ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨ ਦਾ ਵਜੂਦ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ-ਗਰੀਸ਼ ਮਿਸ਼ਰਾ
ਜੇਕਰ ਵਰਤਮਾਨ ਭਾਰਤ , ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ , ਨੂੰ ਵੇਖੋ ਤਾਂ ਕਿਸਾਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸਪਸ਼ਟਤਾ ਦੀ ਉੱਕਾ ਅਣਹੋਂਦ ਮਿਲੇਗੀ ।
ਅਨੇਕ ਤਥਾਕਥਿਤ ਉੱਤਮ ਸੰਪਾਦਕ ਅਤੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਵੀ ਇਸ ਸਚਾਈ ਤੋਂ ਅਣਭਿੱਜ ਹਨ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨ ਨਾਮਕ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦਾ ਵਜੂਦ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਜਿਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਕਿਸਾਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਦਰਅਸਲ ਫਾਰਮਰ ਹੈ । ਦੋਨਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਵੱਖ - ਵੱਖ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਲਈ , ਸਥਾਨਾਭਾਵ ਦੇ ਕਾਰਨ , ਅਸੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾਵਾਨ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ੨੧ ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹਿੰਦੀ ਦੈਨਿਕ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਲੇਖ ‘ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਖਤਮ ਹੁੰਦੇ ਪਿੰਡ’ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁੱਝ ਵਾਕ ਹੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਾਂਗੇ । ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ -
੧ . ਪਿੰਡ ਦੀ ਤਰਫ ਬਿਲਕੁਲ ਧਿਆਨ ਨਾ ਦੇਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿਸਾਨਾਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਨਾ ਦੇਣਾ । ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਕਿਸਾਨਾਂ ਤੋਂ ਖੇਤੀ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਖੋਹੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ . . . ਜ਼ਮੀਨ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਆਤਮਹੱਤਿਆ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ।
੨ . ਇਹ ਬਹੁਤ ਚਿੰਤਾ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਕਥਾ ਸਾਹਿਤ , ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸਾਨੀ ਜਨਜੀਵਨ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਖਤਮ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਸਿਰਫ ਆਰਥਕ ਹੀ ਨਹੀਂ , ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਉਦੋਂ ਸੰਭਵ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇੱਥੇ ਦੇ ਕਿਸਾਨੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਵੇ । ਇਹ ਸਮਝ ਸਾਡੇ ਵਰਤਮਾਨ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਭਾਰਤ ਲਈ ਜਿੰਨੀ ਪਥਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਬਣੀ ਰਹੇ , ਓਨਾ ਅੱਛਾ ਹੈ ।
ਜੇਕਰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵੇਖੋ ਤਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿ ਉਪਰੋਕਤ ਮਿਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਨੂੰ ਆਰਥਕ - ਸਾਮਾਜਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਮਾਮੂਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਦੂਜੇ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਨੇ ਕਿਸਾਨ ਨੂੰ ਲੀਲ ਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਉੱਤੇ ਫਾਰਮਰ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜੋ ਉਸਦਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਾਬੇਦਾਰ ਹੈ । ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਗਏ ਹੋਏ ਸੱਤ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਜਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਿਸਾਨ ਵੀ ਸੁਰਗਵਾਸੀ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਿਸਾਨੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨਾ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦੀ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ ।
ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨ ( ਪੇਜੇਂਟ ) ਅਤੇ ਫਾਰਮਰ ( ਖੇਤੀਹਰ ) ਦੋ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਸ਼ਬਦ ਹਨ ਹਾਲਾਂਕਿ ਆਮ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਅਰਥੀ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਮੁੱਲ ਅਤੇ ਕੀਮਤ ਜਾਂ ਮਾਲ ਅਤੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ । ਮਗਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਗੰਭੀਰ ਵਿਮਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਕਰਨਾ ਬੇਹੱਦ ਜਰੂਰੀ ਹੈ । ਕਿਸਾਨ ਮਨੁੱਖ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਜੁੜਿਆ ਹੈ ਜਦੋਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਾਰਜ ਅਰੰਭ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਕਿ ਫਾਰਮਰ ਦਾ ਉਦੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਯਾਨੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਵੇਚਕੇ ਮੁਨਾਫਾ ਕਮਾਣ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੇ ਹਾਵੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਇਆ । ਇਸਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਇਤਹਾਸ ਵਿੱਚ ਜਾਣਾ ਹੋਵੇਗਾ ।
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦ ਅਤੀਤ ਤੋਂ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹੈ । ਅਮਰਕੋਸ਼ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਕਾਂਡ ਦੇ ਨੌਵਾਂ ਸਰਗ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਾਰਜ ਵਪਾਰ ਦਾ ਚਰਚਾ ਹੈ । ਕਿਸਾਨ ਸ਼ਬਦ ਫਾਰਸੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਮਿਲਣ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ । ਕਿਸਾਨ ਉਸਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਮੈਬਰਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਕਾਰਜ ਸੰਪੰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਸਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਆਪਣੇ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਉਪਭੋਗ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪਸ਼ੁਆਂ ਲਈ ਚਾਰਾ ਜੁਟਾਉਣਾ ਅਤੇ ਅਗਲੀ ਬਿਜਾਈ ਲਈ ਬੀਜ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੀਆਂ ਸਭ ਵਸਤਾਂ ਅਤੇ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਇਸ ਲਈ ਫਸਲ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਵੇਚਕੇ ਪੈਸੇ ਜੁਟਾਉਂਦਾ ਅਤੇ ਇੱਛਤ ਵਸਤਾਂ ਅਤੇ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਆਪਣੇ ਉਪਭੋਗ ਵਿੱਚ ਵਿਵਿਧਤਾ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ ਸਰਲ ਮਾਲ ਉਤਪਾਦਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਨਿਯਮ ਹੈ ਮਾਲ - ਮੁਦਰਾ - ਮਾਲ । ਇੱਥੇ ਕਿਸਾਨ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਅਜਿਹਾ ਕੁੱਝ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਜਿਸਦਾ ਉਪਭੋਗ ਉਹ ਆਪ ਨਾ ਕਰੇ ਅਤੇ ਸਿਰਫ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਵੇਚੇ । ਧੋਬੀ , ਨਾਈ , ਤਰਖਾਣ , ਲੁਹਾਰ , ਪੰਡਿਤ - ਪਾਂਧਾ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਯਜਮਾਨੀ ਵਿਵਸਥਾ ਜਾਂ ਆਪਸਦਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਕਿਸਾਨ ਮੁਢ ਕਦੀਮ ਤੋਂ ਸਾਮੰਤ ਜਾਂ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਨਿੱਧੀ ਨੂੰ ਲਗਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਪਜ ਦਾ ਇੱਕ ਨਿਸਚਿਤ ਹਿੱਸਾ ਦਿੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਂਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਗਦੀ ਲਗਾਨ ਦਾ ਚਲਨ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਲਗਾਨ ਉਪਜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਜਿਸਨੂੰ ਮਾਵਲੀ ਲਗਾਨ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਮਾਵਲੀ ਲਗਾਨ ਦੇ ਜਰੀਏ ਰਾਜ ਵੀ ਖੇਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਜੋਖਿਮਾਂ ਜਿਵੇਂ ਔੜ , ਬਹੁਤੀ ਵਰਖਾ , ਹੜ੍ਹ , ਭੁਚਾਲ , ਟਿੱਡੀ ਦਲ ਦੇ ਹਮਲੇ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਸਾਂਝ ਕਰਦਾ ਸੀ ।
ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਿਸਾਨ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਪਿੰਡ ਜਾਂ ਬਹੁਤਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਇਲਾਕੇ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਬਾਹਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਮਕਾਮੀ ਮੇਲਿਆਂ ਅਤੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਉਹ ਜਿਸ ਵੇਲੇ – ਕਦੇ ਤੀਰਥਾਟਨ ਉੱਤੇ ਨਿਕਲਦਾ ਸੀ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਬਾਹਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਉਸਦੀ ਜੀਵਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਸੰਕੋਚੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਾਰਜ ਮੂਲ ਤੌਰ ਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸਨ । ਵਰਖਾ ਹੋਵੇਗੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ , ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਭਰਪੂਰ ਜਾਂ ਘੱਟ ਜਾਂ ਫਿਰ ਬਿਜਾਈ ਦੇ ਨਾਲ ਫਸਲ ਪਕਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵੀ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਹ ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਜੋਤਿਸ਼ , ਪੂਜਾਪਾਠ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਧਾ ਰੱਖਣ ਲਗਾ ਸੀ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਨਾ ਮੌਸਮ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸਨ ਅਤੇ ਨਾ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਗਿਆਨੀ । ਕਦੋਂ ਕਿਹੜਾ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਾਰਜ ਹੋਵੇ ਇਸਦੇ ਲਈ ਪੰਚਾਂਗ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਪੰਡਤਾਂ ਅਤੇ ਘਾਘ - ਭੱਡਰੀ ਦੀਆਂ ਉਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਪਰਵ - ਤਿਉਹਾਰ ਹੀ ਨਹੀਂ , ਬਲਕਿ ਦੇਵੀ - ਦੇਵਤਾ ਵੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਜੁੜੇ ਸਨ । ਵਰਖਾ ਲਈ ਇੰਦਰ ਦੀ ਪੂਜਾ - ਅਰਚਨਾ ਅਤੇ ਬਰਹਮਭੋਜ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਕਿਉਂਜੋ ਔਸਤ ਉਮਰ ਘੱਟ ਸੀ ਅਤੇ ਜਨਸੰਖਿਆ ਬਹੁਤ ਹੌਲੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਵੱਧਦੀ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਪ੍ਰਜਨਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਇਹ ਐਵੇਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਿਵਲਿੰਗ ਦੀ ਪੂਜਾ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਆਪਕ ਸੀ । ਹਰ ਕਿਸਾਨ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਲੜਾਈ ਆਪ ਲੜਦਾ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉਸਦੇ ਸੋਚਣ ਦਾ ਢੰਗ ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਿਹੋ ਜਿਹਾ ਸੰਗਠਿਤ ਕਿਸਾਨ - ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਆਇਆ । ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਾਮਲਾ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸੇ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਤਾਜਮਹਲ ਵਰਗੇ ਅਜੂਬੇ ਬਣੇ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਨੋ - ਸ਼ੌਕਤ ਕਾਇਮ ਰਹੀ । ਫੌਜੀ ਅਭਿਆਨ ਚਲਾਏ ਗਏ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਫਤਹਿ ਦਾ ਸੁਫ਼ਨਾ ਵੇਖਿਆ ਗਿਆ । ਇੱਕ ਹੱਦ ਦੇ ਬਾਅਦ ਲਗਾਨ ਵਧਾਉਣ ਤੋਂ ਕਿਸਾਨ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰਦੇ ਜਾਂ ਪਲਾਏਨ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ।
ਮਗਰ ਹਾਲਤ ਬਦਲੀ , ਭਾਵਲੀ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨਗਦੀ ਲਗਾਨ ਨੇ ਲੈ ਲਈ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਖਰੀਦ - ਫਰੋਖਤ ਹੋਣ ਲੱਗੀ । ਨਗਦੀ ਦੀ ਮੰਗ ਵਧੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਪਾਉਣ ਲਈ ਅਜਿਹੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਉਗਾਈਆਂ ਜਾਣ ਲੱਗੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਪਭੋਗ ਕਿਸਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਨਗਦੀ ਲਗਾਨ ਨੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਜੋਖਿਮਾਂ ਵਿੱਚ ਲਗਾਨ ਭੋਗੀ ਸਮੁਦਾਏ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ।
ਹੌਲੀ - ਹੌਲੀ ਕਿਸਾਨ ਨੂੰ ਫਾਰਮਰ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਉਹ ਹੁਣ ਬਾਜ਼ਾਰ ਲਈ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਨ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਿਆ । ਬੰਗਾਲ ਅਤੇ ਬਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਸਥਾਈ ਬੰਦੋਬਸਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਵਧਾਨ ਦੇ ਤਹਿਤ ਯੂਰੋਪੀ ਨਿਲਹੋਂ ਨੇ ਜਮੀਂਦਾਰੀ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨੀਲ ਦੀ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਫਲਸਰੂਪ ੧੮੫੯ - ੬੨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਨੀਲ - ਬਗ਼ਾਵਤ ਹੋਈ ਜੋ ਦੀਨਬੰਧੂ ਮਿੱਤਰ ਦੇ ਡਰਾਮੇ ਨੀਲਦਰਪਣ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ ਬਣੀ । ਉੱਤਰ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਚੰਪਾਰਨ ਵਿੱਚ ੧੮੬੦ - ੧੯੨੦ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕਿਸਾਨ ਨਿਲਹੋਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਰਹੇ । ਉੱਥੇ ਗਾਂਧੀ-ਜੀ ਨੇ ੧੯੧੭ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ । ਨਿਲਹੋਂ ਨੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਜਬਰਦਸਤੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦੇ ਮਾਨਕਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਨ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਉਂਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਦੱਖਣ ਦੇ ਦੰਗੇ ਹੋਏ । ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕੀ ਗ੍ਰਹਿਯੁਧ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਉੱਥੇ ਫਸਲ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਪਾਹ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਘੱਟ ਹੋਣ ਨਾਲ ਉਸਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਵਿੱਚ ਉਛਾਲ ਆਇਆ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਫਾਰਮਰ ਬਣ ਕਪਾਹ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜ਼ਮੀਨ ਲਗਾਈ । ਬੀਜ , ਖਾਦ ਆਦਿ ਲਈ ਮਹਾਜਨਾਂ ਤੋਂ ਕਰਜ ਲਿਆ । ਇਸ ਉਮੀਦ ਦੇ ਭਰੋਸੇ ਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਛਾਲ ਜਾਰੀ ਰਹੇਗਾ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਰਜਾ ਲੈ ਕੇ ਚੰਗੇ ਮਕਾਨ ਬਣਵਾਏ ਅਤੇ ਜੀਵਨ - ਪੱਧਰ ਵਧਾਇਆ । ਮਗਰ ਅਮਰੀਕੀ ਗ੍ਰਹਿਯੁਧ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਭਾਰਤੀ ਕਪਾਹ ਦੀ ਮੰਗ ਅਤੇ ਕੀਮਤ ਘੱਟ ਹੋ ਗਈਆਂ । ਕਰਜ ਨਾ ਅਦਾ ਕਰਨ ਉੱਤੇ ਮਹਾਜਨਾਂ ਨੇ ਕੁਰਕੀ - ਜਬਤੀ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਦੰਗੇ ਭੜਕੇ । ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ੧੯੨੯ ਵਿੱਚ ਆਈ ਮਹਾਮੰਦੀ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਮੰਗ ਘੱਟ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਨਗਦੀ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਲਗਾਨ ਨਾ ਦੇ ਸਕਣ ਕਾਰਨ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਨੀਲਾਮੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਵਿਰੁਧ ਅਯੁੱਧਿਆ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਰਾਮਚੰਦਰ ਅਤੇ ਬਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਸਵਾਮੀ ਸਹਜਾਨੰਦ ਦੇ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਜੋਰਦਾਰ ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ । ਉਂਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਰੁਚੀ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਫੜਿਆ । ਸੇਠਾਂ – ਸਾਹੂਕਾਰਾਂ , ਵਕੀਲਾਂ , ਡਾਕਟਰਾਂ , ਅਫਸਰਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਨੌਕਰੀਪੇਸ਼ਾ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਭੂਮੀ ਖਰੀਦ ਭਾੜੇ ਦੇ ਮਜਦੂਰਾਂ ਦੇ ਜਰੀਏ ਬਾਜ਼ਾਰ ਲਈ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚ ਨਿਵੇਸ਼ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ ਅਤੇ ਕਮਾਈ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਸੀ । ਚੀਨੀ ਮਿਲਾਂ , ਜੂਟ ਮਿਲਾਂ ਅਤੇ ਸੂਤੀ ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਨਾਲ ਗੰਨਾ , ਕੱਚੇ ਪਟਸਨ ਅਤੇ ਕਪਾਹ ਦੀ ਮੰਗ ਵਧੀ ਹੋਰ ਨਕਦ ਕਮਾਈ ਵੀ । ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਭੂਮੀ ਸੁਧਾਰ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਛੱਡੇ ਗਏ ਚੋਰ ਦਰਵਾਜਿਆਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰ ਅਨੇਕ ਭੂਤਪੂਰਵ ਜਮੀਂਦਾਰਾਂ , ਤਾੱਲੁਕਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਫਾਰਮਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਛੋਟੇ , ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੀਮਾਂਤ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਖੇਤੀ ਤੋਂ ਗੁਜਾਰਾ ਨਾ ਹੋਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਰੁਖ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਲੈ ਦੂਜੇ ਫਾਰਮਰ ਬਣ ਗਏ ਅਤੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਲਈ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਨ ਲੱਗੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਕਿਸਾਨ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਲੁਪਤ ਹੋਣ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਫਾਰਮਰ ਆਉਣ ਲੱਗੇ । ਖੇਤੀ ਹੁਣ ਨਾ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਰਹੀ , ਨਾ ਆਤਮਨਿਰਭਰਤਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਰੋਜਗਾਰ ਅਤੇ ਕਮਾਈ ਦਾ ਪੱਕਾ ਸਰੋਤ । ਅੱਜ ਸਕਲ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਉਤਪਾਦ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਤੁਲਣਾ ਵਿੱਚ ਅੱਧੇ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਹੈ ।
ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੇ ਹਰਿਆਣਾ , ਪੱਛਮੀ ਉੱਤਰਪ੍ਰਦੇਸ਼ , ਪੰਜਾਬ , ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ , ਗੁਜਰਾਤ , ਆਂਧਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਕਰਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਫਾਰਮਰਾਂ ਨੂੰ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ । ਪਿਛਲੇ ਕੁੱਝ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਕਾਂਟਰੇਕਟ ਫਾਰਮਿੰਗ ਜਾਂ ਠੇਕੇ ਉੱਤੇ ਖੇਤੀ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਤਹਿਤ ਵੱਡੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆ ਗਈਆਂ ਹਨ । ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਅਤੇ ਨਾਗਾਰਜੁਨ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਵਿਦਾ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੁਡੀਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪਰਸੰਗਕ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਹਨ । ਉੱਤਰਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਗੰਨੇ ਉਤਪਾਦਕ ਅਤੇ ਵਿਦਰਭ ਦੇ ਕਪਾਹ ਉਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸਾਨ ਨਹੀਂ ਫਾਰਮਰ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਾਗ - ਸਬਜੀ , ਫਲ , ਤੰਮਾਕੂ ਆਦਿ ਪੈਦਾ ਕਰ ਨਿਰਆਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਫਾਰਮਰ ਹਨ ਕਿਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੈ । ਇਤੀਹਾਸਕਾਰ ਏਰਿਕ ਹਾਬਸਬਾਮ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਗਲੋਬਲਾਈਜੇਸ਼ਨ , ਡੇਮੋਕਰੇਸੀ ਐਂਡ ਟੇਰਰਿਜਮ ’ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨ ਦੇ ਲੁਪਤ ਹੋਣ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਫਾਰਮਰ ਦੇ ਆਉਣ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਸੰਪਾਦਕ ਨਿਖਿਲ ਚੱਕਰਵਰਤੀ ਦੀ ਸਿਮਰਤੀ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਾਸ਼ਣ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ । ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਅਨਪਾਤ ੬੭ ਫ਼ੀਸਦੀ ਤੋਂ 44 , ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ੫੦ ਫ਼ੀਸਦੀ ਤੋਂ ਘੱਟ , ਤੁਰਕੀ ਵਿੱਚ ੭੫ ਫ਼ੀਸਦੀ ਤੋਂ ਘੱਟਕੇ ੩੩ , ਫਿਲੀਪੀਂਸ ਵਿੱਚ ੫੩ ਫ਼ੀਸਦੀ ਤੋਂ ਘੱਟਕੇ ੩੭ , ਥਾਈਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ੮੨ ਫ਼ੀਸਦੀ ਤੋਂ 4੬ ਅਤੇ ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ੫੧ ਫ਼ੀਸਦੀ ਤੋਂ ੧੮ ਫ਼ੀਸਦੀ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ । ਚੀਨ ਦੀ ਕੁਲ ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨ ੧੯੫੦ ਵਿੱਚ ੮੬ ਫ਼ੀਸਦੀ ਨੂੰ ਜੋ ੨੦੦੬ ਵਿੱਚ ੫੦ ਫ਼ੀਸਦੀ ਹੋ ਗਏ । ਹੁਣੇ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ , ਮਿਆਂਮਾਰ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ੬੦ ਫ਼ੀਸਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਕਿਸਾਨ ਹਨ । ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਘੱਟ ਗਈ ਹੈ । ਇਹ ਕਦੇ ੮੦ ਫ਼ੀਸਦੀ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਸੀ । ਲੇਕਿਨ ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਦੀ ਤੇਜ਼ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਇਹ ਹਾਲਤ ਵੀ ਕਦੋਂ ਤੱਕ ਰਹੇਗੀ ?
ਪੇਂਡੂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਹੇ ਘੋਰ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਇਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਕਿਸਾਨ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਫਾਰਮਰ ਉੱਥੇ ਬਹੁਮਤ ਵਿੱਚ ਹਨ । ਪਿਛਲੇ ਪੰਜ - ਸੱਤ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਲਤ ਕਾਫ਼ੀ ਬਦਲੀ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਵਿਰਲਾਪ ਕਰਨ ਦੇ ਬਦਲੇ ਨਵੀਂ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਅਧਿਅਨ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਆਵਸ਼ਕਤਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ - ਸੰਪਾਦਕ ਆਪਣੇ ਇਰਦ - ਗਿਰਦ ਵੇਖਣ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ।
No comments:
Post a Comment