ਨਜ਼ਰ ਆਤੀ ਹੈਂ ਰੋਟੀਆਂ- ਨਿਦਾ ਫਾਜਲੀ

ਗਰੀਬੀ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਔਰਤ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਹੈ

ਮੇਰਾ ਇੱਕ ਦੋਹਾ ਹੈ -

"ਸਾਤੋਂ ਦਿਨ ਭਗਵਾਨ ਕੇ , ਕਯਾ ਮੰਗਲ , ਕਯਾ ਪੀਰ

ਜਿਸ ਦਿਨ ਸੋਏ ਦੇਰ ਤੱਕ , ਭੂਖਾ ਰਹੇ ਫਕੀਰ ."

ਇਸ ਦੋਹੇ ਨੂੰ ਲਿਖੇ ਹੋਏ ਕਈ ਸਾਲ ਗੁਜ਼ਰ ਗਏ ਸਨ . ਅੱਜ ਅਚਾਨਕ ਯਾਦ ਆ ਗਿਆ . ਇਸਦੇ ਯਾਦ ਆਉਣ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਪਾਵਰਲੂਮ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਮਾਲੇਗਾਂਵ ਵਿੱਚ ਅੱਠ ਸਿਤੰਬਰ ਨੂੰ ਹੋਏ ਆਤੰਕਵਾਦੀ ਧਮਾਕੇ ਹਨ . ਜਿਨ੍ਹਾਂਦੀ ਲਪੇਟ ਵਿੱਚ ਆਏ 32 ਲੋਕ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉੱਤਰ ਗਏ . 100 ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਜਖ਼ਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਿਖਾਰੀਆਂ ਦੀ ਦੱਸੀ ਗਈ ਜੋ ਸ਼ਬੇ ਬਰਾਤ ਦੇ ਦਿਨ , ਦੂਰ - ਦੂਰ ਤੋਂ ਚੱਲ ਕਰ , ਉੱਥੇ ਦੀ ਰਹਮਾਨੀ ਮਸਜਦ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਅਤੇ ਮਸਜਦ ਦੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਫ਼ਾਸਲੇ ਤੇ ਵੱਡੇ ਕਬਰਿਸਤਾਨ ਦੇ ਇਰਦ - ਗਿਰਦ ਬੈਠੇ ਸਨ . ਜੋ ਭਿੱਛਿਆ ਮੰਗ ਕਰ ਰੋਟੀ - ਰੋਜੀ ਚਲਾਂਦੇ ਹਨ ਉਹ ਧਰਮਾਂ ਦੀਆਂ ਵੰਡੀਆਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ . ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਭਗਵਾਨ , ਮਸਜਦ ਦੇ ਰਹਿਮਾਨ ਜਾਂ ਮਾਲੇਗਾਂਵ ਦੇ ਵੱਡੇ ਕਬਰਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਕਬਰਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ . . . ਸਭ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ . ਰਾਜਨੀਤੀ ਭਿਖਾਰੀਆਂ ਦੀ ਇਸ ਧਰਮਨਿਰਪੇਖਤਾ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਤੋਂ ਵਾਕਫ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਇਸਲਈ ਕਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੱਥੇ ਪਰ ਤਿਲਕ ਲਗਾਕੇ ਰਾਮਸੇਵਕ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ . ਕਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰ ਤੇ ਟੋਪੀ ਰੱਖਕੇ , ਅੱਲਾ ਹੂ ਅਕਬਰ ਦਾ ਨਾਰਾ ਲਗਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਦੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਖੇੜਿਆਂ ਤੋਂ ਸੱਦ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ . ਜਿਧਰ ਵੀ ਰੋਟੀ ਬੁਲਾਉਂਦੀ ਹੈ , ਗਰੀਬੀ ਉੱਧਰ ਚੱਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ . ਗਰੀਬੀ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ  ਖਾਂਦੇ - ਪੀਂਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਰਹਦਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਵੰਡੀ ਜਾਂਦੀ . ਇਸਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਰੋਟੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਰੋਟੀ ਤੇ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ . ਉਹ ਖ਼ੁਦਾ ਨੂੰ ਮੂਰਤ ਜਾਂ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੋਚਦੀ . ਇਸ ਗਰੀਬੀ ਲਈ ਅਸਮਾਨ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੋ ਵੱਡੀਆਂ ਰੋਟੀਆਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਆਪਣੀ ਰੋਟੀ ਵੀ ਛੁਪੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ , ਜਿਸਨੂੰ ਪਾਣ ਲਈ ਕਦੇ ਉਹ ਭਜਨ ਗਾਉਂਦੀ ਹੈ , ਕਦੇ ਕਲਮਾ ਦੋਹਰਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਦੇ ਜੀਸਸ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਦੇ ਅੱਗੇ ਸਿਰ ਝੁਕਾਉਂਦੀ ਹੈ . ਗਰੀਬੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਾਇਰ ਤਾਜਮਹਲ ਦੀ ਨਗਰੀ ਦੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ਾਇਰ ਮੀਆਂ ਨਜ਼ੀਰ , ਗਾਲਿਬ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਸਮਕਾਲੀ ਸਨ . ਆਦਮੀ ਦੇ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਵਰਗ ਝਾਕਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ . ਇਸ ਵਰਗ ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਗਾਲਿਬ ਦੇ ਚਿਤੰਨ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਮੌਤ , ਜਿੰਦਗੀ , ਖ਼ੁਦਾ ਅਤੇ ਕਾਇਨਾਤ ਸਨ ਜਦ ਕਿ ਨਜ਼ੀਰ ਜੋ ਘਰ - ਘਰ ਜਾਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜਾਉਣ ਵਾਲੇ ਉਸਤਾਦ ਸਨ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਰੋਟੀ , ਮੁਫਲਿਸੀ ਅਤੇ ਖ਼ੈਰਾਤ ਸਨ . . . ਉਹ ਖਾਂਦੇ - ਪੀਂਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਭੁੱਖਿਆਂ , ਨੰਗਿਆਂ ਅਤੇ ਫੱਕੜਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਇਰ ਸਨ . ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਦੋਸ਼ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇੱਕ ਲੰਬੇ ਸਮਾਂ ਤੱਕ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਲਗਾਇਆ . ਕਬੀਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਜ਼ੀਰ ਨੂੰ ਵੀ ਇਤਹਾਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਨਾਲ ਅਪਣਾਇਆ . ਨਜ਼ੀਰ ਲੋਕ ਕਵੀ ਸਨ ਅਤੇ ਸਧਾਰਣ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਗਰੀਬੀ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਭੱਜਦੀ - ਭੱਜਦੀ ਰੋਟੀ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨਾ ਸੀ . ਗਾਲਿਬ ਢਿੱਡ ਭਰੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਫਨਕਾਰ ਸਨ ਅਤੇ ਨਜ਼ੀਰ ਭੁੱਖ ਵਿੱਚ ਰੋਟੀ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਦੇ ਕਲਾਕਾਰ ਸਨ . ਗਾਲਿਬ ਫਰਮਾਂਦੇ ਹਨ :-

ਦਿਲ ਢੂੰੜਤਾ ਹੈ ਫਿਰ ਵਹੀ ਫੁਰਸਤ ਕੇ ਰਾਤ ਦਿਨ

ਬੈਠੇ ਰਹੇਂ ਤਸੱਵਰ ਜਾਨਾਂ ਕੀਏ ਹੂਏ

ਗਾਲਿਬ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਲਈ ਫੁਰਸਤ ਦੀ ਦਰਕਾਰ ਸੀ ਅਤੇ ਨਜ਼ੀਰ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਗਰੀਬੀ ਦੇ ਰੋਗ ਨਾਲ ਬੀਮਾਰ ਸੀ . ਨਜ਼ੀਰ ਦੇ ਰੋਟੀਨਾਮੇ ਦੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਹਨ -

ਪੂਛਾ ਕਿਸੀ ਨੇ ਯਹ ਕਿਸੀ ਕਾਮਿਲ ਫਕੀਰ ਸੇ

ਯਹ ਮੇਹਰ ਓ ਮਾਹ ਹੱਕ ਨੇ ਬਨਾਏ ਹੈਂ ਕਾਹੇ ਕੇ

ਵਹ ਸੁਨ ਕੇ ਬੋਲਾ ਬਾਬਾ , ਖ਼ੁਦਾ ਤੁਮ ਕੋ ਖੈਰ ਦੇ

ਹਮ ਤੋ ਨਾ ਚਾਂਦ ਸੱਮਝੇਂ , ਨਾ ਸੂਰਜ ਹੀ ਜਾਨਤੇ

ਬਾਬਾ ਹਮੇਂ ਤੋ ਯਹ ਨਜ਼ਰ ਆਤੀ ਹੈਂ ਰੋਟੀਆਂ .

--------------------------------------------

ਕਿਸਦਾ ਹੱਥ ਆਤੰਕ ਕੌਣ ਫੈਲਾਉਂਦਾ  ਹੈ , ਇਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਕਿਸਦਾ ਹੱਥ ਹੈ , ਕੌਣ ਇਸਦੇ ਅੱਗੇ ਹੈ , ਕੌਣ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੈ . . . ਇਹ ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰਾਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਸੋਚਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਸਲ ਭਟਕਾਉਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ . ਇਸ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਸਭ ਆਪਣੇ - ਆਪਣੇ ਸੀਮਿਤ ਦਾਇਰਿਆਂ  ਵਿੱਚ ਟਟੋਲਦੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ . ਕੋਈ ਇਸਲਾਮ ਨੂੰ ਇਸਦਾ ਦੋਸ਼ੀ ਮਾਨਤਾ ਹੈ , ਕੋਈ ਇਸਨੂੰ ਈਸਾਈਅਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਿਆਣਦਾ ਹੈ . ਕੋਈ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ , ਅਮਰੀਕਾ , ਲੰਦਨ , ਕਸ਼ਮੀਰ ਆਦਿ ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਈ ਇਸਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ , ਹੱਸਦੀ - ਗਾਉਂਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਬਗਦਾਦ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ . ਸਭ ਦੇ ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਤਰਕ ਹਨ ਆਪਣੀਆਂ  ਦਲੀਲਾਂ ਹਨ . ਜਿਸਦੀ ਪਬਲਿਸਿਟੀ ਜਿੰਨੀ ਚੰਗੀ ਹੈ , ਉਸਦੀ ਦਲੀਲ ਓਨੀ ਹੀ ਸੱਚੀ ਹੈ . ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ  ਮੈਂ ਇੱਕ ਗਜ਼ਲ ਲਿਖੀ ਸੀ , ਉਸਦਾ ਮਤਲਾ ਇਵੇਂ ਹੈ -

"ਜੈਸੀ ਜਿਸੇ ਦਿਖੇ ਯਹ ਦੁਨਿਯਾ, ਵੈਸੀ ਉਸੇ ਦਿਖਾਨੇ ਦੋ

ਅਪਨੀ-ਅਪਨੀ ਨਜ਼ਰ ਹੈ ਸਬਕੀ ਕ੍ਯਾ ਸਚ ਹੈ, ਯਹ ਜਾਨੇ ਦੋ"

ਇਹ ਸੱਚ , ਜਿਨੂੰ ਮੈਂ ‘ਜਾਨੇ  ਦੋ’ ਦੇ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਹੈ , ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਮੁੱਠੀ - ਭਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੈ . . . ਇਸ ਸੱਚ ਨੂੰ ਛੁਪਾਉਣ ਦੇ ਲਈ , ਵੱਡੀਆਂ - ਵੱਡੀਆਂ ਸਕੀਮਾਂ ਬਣਾਈਆਂ  ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ , ਰੰਗ - ਬਿਰੰਗੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਛਪਵਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ , ਨਵੀਆਂ  - ਨਵੀਆਂ  ਦੀਵਾਰਾਂ ਢਹਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ , ਤਰ੍ਹਾਂ - ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਨਕਾਬਾਂ ਪਹਨਾਈਆਂ  ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ  ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੀ ਸੋਚ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੇ ਕੁੰਡੀ ਚੜਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ . ਸਾਡਾ ਸਮਾਜ ਅਯਾਲੀਆਂ ਪਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਭੇਡਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜ ਹੈ . ਅਯਾਲੀ ਪਾਲੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਭਲੇ ਹੀ ਘੱਟ ਹੋਣ ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਕਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦਾ ਖੌਫ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ . ਭੇਡਾਂ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਚਾਹੇ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਜਿਆਦਾ ਹੋਣ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧਰਮ ਅਯਾਲੀਆਂ ਪਾਲੀਆਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਚਲਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ . ਉਹ ਇਵੇਂ ਹੀ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ . ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ . ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੁਪ - ਚਾਪ ਚਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਭੇਡਾਂ ਨੂੰ ਉਸੇ ਰੱਬ , ਗਾਡ ਜਾਂ ਖ਼ੁਦਾ ਨੇ ਬਣਾਇਆ ਹੈ , ਜਿਸਨੇ ਅਯਾਲੀਆਂ ਪਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ . ਖ਼ੁਦਾ ਦੇ ਹੁਕਮ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ , ਨਰਕ ਦਾ ਦਵਾਰ ਹੈ . ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਧਰਮਾਂ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਸ ਮਹਾਂਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਡਿਕਟੇਟਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੋਚਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ ਹੈ . ਇਸ ਸੋਚ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ  ਨੇ ਆਦਮੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਖੱਸੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ . ਇਸ ਨਪੁੰਸਕਤਾ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਜੋ ਅਵਾਜ ਚੁੱਕਦਾ ਹੈ , ਮੁਜ਼ਰਿਮ ਠਹਿਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ . ਇਸ ਜੁਰਮ ਦਾ ਇਲਜ਼ਾਮ ਮੇਰੀ ਲੇਖਣੀ ਤੇ ਵੀ ਲੱਗ ਚੁਕਾ ਹੈ . ਮੇਰੇ ਕਈ ਸ਼ੇਅਰਾਂ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਲੈ - ਦੇ ਹੋਈ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਸ਼ੇਅਰ ਇਵੇਂ ਹੈ -

"ਖੁਦਾ ਕੇ ਹਾਥੋਂ ਮੇਂ ਮਤ ਸੌਂਪ ਸਾਰੇ ਕਾਮੋਂ ਕੋ

ਬਦਲਤੇ ਵਕਤ ਪਰ ਕੁਛ ਅਪਨਾ ਇਖਤਿਆਰ ਭੀ ਰਖ"

ਆਪਣੇ ਇਖਤਿਆਰ ਦੀ ਗੱਲ , ਰਬਵੂਲ ਆਲਮੀਨ ( ਸਾਰੇ ਆਲਮਾਂ ਦਾ ਖ਼ੁਦਾ ) ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਗੁਸਤਾਖ਼ੀ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ . ਰੱਬ ਦੇ ਇਸ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਆਦੇਸ਼ਾਨੁਸਾਰ , ਦਰੋਪਦੀ ਦਾਅ ਤੇ ਲਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ , ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਜਿੰਦਾ ਪਤਨੀ ਬਾਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ . ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਇਸਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਅਵਾਜ ਚੁੱਕੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ , ਤਾਂ ਮਰਾਠੀ ਸੰਤ ਕਵੀ ਤੁਕਾਰਾਮ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਖੋਹ ਕੇ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਬਹਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ . ਕੌਣ ਹੈ ਉਹ ਕੁੱਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਮੁੰਬਈ ਦੇ ਕਈ ਇਲਾਕ਼ੇ , ਸ਼ਰਾਬ ਦੇ ਗ਼ੈਰ - ਕ਼ਾਨੂਨੀ ਅੱਡਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਗਮਗਾਂਦੇ ਸਨ . ਉੱਥੇ ਸਕਾਚ ਤੋਂ ਠੱਰੇ ਤੱਕ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸ਼ਰਾਬ ਮਿਲਦੀ ਸੀ . . . ਸ਼ਰਾਬਾਂ ਦੇ ਬਰਾਂਡਾਂ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ , ਪੀਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਵੀ ਉੱਚੀਆਂ ਨੀਵੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ . ਵੱਖ - ਵੱਖ ਮੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਜਾਈਂ ਲੋਕ ਨਸ਼ਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ . ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੈਂ ਵੀ ਸੀ .

ਸਕਾਚ ਵਾਲੀ ਮੇਜ਼ ਤੋਂ ਅਵਾਜ ਆਈ,"ਮਾਈ ਡਿਅਰ , ਗਾਡ ਇਜ ਏ ਕਾਂਸੇਪਟ , ਉਹ ਵਿਖਾਈ ਨਾ ਦੇਕੇ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ" .

ਇੰਡੀਅਨ ਵ੍ਹਿਸਕੀ ਵਾਲੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਬੋਲ ਰਹੇ ਸਨ "ਭਲੇ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾ ਆਏ ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮਨ ਨੂੰ ਸੁਕੂਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ" .

ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫਕੀਰ ਜੋ ਆਪਣੀ ਦਿਨ ਭਰ ਦੀ ਥਕਾਵਟ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ ਠੱਰੇ ਦੇ ਨਾਲ ਬੈਠਾ ਸੀ , ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਨਾਲ ਦੋਨਾਂ ਤਰਫ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਸੀ…ਸੁਣਦੇ - ਸੁਣਦੇ ਉਹ ਇੱਕਦਮ ਝੱਲਾਕੇ ਬੋਲਿਆ , "ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਮੈਂ ਦੇਰ ਤੋਂ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਹਾਂ , ਏਧਰ ਵਾਲੇ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਰੱਬ ਵਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ . ਉੱਧਰ ਵਾਲੇ ਬੋਲਦੇ ਹਨ ਉਹ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ . ਮੇਰੀ ਰਾਏ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕੇਵਲ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਵਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੇ ਜਿਹੋ ਜਿਹੀ ਦੁਨੀਆਂ ਬਣਾਈ ਹੈ ਉਹੋ ਜਿਹੀ ਦੁਨੀਆਂ ਬਣਾਕੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਵਿਖਾਉਣ ਦੇ ਕਾਬਿਲ ਨਹੀਂ ਹੈ . ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਛੁਪਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ . ਗਰੀਬੀ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਦੀ ਹੋਵੇ, ਕਿਸੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਹੋਵੇ , ਉਹ ਇੱਕ ਬੈਂਕ ਡਰਾਫਟ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ਜਿਨੂੰ ਹਰ ਕੋਈ ਜੇਬ ਵਿੱਚ ਪਾਈਂ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਕੈਸ਼ ਕਰਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ . ਲੀਡਰ ਉਸਨੂੰ ਕੈਸ਼ ਕਰਾਕੇ ਕੁਰਸੀ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ , ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਉਸਨੂੰ ਕੈਸ਼ ਕਰਾਕੇ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ , ਸ਼ਾਇਰ / ਕਵੀ ਉਸਨੂੰ ਕੈਸ਼ ਕਰਾਕੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਪਰਚਮ ਲਹਿਰਾਉਂਦਾ ਹੈ . ਗਰੀਬੀ ਸਭ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ . ਇਸਦੇ ਹੋਣ ਨਾਲ ਹੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਚਮਕ - ਦਮਕ ਹੈ . ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਚਹਿਲ - ਪਹਿਲ ਹੈ . ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ ਦੀ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਹਾਣੀ ਕਫਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦਲਿਤ ਆਲੋਚਕ ਦੀ ਟਿੱਪਣੀ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀ ਹੈ . ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਮਧਵਰਗੀ ਹਮਦਰਦ ਸਨ . ਆਪ ਦਲਿਤ ਨਹੀਂ ਸਨ , ਇਸ ਲਈ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਬਹੂ ਦੀ ਮੌਤ ਨਾਲ ਉਗਾਰਾਹੇ ਚੰਦੇ ਨੂੰ ਸ਼ਰਾਬ ਬਣਾ ਕੇ ਪੀਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਲੂ ਭੁੰਨਕੇ ਖਾਂਦੇ ਹਨ . ਇਸ ਸਾਮਾਜਕ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਅਵਾਜ ਉਹੀ ਉਠਾਉਂਦੇ ਹਨ . . . . ਮਾਲੇਗਾਂਵ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਪੜ੍ਹਕੇ ਮੈਂ ਇੱਕ ਗਜ਼ਲ ਕਹੀ ਸੀ , ਉਸਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ੇਅਰ ਹੈ -

"ਕਹੀਂ ਕੀ ਭੂਖ ਹੋ ਹਰ ਖੇਤ ਉਸਕਾ ਅਪਨਾ ਹੈ,

ਕਹੀਂ ਕੀ ਪ੍ਯਾਸ ਹੋ ਆਏਗੀ ਵਹ ਨਦੀ ਕੀ ਤਰਫ਼.”

(੧੫ ਦਸੰਬਰ ੨੦੦੬ ਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਬੀ ਬੀ ਸੀ ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਇੱਕ ਲਿਖਤ)