ਛਦਮ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਬਨਾਮ ਅਸਲੀ ਪੂੰਜੀ

ਅੱਜ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਆਰਥਕ ਮੰਦੀ ਅਤੇ ਸੰਕਟ ਦੀ ਚਰਚਾ ਜੋਰਾਂ ਤੇ ਹੈ  ।  ਲੇਖ ਲਿਖੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ , ਭਾਸ਼ਣ / ਵਿਖਿਆਨ ਅਤੇ  ਗੋਸ਼ਠੀਆਂ ਆਜੋਜਿਤ ਕੀਤੀਆਂ  ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਸੰਸਾਰ ਆਰਥਕ ਮੰਦੀ  ਸਾਲ ( ੨੦੦੮ ) ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਅਜੇ  ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਹਿਣ ਦੀ ਭਵਿੱਖਵਾਣੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ  । ਇਹ ਸਾਡੇ ਰੋਜ਼ਮਰਾ  ਦੇ ਆਰਥਕ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਰੋਟੀ ਰੋਜ਼ੀ ਨਾਲ ਜੁਡ਼ੀ ਹੋਈ ਘਟਨਾ ਹੈ, ਇਸਲਈ ਇਹ ਨਜਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ  । ਇਹ ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਮਾਮਲਾ ਨਹੀ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਅਰਥਤੰਤਰ ਵੀ ਇਸਦੀ ਚਪੇਟ ਵਿੱਚ ਆ ਚੁੱਕਾ  ਹੈ ।

ਆਖਿਰ ਸੰਸਾਰ ਆਰਥਕ ਅਤੇ ਵਿਤੀ ਸੰਕਟ ਹੈ ਕੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਪਾਉਣ ਜਾਂ ਇਸਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ  ਦੇ ਕੀ ਉਪਾਅ ਹਨ ?

ਛਦਮ ਪੂੰਜੀ  ਬਨਾਮ  ਅਸਲੀ ਪੂੰਜੀ
ਕੁੱਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚੀਨ  ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਵਰਤਮਾਨ ਸੰਸਾਰ ਆਰਥਕ ਸੰਕਟ  ਉਤਪਾਦਕ ਪੂੰਜੀ ਉਤੇ ਛਦਮ ਪੂੰਜੀ  ਦੇ ਹਾਵੀ ਹੋਣ  ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸੰਕਟ ਤੋਂ ਨਜਾਤ ਪਾਉਣ ਲਈ ਸਮੁੱਚੇ ਸੰਸਾਰ  ਦੇ ਦੇਸਾਂ  ਦੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸਹਿਯੋਗ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ।
ਕੁੱਝ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਹਨ ।  ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ  ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ  ਵੀ ਹਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਅਨੁਸਾਰ ਅੱਜ ਕੈਸੀਨੋ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਉਤਪਾਦਕ  ਉਦਯੋਗਕ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਤੇ ਹਾਵੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ।   ਕੈਸੀਨੋ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੁੰਦਾ ਉਹ ਜਗ੍ਹਾ ਜਿੱਥੇ ਸੱਟੇਬਾਜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ -ਜੂਆਖਾਨਾ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚ ਉਦਯੋਗਕ ਪੂੰਜੀ ਨੂੰ  ਦਰਕਿਨਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੁੱਝ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ  ਦੁਆਰਾ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ।

ਛਦਮ ਪੂੰਜੀ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸ

ਛਦਮ ਪੂੰਜੀ ਦੀ ਅਵਧਾਰਨਾ  ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਪੂੰਜੀ  ਦੇ ਤੀਸਰੇ ਖੰਡ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।  ਜਦੋਂ ਅਸੀ ਪੂੰਜੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਉਤਪਾਦਨ ਨਾਲ ਜੁਡ਼ੀ ਹੋਈ ਪੂੰਜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ , ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ   ਉਦਯੋਗਕ ਉਤਪਾਦਨ ਨਾਲ । ਇਸ ਲਈ ਮੁਨਾਫਾ ਵੀ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਪਰਿਕਿਰਆ  ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ , ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀ , ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਨਹੀ , ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਨਹੀ  । ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਨੂੰ  ਸਮਝੇ  ਬਿਨਾਂ ਅਸੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀ ਸਕਦੇ । ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ  ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਹੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੂੰਜੀ ਅਤੇ  ਮੁਨਾਫੇ  ਦੇ ਸਰੋਤ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਸੀ  । ਉਸਦਾ ਸਰੋਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਪਰਿਕਿਰਆ , ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ  ਕਿਰਤ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਖੋਜ ਲਿਆ ਸੀ  ।
19 ਵੀ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਯੂਰਪ  ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ  ਵਿੱਚ ਜਆਇੰਟ ਸਟਾਕ ਕੰਪਨੀਆਂ ਅਤੇ ਫੇਰ  ਸ਼ੇਅਰ ਬਾਜ਼ਾਰ ਪੈਦਾ ਹੋਏ । ਉਦਯੋਗਾਂ  , ਤਕਨੋਲੋਜੀ  ਅਤੇ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ  ਦੇ ਵਿਕਾਸ  ਦੇ ਨਾਲ ਉਦਯੋਗਿਕ  ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਕਲ ਕਾਰਖਾਨੇ ਫੈਲਣ ਲੱਗੇ  । 1870 ਵਿੱਚ ਇਸਪਾਤ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਬੇਸੀਮਰ ਕਨਵਰਟਰ ਨਾਮ ਦੀਆਂ ਨਵੇਂ  ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ  ਧਮਨ ਭੱਠੀਆਂ ਦੀ ਖੋਜ ਹੋਈ  । ਇੱਥੋਂ ਇਸਪਾਤ ਯੁੱਗ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹੇ ਉਦਯੋਗਕ ਅਤੇ  ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਬਦਲ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ  ।
ਇਹਨਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ  ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਪੂੰਜੀ ਅਤੇ  ਮੁਨਾਫੇ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ਤੇ ਹੋਣ ਲੱਗਾ । ਪੂੰਜੀ ਅਤੇ ਧਨ ਪੂਰੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਅਤੇ ਅਰਥਤੰਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ  ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ । ਸ਼ੇਅਰ , ਸਟਾਕ,ਬਾਂਡ , ਪ੍ਰਤੀਭੂਤੀਆਂ  ਅਤੇ  ਬੈਂਕਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆ ਗਈਆਂ  । ਹੁਣ ਉਦਮੀ ਅਤੇ  ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ  ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀ ਸਗੋਂ , ਸਟਾਕ ਅਤੇ ਸ਼ੇਅਰ ਬਾਜਾਰਾਂ ਅਤੇ ਵਿੱਤੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ  ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪੈਸੇ ਲਗਾਉਣ ਲੱਗੇ  ।  ਸ਼ੇਅਰ ਬਾਜ਼ਾਰ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਕਿਸਮ ਦਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਪੂੰਜੀ  ਦੇ ਟੁਕੜੇ ( ਸ਼ੇਅਰ , ਸਟਾਕ ) ਖਰੀਦੇ  ਵੇਚੇ ਜਾਣ । ਇਸਨੂੰ   ਹੀ ਮਾਰਕਸ  ਨੇ ਛਦਮ ਪੂੰਜੀ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਛਦਮ ਕਿਉਂ ? ਕਿਉਂਕਿ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਜਾਂ ਉਦਮੀ ਲੋਕ ( ਪੂੰਜੀਪਤੀ) ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ  ਵਿੱਚ ਪੈਸੇ ਨਹੀ ਲਾਉਂਦੇ  ਜਿੱਥੇ ਵਾਸ਼ਤੂਆਂ  ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ  ।  ਉਹ ਸਟਾਕ ਬਾਜ਼ਾਰ , ਵਿੱਤੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ  ਅਤੇ  ਬੈਂਕਾਂ ਵਿੱਚ ਧਨ ਲਗਾ ਕੇ ਮੁਨਾਫਾ ਕਮਾਉਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ  ।ਹੌਲੀ- ਹੌਲੀ ਉਹ ਇਹ ਸਮਝਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ  ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਹੀ ਬਾਜਾਰਾਂ ਤੋਂ ਮੁਨਾਫਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਜਾਂ ਬੈਂਕਾਂ ਤੋਂ ਮੁਨਾਫਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ  । ਲੇਕਿਨ ਅਖੀਰ ਬੈਂਕਾਂ ਅਤੇ  ਵਿੱਤੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ  ਵਿੱਚ ਮੁਨਾਫਾ ਯਾਨੀ ਵਾਧੂ ਧਨ ( ਪੂੰਜੀ ) ਕਿਥੋਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ? ਉਹ ਕਲ ਕਲਖਾਨਿਆਂ  ਤੋਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।ਸਟਾਕ ਅਤੇ  ਬਾਂਡ ਜਾਂ ਸ਼ੇਅਰ ਆਖ਼ਿਰਕਾਰ ਵਸਤੂ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।  ਲੇਕਿਨ ਉਦਯੋਗਕ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੇ  ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ  ਉਤਪਾਦਨ ਤੋਂ ਇੰਨੀ ਦੂਰ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ  ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਸ ਨਾਲੋਂ  ਸੰਬੰਧ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕ ਇਹ ਸਮਝ ਬੈਠਦੇ ਹਨ  ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁਨਾਫਾ ਸਟਾਕ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚੋਂ  ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਵਰਤਮਾਨ  ਸੰਸਾਰ ਸੰਕਟ : ਕਾਰਨ  ਅਤੇ  ਸਰੂਪ
ਪਿਛਲੀ ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਉਦਯੋਗਿਕ ਅਰਥਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ ।ਵਿੱਤ ਪੂੰਜੀ ਉਤਪਾਦਕ ਪੂੰਜੀ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋਕੇ ਸੁਤੰਤਰ ਸਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ । ਸੰਸਾਰ ਦੋ ਮਹਾਯੁਧਾਂ ਵਿੱਚੋਂ  ਗੁਜਰ ਚੁਕਾ ਹੈ । ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਬਹੁਤ ਬੜਾ ਆਰਥਕ ਕਾਰਨ ਵਿਤੀ ਪੂੰਜੀ ਹੈ  ।19 ਵੀ ਸਦੀ  ਦੇ ਅੰਤ ਅਤੇ 20 ਵੀ  ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਾਲ ਇਜਾਰੇਦਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਏਕਾਧਿਕਾਰੀਆਂ  ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ । ਕਾਰਟੇਲ ,ਟਰੱਸਟ ,ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਇਤਆਦਿ ਨੇ ਅਰਥਤੰਤਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਨਾ  ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ  । ਅਰਥਾਤ ਆਰਥਕ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ।ਅਜਿਹੀਆਂ  ਕੰਪਨੀਆਂ ਹੀ ਅੱਗੇ ਚਲਕੇ ਬਹੁਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ( ਐਮ ਐਨ ਸੀ ) ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਹੋ ਗਈਆਂ  ।
ਇਜਾਰੇਦਾਰੀ ਅਤੇ  ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਆਧਾਰ ਹੈ ਵਿੱਤ ਪੂੰਜੀ।ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਅਕਸਰ ਹੀ ਲੋਕ ਬਿਨਾਂ ਸੋਚੇ ਸਮਝੇ ਕਰਦੇ ਹਨ ।ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਇੱਕ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਸਿੱਧਾਂਤ ਹੈ ।ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਹਾਬਸਨ , ਹਿਲਫਰਡਿੰਗ , ਲੇਨਿਨ , ਰੋਜਾ ਲਾਕਜਮਬਰਗ , ਕਾਰਲ ਕਾਉਤਸਕੀ ਨੇ ਵਿੱਤ ਪੂੰਜੀ ਅਤੇ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ  ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ  ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕੀਤੀ  । ਜਦੋਂ ਉਦਯੋਗਿਕ ਪੂੰਜੀ ਬੈਂਕਿੰਗ ਦੀ ਪੂੰਜੀ  ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਤਾਕਤ ਅਰਥਾਤ ਵਿੱਤ ਪੂੰਜੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਸਮੁੱਚੇ ਅਰਥਤੰਤਰ ਤੇ ਛਾ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਅਰਥਤੰਤਰ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ
ਉਦਯੋਗਿਕ ਵਿਕਾਸ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਗਮਨ ਨਹੀ ਕਰਦਾ ।  ਉਸ ਵਿੱਚ ਉਤਰਾ-ਚੜ੍ਹਾ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।  ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਉਤਰਾ-ਚੜ੍ਹਾ ਬੇਤਰਤੀਬ ਨਹੀ ਹੁੰਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਬਾਰਮਬਾਰਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਕਾਲਿਕ ਭਵਿੱਖਵਾਣੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਅਰਥਤੰਤਰ ਵਿੱਚ ਉਭਾਰ ਉੱਚਤਰ ਬਿੰਦੂ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਆਰਥਕ ਚੱਕਰ ਜਾਂ ਚਕਰੀ ਵਿਕਾਸ ਮਾਰਕਸ ਦੀਆਂ  ਖੋਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ।
ਏਕਾਧਿਕਾਰ ਕਾਰੋਬਾਰ ਅਤੇ  ਵਿੱਤ ਪੂੰਜੀ ਇਸ ਚੱਕਰ ਨੂੰ ਵਿਗਾੜ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਹੁਣ ਉਸਦੀ ਬਾਰੰਬਾਰਤਾ ਵਿੱਚ ਸੁਭਾਵਿਕਤਾ ਨਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । 1929  - 33 ਦੀ ਮਹਾਮੰਦੀ ਨੇ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ,ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਯੂਰਪ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਚਪੇਟ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ।ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਗਿਰਾਵਟ ,ਮੁਦਰਾ ਦਾ ਅਵਮੂਲਨ ,ਸਟਾਕ ਬਾਜਾਰਾਂ ਦਾ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਿਰ ਜਾਣਾ ਅਤੇ  ਬੇਕਾਰੀ ਇਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਈਆਂ  ਸੀ ।
ਇਹ ਵਿੱਤ ਪੂੰਜੀ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਗਿਰ ਗਈਆਂ, ਖਾਸ ਕਰ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਉਤਪਾਦਕ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਬਿਖਰ ਗਈ , ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਅਰਥਚਾਰੇ  ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ , ਵਿੱਤੀ ਪੂੰਜੀ , ਆਪਣੇ ਹੀ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ,ਉਦਯੋਗਿਕ ਅੰਸ਼ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ  ਲੱਗ ਪਈ।
ਉੱਤਰ ਯੁੱਧ -ਕਾਲ   ਵਿੱਚ   ਆਰਥਕ  ਚੱਕਰ  ਦੀਆਂ   ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਈਆਂ

ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਅਰਥਚਾਰਾ  ਅੱਗੋਂ   ਦੋ  ਅੰਤਰਵਿਰੋਧੀ ਧਰੁਵਾਂ ਵਿੱਚ ਧਰੁਵੀਕ੍ਰਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ  ।ਉਤਪਾਦਨ ਤੋਂ ਹੀ ਜਨਮੀ  ਵਿੱਤ ਪੂੰਜੀ ਹੁਣ ਉਤਪਾਦਨ ਤੋਂ ਵਧ ਤੋਂ ਵਧ  ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ  । ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਅਤੇ  ਨਵ - ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।ਉਹ ਵਿੱਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ੇਅਰ ਬਾਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਹੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੁਨਾਫਾ ਕਮਾਉਣ ਦਾ ਜਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਫਲਸਰੂਪ ਉਦਯੋਗਿਕ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਕ ਖੇਤਰ ਦੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੇਧਿਆਨੀ ਹੋਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਇੱਥੇ ਅੱਜ ਦੀ ਸੰਸਾਰ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਦੀ ਕੁੱਝ ਖਾਸਿਅਤਾਂ ਤੇ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਤਾਂ ਹੀ ਅਸੀਂ  ਵਰਤਮਾਨ ਆਰਥਕ ਮੰਦੀ ਦੀ ਵੀ ਠੀਕ ਤੋਂ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰ ਸਕਾਂਗੇ । ਦੂਸਰੇ  ਵਿਸ਼ਵ ਯੁਧ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੀ ਜੋ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਘਟਨਾ ਹੈ ਉਹ ਹੈ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ । ਇਸ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਤਹਿਤ ਹੋਈ ਸੰਚਾਰ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਬਜਾਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੋੜਕੇ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਕਾਲ ਦਾ ਫਰਕ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਲੇਕਟਰੋਨਿਕਸ ਅਤੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਇਸ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੇ ਨਵੀਂਆਂ  ਉਤਪਾਦਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ । ਨਵੀਂਆਂ  ਇਲੇਕਟਰੋਨਿਕ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਹੋਰ ਸਮੱਗਰੀਆਂ ਦੀ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਕਈ ਗੁਣਾ ਜਿਆਦਾ ਸੀ । ਉਦਯੋਗਾਂ, ਬੈਂਕਿਗ , ਵਿੱਤੀ ਸੰਸਥਾਵਾ , ਦਫਤਰਾਂ ਇਤਆਦਿ  ਦੇ ਕੰਮ ਕਾਰਾਂ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਵਿੱਚ ਗ਼ੈਰ-ਮਾਮੂਲੀ ਤੇਜੀ ਆ ਗਈ  । ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਧਨ , ਮੁਦਰਾ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਈ ਗੁਣਾ ਵੱਧ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਤਿਅੰਤ ਤੇਜ਼  ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਹੋਣ ਲੱਗਾ ।
ਵਿੱਤੀ ਹਿਤਾਂ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਆਪਣੇ ਹਿਤਾਂ ਲਈ  ਕੀਤਾ ।ਹਾਲਾਂਕਿ ਹੋਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵੀ ਵਧੀਆਂ  ਲੇਕਿਨ ਵਿੱਤੀ ਪੂੰਜੀ ਅਤੇ  ਏਕਾਧਿਕਾਰ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਵਿੱਚ ਗ਼ੈਰ-ਮਾਮੂਲੀ ਤੇਜੀ ਆਈ । ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀ ਭੁੱਲਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਦਰਮਿਆਨੇ ਬਿਸਨਸ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਤੇਜੀ ਆਈ  । ਇਜਾਰੇਦਾਰੀ ਅਤੇ ਵਿੱਤ  ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਤੇ ਇੱਕ ਤਰਫਾ ਜੋਰ ਨਹੀ ਸੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ  ।
ਇੱਕ ਹੋਰ ਘਟਨਾ ਸੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਅਤੇ ਮੁਦਰਾ ਵਸਤੂ ਤਬਾਦਲੇ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲ ਮੁਦਰਾ-ਮੁਦਰਾ ਤਬਾਦਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ੈਰ-ਮਾਮੂਲੀ ਤੇਜੀ  । ਪਹਿਲਾਂ ਨੋਟਾਂ ,ਮੁਦਰਾਵਾਂ, ਸੋਨਾ ਇਤਆਦਿ ਨਾਲ ਲੈਣ ਦੇਣ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ।ਅੱਜ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।ਲੇਕਿਨ ਅੱਜ ਦੀ ਤਕਨੀਕੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ  ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਮੁਦਰਾ  ਦੇ ਨਵੇਂ ਇਲੇਕਟਰੋਨਿਕਸ ਰੂਪ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਲੇਕਟਰੋਨਿਕਸ ਮੁਦਰਾ , ਸਮਾਰਟ ਕਾਰਡ , ਏ ਟੀ ਏਮ ਕਾਰਡ ,ਕੰਪਿਊਟਰਾਂ ਅਤੇ ਮੋਬਾਇਲ  ਦੇ ਜਰੀਏ ਲੈਣ ਦੇਣ , ਈ - ਮੇਲ ਅਤੇ ਇੰਟਰਨੇਟ ਦਾ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਇਹਨਾਂ ਨਵੇਂ ਮੌਦਰਿਕ ਉਪਕਰਨਾਂ  ਨੇ ਧਾਤ ਅਤੇ ਕਾਗਜ ਦੀ ਮੁਦਰਾ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਲਗਭਗ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ । ਹੁਣ ਵਧੇਰੇ  ਲੈਣ ਦੇਣ  ਇਲੇਕਟਰੋਨਿਕ ਸੰਕੇਤਾਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਨਾਲ ਜਿੱਥੇ ਛੋਟੇ ਉੱਦਮ ਨੂੰ ਫਾਇਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਉਥੇ ਹੀ ਵਿੱਤ ਪੂੰਜੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਗਲਬਾ ਜਮਾਉਣ ਲਈ ਇਸਦਾ ਭਰਪੂਰ ਫਾਇਦਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ । ਇਲੇਕਟਰੋਨਿਕਸ ਸੰਕੇਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਾਲ ਸਟਾਕ ਬਾਜਾਰਾਂ ਅਤੇ ਵਿੱਤ ਪੂੰਜੀ ਦਾ ਸਰੂਪ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ । ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ  ਇਲੇਕਟਰੋਨਿਕਸ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਬਹੁ ਦੇਸ਼ੀ ਕੰਪਨੀਆਂ  ਅਤੇ  ਵਿੱਤੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹਨ ।
ਇਸਦਾ ਫਾਇਦਾ ਵਿੱਤ ਪੂੰਜੀ ਨੇ ਮੁਦਰਾ ਤੋਂ ਮੁਦਰਾ ਅਤੇ  ਪੂੰਜੀ ਤੋਂ ਪੂੰਜੀ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਹੈ ।ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਗ਼ੈਰ-ਮਾਮੂਲੀ ਸਫਲਤਾ ਉਸਦੀ ਅਸਫਲਤਾ ਅਤੇ ਗਿਰਾਵਟ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੀ ।
ਪਿਛਲੇ 25 -30 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇੰਨਾ ਵੱਡਾ ਵਿਸ਼ਵਿਆਪੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਨਿਰਮਿਤ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਇਤਹਾਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਮਿਸਾਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ।ਪਿਛਲੇ ਵੀਹ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਸਤੂ-ਉਤਪਾਦਨ , ਲੈਣ ਦੇਣ ਅਤੇ ਮੁਦਰਾ ਦੀ ਮਾਤਰਾ  ਅਤੇ ਆਵਾਜਾਈ ਵਿੱਚ , ਯਾਨੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦੀ ਗਤੀਵਿਧੀ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਤੋਂ ਪੰਜ ਗੁਣਾ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਫਲਸਰੂਪ ਬਾਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਮੁਨਾਫਾ ਕਮਾਣ ਧਨ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਰੁਝਾਨ ਵਿੱਚ ਬੇਮਿਸਾਲ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਛਦਮ ਪੂੰਜੀ ਬਨਾਮ ਉਤਪਾਦਕ ਪੂੰਜੀ

ਸੰਨ 2005 - 08 ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਵਿੱਤੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲਤਾ ਬੇਹੱਦ ਵੱਧ ਗਈ ।ਜਾਇਦਾਦ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਪੈਸਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ । ਜਾਇਦਾਦ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਗਲਪਨ  ਦੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ  । ਲੋਕ ਅਤੇ ਕੰਪਨੀਆਂ  ਅੰਧਾਧੁੰਦ ਕਰਜੇ ਲੈਣ ਦੇਣ ਲੱਗੀਆਂ  ।ਕੰਪਨੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੂਲ ਪੂੰਜੀ  ਤੋਂ 25 - 30 ਗੁਣਾ ਜਿਆਦਾ ਪੂੰਜੀ ਕਰਜ਼ ਤੇ ਲੈ ਕੇ ਨਿਵੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਵਿੱਤੀ ਕੇਂਦਰ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਟਾਕ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਾਲ ਸਟਰੀਟ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀਆਂ  ਵਿਸ਼ਾਲਤਮ ਚਾਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀਆਂ ਵਿੱਤੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ  ਨੇ ਅੱਤੁਲ ਪੈਮਾਨੇ ਤੇ ਸ਼ੇਅਰ ਬਾਜ਼ਾਰ , ਜ਼ਮਾਨਤ ਬਾਜ਼ਾਰ , ਗਿਰਵੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਇਤਆਦਿ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਪੈਮਾਨੇ ਤੇ ਪੂੰਜੀ ਲੱਗਾ ਦਿੱਤੀ  । ਉੱਧਰ ਉਤਪਾਦਕ ਉੱਦਮ ਅਤੇ  ਉਤਪਾਦਕ ਪੂੰਜੀ ਨਜਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਵਿੱਤੀ ਅਰਥਚਾਰੇ  ਦੇ ਬੈਲੂਨ ਨੇ  ਕਦੇ ਨਾ ਕਦੇ ਤਾਂ ਫਟਣਾ ਹੀ ਸੀ । ਇਸ ਵਾਰ ਅਤਿ ਉਤਪਾਦਨ  ਦਾ ਸੰਕਟ ਓਨਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀ ਵਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਵੰਡ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਦੋਨਾਂ ਦਾ ਚੱਕਰ ਵੱਡੀ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
ਸੰਕਟ ਅਤੇ ਮੰਦੀ ਦਾ ਚੱਕਰ ਹੁਣ ਉਤਪਾਦਨ  ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼  ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਬੇਲ ਆਉਟ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਦਖਲ

1929 - 33 ਦੀ ਮਹਾਮੰਦੀ  ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਜਾਨ ਮੇਨਾਰਡ ਕੇਨਜ ਅਤੇ ਸ਼ੰਪੀਟਰ ਜਿਹੇ ਪੱਛਮ  ਦੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਸੰਕਟ ਤੋਂ ਉਭਰਣ ਲਈ ਰਾਜ  ਦੇ ਦਖਲ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ ।ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਕੇਨਜ਼ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ  । ਦੂਸਰੇ  ਵਿਸ਼ਵ ਯੁਧ  ਦੇ ਬਾਅਦ ,ਖਾਸਤੌਰ ਤੇ ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ  ਵਿੱਚ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਤਥਾਕਥਿਤ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਹੜ੍ਹ ਆਇਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਤਹਿਤ ਰਾਜ ਨੂੰ ਅਰਥਤੰਤਰ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਜਾਣ  ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ । ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਹੁਣ ਆਰਥਕ ਮੰਦੀ  ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਰਾਜ ਨੂੰ  ਫਿਰ ਅਰਥਤੰਤਰ ਵਿੱਚ ਦਖਲ ਦੇਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ । ਸਾਮਰਾਜਵਾਦੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵੀ ਚਕਰੀ ਦੌਰ ਵਿਚੀਂ  ਗੁਜਰਦਾ ਹੈ ।

ਸਰਵਵਿਦਿਤ ਹੈ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰਾਂ ਖਰਬਾਂ ਡਾਲਰ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੋਸ਼ ਲੈ ਕੇ ਵੱਡੇ ਇਜਾਰੇਦਾਰ ਉਦਮੀਆਂ ਅਤੇ  ਵਿੱਤ ਪੂੰਜੀ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਰਾਹਤ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਬੇਲ ਆਊਟ ਕਿਹਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।ਚੀਨ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਵੀ 600 ਅਰਬ ਡਾਲਰ ਦਾ ਕੋਸ਼ ਬਣਾ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ।
ਛਦਮ ਪੂੰਜੀ ਤੇ ਅੰਕੁਸ਼ ਦੀ ਲੋੜ
ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਅਤੇ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਦਾ ਸੰਕਟਗ੍ਰਸਤ ਆਰਥਕ ਚੱਕਰ ਅੱਜ ਇਸ ਮੰਜਿਲ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿੱਤੀ ਪੂੰਜੀ ਤੇ ਅੰਕੁਸ਼ ਲਗਾਉਣਾ ਬਹੁਤ ਜਰੂਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਵਿੱਤ ਪੂੰਜੀ ਅਰਥਾਤ ਛਦਮ ਪੂੰਜੀ ਅਤੇ ਉਸ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਕੈਸੀਨੋ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦਾ ਪ੍ਰਭੁਤਵ ਘੱਟ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਅੰਕੁਸ਼ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਉਤਪਾਦਨ ਨੂੰ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਨਾਲ ਹੀ ਅਰਥਤੰਤਰ  ਦੇ ਉਤਪਾਦਕ ਹਿਸਿਆਂ ਕਲ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ , ਉਦਮਾਂ , ਖੇਤੀ , ਇਤਆਦਿ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਅਜ਼ਾਦ ਮੁਦਰਾ ਨੂੰ ਵਸਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਜਾਹਰ ਹੈ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸੰਪੂਰਣ ਆਰਥਕ ਨੀਤੀਆਂ ਬਦਲਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ।
ਭਾਰਤ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਦਰਸ਼ਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰਵਜਨਿਕ ਖੇਤਰ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦੇਸ਼  ਦੇ ਅਰਥਤੰਤਰ ਲਈ ਕਿੰਨੀ  ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਅੱਜ ਸਰਵਜਨਿਕ ਖੇਤਰ ਅਤੇ  ਆਧੁਨਿਕ ਮਸ਼ੀਨ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਸੰਸਾਰ ਆਰਥਕ ਸੰਕਟ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗਾ  ਉਪਾਅ ਹੈ । ਛਦਮ ਪੂੰਜੀ  ਦੇ ਬਨਿਸਬਤ ਅਸਲੀ ਪੂੰਜੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ  ।

-ਅਨਿਲ  ਰਾਜਿਮਵਾਲੇ -  Anil Rajimwale