਹੈ ।  ਜੇਕਰ ਉਸ ਨੂੰ  ਜਾਕੇ ਆਪਣੀ ਲੋੜ ਕਹੇਂ ਤਾਂ ਉਹ ਤੈਨੂੰ ਹਰਗਿਜ਼ ਨਿਰਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ ।  ਫਕੀਰ ਪੁੱਛਦੇ - ਪੁੱਛਦੇ ਉਸ ਪੁਰਖ  ਦੇ ਘਰ ਚਲਿਆ ਗਿਆ  ।  ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਰੋਣੀ ਸੂਰਤ ਬਣਾਈ  ,  ਕ੍ਰੋਧ ਨਾਲ  ਭਰਿਆ  ਬੈਠਾ ਹੈ ।  ਉਲਟੇ ਪੈਰ ਪਰਤ ਆਇਆ ।  ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿਉਂ ਭਰਾ ਕੀ ਹੋਇਆ ?  ਬੋਲੇ ਸੂਰਤ ਹੀ ਵੇਖਕੇ ਮਨ ਭਰ ਗਿਆ ।  ਜੇਕਰ ਮੰਗਣਾ ਹੀ ਪਏ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਸੰਨਚਿੱਤ  ਆਦਮੀ ਤੋਂ ਮੰਗੋ ,  ਮਨਹੂਸ ਆਦਮੀ ਤੋਂ ਨਾ  ਮੰਗਣਾ ਹੀ ਅੱਛਾ ਹੈ ।

ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਾਤਿਮਤਾਈ  ( ਉਦਾਰਤਾ ਪਖੋਂ  ਅਰਬ ਦਾ ਹਰੀਸ਼ ਚੰਦ੍ਰ‍ )  ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ,  ਕੀ ਤੂੰ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਲਾਇਕ ਮਨੁੱਖ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ?  ਬੋਲਿਆ ,  ਹਾਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਮੈਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ  ਵੱਡੀ ਭਾਰੀ ਦਾਵਤ ਕੀਤੀ ।  ਸੰਜੋਗ ਨਾਲ  ਉਸ ਦਿਨ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਜੰਗਲ ਦੀ ਤਰਫ ਜਾਣਾ ਪਿਆ ।  ਇੱਕ ਲਕੜਹਾਰੇ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਬੋਝ ਲਈ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ।  ਉਸਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਭਰਾ ਹਾਤਿਮ  ਦੇ ਮਹਿਮਾਨ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਬਣ ਜਾਂਦੇ?  ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਭਰ  ਦੇ ਆਦਮੀ ਉਸਦੇ ਮਹਿਮਾਨ ਹਨ ।  ਬੋਲਿਆ ,  ਜੋ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਰੋਟੀ ਖਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹਾਤਿਮ  ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੱਥ ਕਿੰਜ ਫੈਲਾਵੇ ?

ਇੱਕ ਵਾਰ ਯੁਵਾਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਕਠੋਰ ਗੱਲਾਂ ਕਹਿ ਦਿੱਤੀਆਂ  ।  ਮਾਤਾ ਦੁਖੀ ਹੋਕੇ ਇੱਕ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਬੈਠੀ ਅਤੇ ਰੋਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ ,  ਬਚਪਨ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ,  ਇਸੇ ਲਈ  ਹੁਣ ਮੂੰਹੋਂ ਅਜਿਹੀਆਂ  ਗੱਲਾਂ ਨਿਕਲਦੀਆਂ ਹਨ  ।

ਇੱਕ ਬੁੜੇ ਤੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਵਿਆਹ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ?  ਉਹ ਬੋਲਿਆ ਬਿਰਧ ਇਸਤਰੀਆਂ ਨਾਲ  ਮੈਂ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ।  ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਮੁਟਿਆਰ ਨਾਲ  ਕਰ ਲਓ ।  ਬੋਲਿਆ ,  ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਬੁੱਢਾ ਹੋਕੇ ਬੁੜੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਤੋਂ ਭੱਜਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੁਟਿਆਰ ਕੁੜੀਆਂ  ਬੁੜੇ  ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਚਾਹੁਣਗੀਆਂ ?

ਚੌਥਾ ਪ੍ਰਕਰਣ  :  ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਥੋੜਾ ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ ਹੋਣ ਦਾ ਜੋ ਉਪਦੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਉਸਦੀਆਂ  ਸਾਰੀਆਂ  ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ  ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ  ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ  ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੇ ,  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੀ ਰਾਈ ਭਰ ਬੁਧੀ  ਨੂੰ ਪਹਾੜ ਬਣਾਕੇ ਵਖਾਇਆ ਜਾਵੇ । ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਅਯੋਗਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ  ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹੀ ਮਨੁੱਖ ਚਲਦੇ - ਪੁਰਜੇ ਅਤੇ ਕਾਰਜਕੁਸ਼ਲ ਸਮਝੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਆਪਣੀ ਬੁਧੀ ਅਤੇ ਚਤੁਰਾਈ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕਰਨ  ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਚੁਕਦੇ ।  ਕਿਸੇ ਯੂਰਪੀ ਭਲੇ -ਆਦਮੀ ਨੇ ਇਹ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੰਕੋਚ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਕਿ ਚੁਪ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਮੂਰਖਤਾ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।  ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸ਼ੰਕਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਕਿ ਥੋੜਾ ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ ਹੋਣਾ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਲਈ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੈ ।  ਅਜਿਹੇ ਅਵਸਰ ਵੀ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬੜਬੋਲੇਪਣ ਤੇ  ਪਛਤਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।  ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸਾਦੀ ਨੇ ਕਈ ਮਰਮਪੂਰਣ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ।  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੇ  ਚਲਣ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਇੱਕ ਚਤੁਰ ਜਵਾਨ ਦਾ ਨੇਮ ਸੀ ਕਿ ਬੁਧੀਮਾਨਾਂ  ਦੀ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਬੈਠਦਾ ਤਾਂ ਚੁੱਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ।  ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ  ਕਿਹਾ ,  ਤੂੰ ਵੀ ਕਦੇ - ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਕੁੱਝ ਬੋਲਿਆ ਕਰ ।  ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਕਿਤੇ ਅਜਿਹਾ ਨਾ  ਹੋਵੇ ਕਿ ਲੋਕ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਅਜਿਹੀ ਗੱਲ ਪੁਛ ਲੈਣ  ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਆਉਂਦੀ ਹੀ ਨਾ  ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਹੋਣਾ ਪਏ ।

ਇੱਕ ਵਿਦਵਾਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੀ ਮੂਰਖਤਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ  ਤਾਂ ਉਹੀ ਮਨੁੱਖ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਗੱਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬੋਲ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ।

ਹਸਨ ਨਾਮ  ਦੇ ਏਕ ਮੰਤਰੀ  ਤੇ  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਮਹਿਮੂਦ ਗਜਨੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਸੀ ।  ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਸਤੋਂ ਹੋਰ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਅੱਜ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਫਲਾਣਾ ਵਿਸ਼ਾ  ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਕੀ ਪੁਛਿਆ ?  ਹਸਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਜੋ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ  ,  ਉਹੀ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਵੀ ਪੁੱਛਿਆ ।  ਬੋਲੇ ,  ਜੋ ਗੱਲਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ  ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ  ਉਹ ਸਾਡੇ ਨਾਲ  ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ।  ਉਤਰ  ਦਿੱਤਾ ,  ਜਦੋਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਮੇਰੇ ਤੇ ਵਿਸ਼‍ਵਾਸ਼ ਕਰਕੇ ਕੋਈ ਭੇਦ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਕਿਉਂ ਪੁੱਛਦੇ ਹੋ ।

ਕਿਸੇ ਮਸਜਦ ਵਿੱਚ ਆਨਰੇਰੀ ਮੌਲਵੀ ਅਜਿਹੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਮਾਜ ,  ਪੜ੍ਹਦਾ ਕਿ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਹੁੰਦੀ । ਮਸਜਦ ਦਾ ਸਵਾਮੀ ਦਿਆਲੂ  ਸੀ ।  ਉਹ ਮੌਲਵੀ ਦਾ ਦਿਲ ਦੁਖਾਉਣਾ  ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਮੌਲਵੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਸ ਮਸਜਦ  ਦੇ ਕਈ ਪੁਰਾਣੇ ਮੁੱਲਾਂ ਹਨ  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਪੰਜ ਰੁਪਏ ਮਾਸਿਕ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ ।  ਤੈਨੂੰ ਦਸ ਰੁਪਏ ਦੇਵਾਂਗਾ ,  ਲੇਕਿਨ ਕਿਸੇ ਦੂਜੀ ਮਸਜਦ ਵਿੱਚ ਜਾਕੇ ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹ ਆਇਆ ਕਰ ।  ਮੌਲਵੀ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ।  ਲੇਕਿਨ ਥੋੜ੍ਹੇ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਫਿਰ ਸਵਾਮੀ   ਦੇ ਕੋਲ ਆਇਆ ਅਤੇ ਬੋਲਿਆ ,  ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਦਸ ਰੁਪਏ ਦੇਕੇ ਇੱਥੇ ਤੋਂ ਕੱਢਿਆ ,  ਹੁਣ ਜਿੱਥੇ ਹਾਂ ਉੱਥੇ  ਦੇ ਲੋਕ ਮੈਨੂੰ ਮਸਜਦ ਤੋਂ  ਜਾਣ ਲਈ ਵੀਹ ਰੁਪਏ  ਦੇ ਰਹੇ ਹੋ ।  ਸਵਾਮੀ ਖੂਬ ਹੱਸਿਆ  ਅਤੇ ਬੋਲਿਆ ,  ਪੰਜਾਹ ਦੀਨਾਰ ਲਏ  ਬਿਨਾਂ ਪਿੰਡ ਮਤ ਛੱਡਣਾ ।

ਪੰਜਵਾਂ ਅਤੇ ਛਠਵਾਂ ਪ੍ਰਕਰਣ   :  ਜੀਵਨ ਦੀ ਹੀ ਮੁੱਖ ਦਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।  ਇੱਕ ਵਿੱਚ ਯੁਵਾਵਸਥਾ ,  ਦੂੱਜੇ ਵਿੱਚ ਵ੍ਰਧਦਾਵਸਥਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ ।  ਯੁਵਾਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਮਨੋਵ੍ਰੱਤੀਯਾਂ ਕਿਵੇਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ,  ਸਾਡੇ ਕਰਤਵ‍ਯ ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ,  ਅਸੀਂ  ਵਾਸਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਲਿਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ,  ਬੁਢੇਪੇ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਕੀ - ਕੀ ਅਨੁਭਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ,  ਮਨ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅਭਿਲਾਸ਼ਾਵਾਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ,  ਸਾਡਾ ਕੀ ਕਰਤਵ‍ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।  ਇਹਨਾਂ ਸਭ ਮਜ਼ਮੂਨਾਂ ਦਾ ਸਾਦੀ ਨੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਾਣੋ ਉਹ ਵੀ ਸਦਾਚਾਰ  ਦੇ ਅੰਗ ਹਨ ।  ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਕਥਾਵਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਨ  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਮਨੋਰੰਜਨ  ਦੇ ਸਿਵਾ  ਕੋਈ ਨਤੀਜਾ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਦਾ ,  ਬਲਕਿ ਕੁੱਝ ਕਥਾਵਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ  ਵੀ ਹਨ  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਗ਼ ਵਰਗੇ ਗਰੰਥ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਸੀ । ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਯੁਵਾਵਸਥਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਤਾਂ ਅਜਿਹਾ ਲਗਦਾ  ਹੈ ਜਿਵੇਂ  ਸਾਦੀ ਨੂੰ ਜਵਾਨੀ ਦਾ ਨਸ਼ਾ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਸੀ ।

ਸੱਤਵਾਂ ਪ੍ਰਕਰਣ  :  ਸਿੱਖਿਆ ਨਾਲ  ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।  ਸਾਦੀ ਨੇ ਸਿਖਿਅਕਾਂ  ਦੇ ਦੋਸ਼ ਅਤੇ ਗੁਣ ,  ਚੇਲਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ  ਦੇ ਆਪਸੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿਹਾਰ  ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ  ਦੇ ਫਲ ਅਤੇ ਅਸਫਲ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖਿਆ ਚਾਹੇ ਕਿੰਨੀ ਵੀ ਉੱਤਮ ਹੋਵੇ  ਮਨੁੱਖੀ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬਦਲ ਸਕਦੀ ਅਤੇ ਸਿਖਿਅਕ ਚਾਹੇ ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਵਿਦਵਾਨ ਅਤੇ ਚਰਿਤਰਵਾਨ ਕਿਉਂ ਨਾ  ਹੋਵੇ ਕਠੋਰਤਾ  ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਆਪਣੇ ਕਾਰਜ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਹਾਲਾਂਕਿ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਨਿਰਭਰਾਂਤ ਨਹੀਂ ਮੰਨੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਤਦ ਵੀ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਵੀ ਤੱਤ  ਨਹੀਂ ਹੈ ।  ਕੋਈ ਸਿੱਖਿਆ ਪਧਤੀ ਅੱਜ  ਤੱਕ ਅਜਿਹੀ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲੀ ਹੈ ਜੋ ਦੰਡ ਦੀ  ਮਨਾਹੀ ਕਰਦੀ ਹੋਵੇ  ,  ਹਾਂ ਕੋਈ ਸਰੀਰਕ ਦੰਡ  ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਹੈ ,  ਕੋਈ ਮਾਨਸਿਕ ।

ਇੱਕ ਵਿਦਵਾਨ ਕਿਸੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ  ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਪੜਾਉਂਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮਾਰਦਾ ਅਤੇ ਡਾਂਟਦਾ  ਸੀ ।  ਰਾਜਪੁਤਰ ਨੇ ਇੱਕ ਦਿਨ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਕੋਲ ਜਾਕੇ ਅਧਿਆਪਕ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕੀਤੀ ।  ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਵੀ ਕ੍ਰੋਧ ਆਇਆ ।  ਅਧਿਆਪਕ ਨੂੰ ਸੱਦਕੇ ਪੁੱਛਿਆ ,  ਤੁਸੀ ਮੇਰੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਕਿਉਂ ਮਾਰਦੇ ਹੋ ?  ਇੰਨੀ ਨਿਰਦੈਤਾ ਤੁਸੀ ਹੋਰ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਵਰਤਦੇ ?  ਅਧਿਆਪਕ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ,  ਮਹਾਰਾਜ ,  ਰਾਜਪੁਤਰ ਵਿੱਚ ਨਿਮਰਤਾ ਅਤੇ ਸਦਾਚਾਰ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਲੋਕ ਜੋ ਕੁੱਝ ਕਹਿੰਦੇ ਜਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ  ਉਹ ਹਰ ਇੱਕ ਮਨੁੱਖ ਦੇ  ਜਿਹਨ ਵਿੱਚ  ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜਿਸਨੂੰ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਚਰਿਤਰਵਾਨ ਹੋਣ  ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਕਠੋਰਤਾਪੂਰਵਕ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ ਉਸ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਹੋਣ ਤੇ  ਕੋਈ ਅੱਛਾ ਗੁਣ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦਾ ।  ਹਰੀ ਲੱਕੜੀ ਨੂੰ ਚਾਹੇ ਜਿੰਨੀ ਝੁੱਕਾ  ਲਓ ਲੇਕਿਨ ਸੁੱਕ ਜਾਣ ਤੇ  ਉਹ ਨਹੀਂ ਮੁੜ ਸਕਦੀ ।  ਮੈਂ ਅਫਰੀਕਾ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੌਲਵੀ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ।  ਉਹ ਅਤਿਅੰਤ ਕੁਰੂਪ ,  ਕਠੋਰ ਅਤੇ ਕੌੜਭਾਸ਼ੀ ਸੀ ।  ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜਾਉਂਦਾ ਘੱਟ ਅਤੇ ਮਾਰਦਾ ਜਿਆਦਾ ।  ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਕੱਢਕੇ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ,  ਨਿਮਾਣਾ ਅਤੇ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲ ਮੌਲਵੀ ਰੱਖਿਆ ।  ਇਹ ਹਜਰਤ ਮੁੰਡੀਆਂ ਨੂੰ  ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਮ ਨਾਲ  ਬੋਲਦੇ ਅਤੇ ਕਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਰਫ ਕੈੜੀ ਅੱਖ ਨਾਲ  ਵੀ ਨਾ  ਵੇਖਦੇ ।  ਮੁੰਡੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਸੁਭਾਅ ਵੇਖਕੇ ਢੀਠ ਹੋ ਗਏ ।  ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈਆਂ  ਦੰਗੇ  ਮਚਾਉਂਦੇ ਅਤੇ ਲਿਖਣ ਦੀਆਂ ਤਖਤੀਆਂ ਭਿੜਾਇਆ  ਕਰਦੇ ।  ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਫਿਰ

ਉੱਥੇ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਉਹੀ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲਾ ਮੌਲਵੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।  ਪੁੱਛਣ ਤੇ ਗਿਆਤ ਹੋਇਆ ਕਿ ਦੂਜੇ ਮੌਲਵੀ ਦੀ ਨਿਮਰਤਾ ਤੋਂ ਉਕਟਾ  ਜਾਣ ਤੇ  ਲੋਕ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੇ ਮੌਲਵੀ ਨੂੰ ਮਨਾ ਕੇ  ਲਿਆਏ ਸਨ ।

ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੈਂ ਬਲਖ਼ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਮੁਸਾਫਰਾਂ  ਦੇ ਨਾਲ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਬਲਵਾਨ ਜਵਾਨ ਸੀ ਜੋ ਡੀਂਗਾਂ  ਮਾਰਦਾ ਚਲਾ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਇਹ ਕੀਤਾ ,ਮੈਂ  ਉਹ ਕੀਤਾ । ਅਚਾਨਕ  ਸਾਨੂੰ ਕਈ ਡਾਕੂਆਂ ਨੇ ਘੇਰ ਲਿਆ ।  ਮੈਂ ਪਹਿਲਵਾਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ,  ਹੁਣ ਕਿਉਂ ਖੜੇ ਹੋ ,  ਕੁੱਝ ਆਪਣਾ ਪਰਾਕਰਮ ਵਿਖਾਓ ।  ਲੇਕਿਨ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੀ ਉਸ ਮਨੁੱਖ  ਦੇ ਹੋਸ਼ ਉੱਡ ਗਏ ।  ਮੂੰਹ ਬੇਰਸ ਪੈ ਗਿਆ ।  ਤੀਰ - ਕਮਾਨ ਹੱਥ ਤੋਂ ਛੁੱਟਕੇ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਥਰਥਰ ਕੰਬਣ ਲਗਾ ।  ਜਦੋਂ ਉਸਦੀ ਇਹ ਹਾਲਤ ਵੇਖੀ ਤਾਂ ਆਪਣਾ ਅਸਬਾਬ ਉਥੇ ਹੀ ਛੱਡਕੇ ਅਸੀਂ  ਲੋਕ ਭੱਜ  ਖੜੇ ਹੋਏ ।  ਇੰਜ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਣ ਬਚੇ ।  ਜਿਨੂੰ ਯੁਧ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੋ ਉਹੀ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਅੜ ਸਕਦਾ ਹੈ ।  ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਜੋਰ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਸਾਹਸ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ।

ਅੱਠਵਾਂ ਪ੍ਰਕਰਣ  :  ਸਾਦੀ ਨੇ ਸਦਾਚਾਰ ਅਤੇ ਸਦਵਿਵਹਾਰ  ਦੇ ਨਿਯਮ ਲਿਖੇ ਹਨ ।  ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਨਾ  ਲੈ ਕੇ ਖੁੱਲੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਹਨ ।  ਇਸ ਲਈ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ  ਇਹ ਪ੍ਰਕਰਣ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੋਚਕ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ ,  ਪਰ ਇਸ ਕਮੀ ਨੂੰ ਸਾਦੀ ਨੇ ਰਚਨਾ ਸੌਂਦਰਿਆ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ।  ਛੋਟੇ - ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸੂਤਰਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਤਲਬ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਵੇਂ  ਇਹ ਪ੍ਰਕਰਣ ਸਾਦੀ  ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਨਚੋੜ ਹੋਵੇ  ।  ਇਹ ਉਹ ਉਪਵਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤੀ ,  ਸਦਾਚਾਰ ,  ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ,  ਸਮਾਜਨੀਤੀ ,  ਸਭਾਚਾਤੁਰੀ ਆਦਿ ਰੰਗ - ਬਿਰੰਗੇ ਪੁਰਖ ਲਹਿ ਲਹਾ  ਰਹੇ ਹਨ ।  ਇਹਨਾਂ  ਫੁੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਛਿਪੇ ਹੋਏ ਕਾਂਟੇ ਵੀ ਹਨ  ,  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਅਨੋਖਾ ਗੁਣ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਥੇ ਹੀ ਚੁਭਦੇ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਚੁਭਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।

ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਕਮਜੋਰ ਵੈਰੀ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਕਰੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਸਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਸੁਚੇਤ ਰਹਿਣਾ  ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਮਿੱਤਰ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਦਾ ਹੀ ਭਰੋਸਾ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸ਼ਤਰੂਆਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ਾਮਦ ਦਾ ਕੀ ਵਿਸ਼‍ਵਾਸ਼ !

ਜੇਕਰ ਕਦੇ  ਦੋ ਦੁਸ਼ਮਨਾਂ  ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਗੱਲ ਕਹਿਣੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਹੋ ਕਿ ਜੇਕਰ ਉਹ ਫਿਰ ਮਿੱਤਰ ਹੋ ਜਾਣ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਨਾ ਹੋਣਾ ਪਏ ।

ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਦੇ ਸ਼ਤਰੂਆਂ ਨਾਲ  ਦੋਸਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਦਾ ਵੈਰੀ ਹੈ ।

ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਧਨ ਨਾਲ ਕੰਮ ਨਿਕਲੇ ਤੱਦ ਤੱਕ ਜਾਨ ਨੂੰ ਜੋਖਮ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਪਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ।  ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਉਪਾਅ ਨਾ  ਰਹੇ ਤਾਂ ਮਿਆਨ ਵਿੱਚੋਂ  ਤਲਵਾਰ ਧੂ ਲਓ ।

ਵੈਰੀ ਦੀ ਸਲਾਹ  ਦੇ ਵਿਰੁਧ ਕੰਮ ਕਰਨਾ  ਹੀ ਬੁਧੀਮਾਨੀ ਹੈ ਜੇਕਰ ਉਹ ਤੈਨੂੰ ਤੀਰ  ਦੇ ਸਮਾਨ ਸਿੱਧਾ ਰਸਤਾ ਦਿਖਾਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇਵੋ  ਅਤੇ  ਉਲਟੇ  ਰਸਤੇ ਜਾਓ ।

ਨਾ  ਤਾਂ ਇੰਨੇ  ਕਠੋਰ ਬਣੋ ਕਿ ਲੋਕ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਡਰਨ ਲੱਗ ਜਾਣ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇੰਨੇ  ਕੋਮਲ ਕਿ ਲੋਕ ਸਿਰ ਚੜ੍ਹੀ ਆਉਣ ।

ਦੋ ਮਨੁੱਖ ਰਾਜ ਅਤੇ ਧਰਮ  ਦੇ ਵੈਰੀ ਹਨ ,  ਨਿਰਦਈ ਰਾਜਾ ਅਤੇ ਮੂਰਖ ਸਾਧੂ ।

ਰਾਜਾ ਨੂੰ ਉਚਿਤ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੇ ਸ਼ਤਰੂਆਂ ਤੇ  ਇੰਨਾ ਕ੍ਰੋਧ ਨਾ  ਕਰੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੋਸਤਾਂ  ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਖਦਸਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ।

ਜਦੋਂ ਵੈਰੀ ਦੀ ਕੋਈ ਚਾਲ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਤੱਦ ਉਹ ਦੋਸਤੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ;  ਦੋਸਤੀ ਦੀ ਆੜ ਵਿੱਚ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਦੁਸ਼ਮਨ ਰਹਿਕੇ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ।

ਸੱਪ  ਦੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੈਰੀ  ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਕੁਚਲਵਾਓ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸੱਪ ਹੀ ਮਰੇਗਾ ਜਾਂ ਦੁਸ਼ਮਨ ਤੋਂ ਹੀ  ਗਲਾ ਛੁੱਟੇਗਾ ।

ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਤੈਨੂੰ ਪੂਰਾ  ਵਿਸ਼‍ਵਾਸ਼ ਨਾ  ਹੋਵੇ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਗੱਲ ਪਸੰਦ ਆਵੇਗੀ ਤੱਦ ਤੱਕ ਬਾਦਸ਼ਾਹ  ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਨਿੰਦਿਆ ਮਤ ਕਰੋ ;  ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਆਪ ਹਾਨੀ ਚੁਕਣੀ ਪਵੇਗੀ ।

ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸੇ ਹੰਕਾਰੀ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ,  ਉਹ ਖੁਦ  ਨਸੀਹਤ ਦਾ ਮੁਥਾਜ ਹੈ ।

ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਸਮਰੱਥਾਵਾਨ ਹੋਕੇ ਵੀ ਭਲਾਈ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਉਸਨੂੰ ਸਮਰਥਾਹੀਨ  ਹੋਣ ਤੇ  ਦੁੱਖ ਭੋਗਣਾ ਪਵੇਗਾ ।  ਅਤਿਆਚਾਰੀ ਦਾ ਵਿਪਦ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸਾਥੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।

ਕਿਸੇ  ਦੇ ਛਿਪੇ ਹੋਏ ਐਬ ਮਤ ਫੋਲੋ  ,  ਇਸ ਨਾਲ  ਤੁਹਾਡਾ ਵੀ ਵਿਸ਼‍ਵਾਸ਼ ਉਠ ਜਾਏਗਾ ।

ਵਿਦਿਆ ਪੜ੍ਹਕੇ ਉਸਦਾ ਅਨੁਸ਼ੀਲਨ ਨਾ ਕਰਨਾ  ਜ਼ਮੀਨ ਜੋਤ ਕੇ  ਬੀਜ ਨਾ  ਪਾਉਣ  ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ ।

ਜਿਸਦੀ ਭੁਜਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਜੋਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ,  ਜੇਕਰ ਉਹ ਲੋਹੇ ਦੀ ਕਲਾਈ ਵਾਲੇ ਨਾਲ ਪੰਜਾ ਲਵੇ  ਤਾਂ ਇਹ ਉਸਦੀ ਮੂਰਖਤਾ ਹੈ ।

ਦੁਰਜਨ ਲੋਕ ਸੱਜਣਾਂ ਨੂੰ ਉਸੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਜਾਰੀ ਕੁੱਤੇ  ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਕੁੱਤਿਆਂ  ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਦੂਰੋਂ ਗੁੱਰਾਉਂਦੇ ਹਨ ;  ਲੇਕਿਨ ਕੋਲ ਜਾਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ।

ਗੁਣਹੀਨ - ਗੁਣਵਾਨਾਂ ਤੋਂ ਦਵੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਬੁਧੀਮਾਨ ਲੋਕ ਪਹਿਲਾ ਭੋਜਨ ਪਚ ਜਾਣ ਤੇ  ਫਿਰ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ,  ਯੋਗੀ ਲੋਕ ਓਨਾ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿੰਨੇ ਨਾਲ  ਜਿੰਦਾ ਰਹਿਣ  ,  ਜਵਾਨ ਲੋਕ ਪੇਟ ਭਰ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ,  ਬੁੜੇ  ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਮੁੜ੍ਹਕਾ ਨਾ  ਆ ਜਾਵੇ ਖਾਂਦੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ,  ਪਰ ਕਲੰਦਰ ਇੰਨਾ ਖਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਹ  ਦੀ ਵੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ ।

ਜੇਕਰ ਪੱਥਰ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ  ਅਤੇ  ਸੱਪ ਹੇਠਾਂ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸੋਚ - ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ  ਚਾਹੀਦੀ  ਹੈ ।

ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਬੁਧੀਮਾਨ ਮੂਰਖਾਂ  ਦੇ ਨਾਲ ਵਾਦ - ਵਿਵਾਦ ਕਰੇ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਠਾ ਦੀ ਆਸ ਨਹੀਂ ਰਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ  ।

ਜਿਸ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ  ਬਹੁਤ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਹੈ ਉਸ ਨਾਲ  ਦੋਸਤੀ ਨਿਭਾਉਣ ਦਾ ਜਤਨ ਕਰੋ ।

ਵਿਵੇਕ ਇੰਦਰੀਆਂ  ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਸਿੱਧਾ ਮਨੁੱਖ ਕਿਸੇ ਚੰਚਲ ਇਸ‍ਤਰੀ  ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੋਵੇ  ।

ਬੁਧੀ ,  ਬਿਨਾਂ ਜੋਰ  ਦੇ ਛਲ ਅਤੇ ਬੇਈਮਾਨੀ ਹੈ ,  ਜੋਰ ਬਿਨਾਂ ਬੁਧੀ  ਦੇ ਮੂਰਖਤਾ ਅਤੇ ਬੇਰਹਿਮੀ ਹੈ ।

ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾਪਾਤਰ ਬਨਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਵਾਸਨਾਵਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ,  ਉਹ ਹਲਾਲ ਨੂੰ ਛੱਡਕੇ ਹਰਾਮ  ਦੇ ਵੱਲ ਝੁਕਦਾ ਹੈ ।

ਦੋ ਗੱਲ ਅਸੰਭਵ ਹਨ ,  ਇੱਕ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਅੰਸ਼ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਖਾਣਾ  ,  ਦੂਜੇ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਰਨਾ ।

ਸ਼ੇਖ ਸਾਦੀ-2 ਪੜ੍ਹੋ