ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਨੁਕਤਾ ਉਰਫ ਪੈਰ ਬਿੰਦੀ

ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਸਮਝਣ ਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੂਲ ਪੰਜਾਬੀ  ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਨੁਕਤੇ ਦਾ  ( ਜਾਂ ਨੁਕ਼ਤੇ ਦਾ ?  )  ਕੋਈ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੈ ।  ਮੂਲ ਪੰਜਾਬੀ  ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਬਦ ਹਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਨੁਕਤੇ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਜਰੂਰੀ (ਜ਼ਰੂਰੀ) ਹੋਵੇ   ।  ਗੁਰਮੁਖੀ  ਲਿਪੀ ਨੁਕਤੇ  ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ   ਦੇ ਹਰ ਅੱਖਰ ,  ਹਰ ਆਵਾਜ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਦੇ  ਸਮਰਥ ਹੈ । ਹਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਅਰਬੀ - ਫਾਰਸੀ   ਜਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ  ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਜੁੜ ਗਏ ,  ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਠੀਕ ਉਚਾਰਣ ਕਰਨ  ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਨੁਕਤਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ।

ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਪਤਾ ਚਲੇ ਕਿ ਕਿੱਥੇ  ਨੁਕਤਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨਾ  ਹੈ ਕਿੱਥੇ  ਨਹੀਂ ? ਇਹ ਕੋਈ ਸੌਖਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ।  ਇਸ ਲਈ ਜਾਂ ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਜਾਂ ਉਰਦੂ ਲਿੱਪੀ  ਵਿੱਚ ਮੂਲ ਵਰਤੋਂ  ਵੇਖਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ,  ਜਾਂ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਮੂਲ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕਦਮ ਠੀਕ ਉਚਾਰਨ  ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।  ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਰੋਮਨ ਲਿਪੀ ਤਾਂ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ  ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ,  ਪਰ ਉਰਦੂ ਦੀ ਨਸਤਾਲੀਕ ਲਿਪੀ  ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ।  ਪਰ ਸੁਭਾਗਵਸ਼ ,  ਗ਼ਲਤੀ ਨਾ  ਹੋਵੇ ਇਸ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰਲ ਉਪਾਅ ਹੈ – ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਲਿਖਦੇ ਹੋਏ ਜਿੱਥੇ ਸ਼ੱਕ ਹੋਵੇ  ,  ਉੱਥੇ ਨੁਕਤੇ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਾ ਕਰੋ   – ਕਿਉਂਕਿ ਪੰਜਾਬੀ  ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਨੁਕਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ।  ਅਸੀਂ  ਗਜਲ ,  ਜਰੂਰਤ ,  ਜਿੰਦਗੀ ਬੋਲਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਹੀ ਲਿਖਾਂਗੇ  ?  ਹਾਂ ਕਈ ਜਗ੍ਹਾ ਨੁਕਤੇ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਜਰੂਰੀ ,  ਮਾਫ ਕਰਨਾ  ਜ਼ਰੂਰੀ ,  ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ,  ਜੇਕਰ ਅਸੀ ਮੂਲ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਵਾਕ ਲੈ ਰਹੇ ਹੋਈਏ  ,  ਕਿਸੇ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹੋਈਏ  ,  ਆਦਿ ।  ਜਿਵੇਂ – ਅਜ਼ਹਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  “ਹੀ ਇਜ਼ ਏ ਗੁਡ ਬੈਟਸਮੈਨ । ” ਇੱਥੇ ਜ਼ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਜ ਨਹੀਂ ਚੱਲੇਗਾ ।  ਇਹ ਵੀ ਧਿਆਨ ਦਿਓ ਕਿ ਜੇਕਰ ਅਸੀ ਨੁਕਤੇ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀ ਇਹ ਦੱਸ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ  ਨੁਕਤੇ ਦਾ  ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੋਵੇਗਾ – ਇਸ ਲਈ ਬਿਹਤਰ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਸਹੀ ਸਹੀ  ਇਹ ਪਤਾ ਹੋਵੇ  ।

ਨੁਕਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ,  ਉਹ ਹਨ – ਕ਼,  ਖ਼ ,  ਗ਼ ,  ਫ਼ ,  ਅਤੇ ਜ਼  ਇਹ ਸਭ ਉਰਦੂ ਤੋਂ ਆਏ ਹਨ ,  ਕੇਵਲ ਜ਼ ਅਜਿਹੀ ਆਵਾਜ ਹੈ ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।    ਆਓ   ਵੇਖੋ ਕ਼,  ਖ਼ ,  ਗ਼ ,  ਫ਼ ,  ਅਤੇ ਜ਼  ਦੇ ਉਦਾਹਰਣ ।

ਕ਼– ਉਰਦੂ ਵਰਨਮਾਲਾ ਵਿੱਚ ਕਾਫ  ( ک )  ਅਤੇ ਕ਼ਾਫ  ( ق )  ਦੋ ਵੱਖ ਵਰਣ ਹਨ ,  ਅਤੇ ਦੋਨਾਂ  ਦੇ ਉਚਾਰਣ ਵਿੱਚ ਫਰਕ ਹੈ ।  ਕ਼ ਦੀ ਆਵਾਜ ਨੂੰ ਫੋਨੇਟਿਕਸ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ voiceless uvular stop ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।  ਰੋਮਨ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਉਰਦੂ ਲਿਖਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਲਈ q ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ,  ਜਦੋਂ ਕਿ ਕ ਲਈ k ਦਾ ।  ਪਰ ਇਹ ਕੇਵਲ ਸੌਖ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ – ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ q ਅਤੇ k  ਦੇ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ,  ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਤੱਕ ਮੇਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ ,  ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਕ਼ਾਫ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਧੁਨੀ  ਨਹੀਂ ਹੈ ।  ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਜੇਕਰ ਤੁਸੀ ਕਿਸੇ ਉਰਦੂ ਸ਼ਬਦ  ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹਿੱਜਿਆਂ ਵਿੱਚ q ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵੇਖਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਸੀ ਉਸਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੇ ਹੋਏ ਕ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ।  ਉਦਾਹਰਣ – ਨੁਕ਼ਤਾ ,  ਕ਼ਰੀਬ ,  ਕ਼ਾਇਦਾ ,  ਕ਼ੈਫ਼ੀਅਤ ਵਰਗੇ  ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਨੁਕਤਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੋਵੇਗਾ ,  ਜਦੋਂ ਕਿ ਕਿਨਾਰਾ ,  ਕਿਤਾਬ ,  ਮੁਲਕ ,  ਇਨਕਾਰ ਵਰਗੇ  ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ  ।

ਖ਼ – ਉਰਦੂ ਵਰਨਮਾਲਾ ਵਿੱਚ ਖ ਦੀ ਆਵਾਜ ਲਈ ਕਾਫ  ਦੇ ਨਾਲ ਦੋ - ਚਸ਼ਮੀ - ਹੇ  ( ھ )  ਨੂੰ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ  ( ک  +  ھ  =  کھ )   ,  ਯਾਨੀ ਕ  ਦੇ ਨਾਲ ਹ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕਰ ਖ ਬਣਦਾ ਹੈ – ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਅਰਬੀ ਫਾਰਸੀ ਵਿੱਚ ਖ ਦੀ ਆਵਾਜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ,  ਪਰ ਖ਼( voiceless uvular fricative )  ਲਈ ਵੱਖ ਵਰਣ ਹੈ ਜਿਨੂੰ ਖ਼ੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।  ਰੋਮਨ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ  ਇਸ ਲਈ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਰਣ ਮਾਣਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੁੰਦੇ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ ਗਿਆ ।  ਉਦਾਹਰਣ – ਖ਼ਰੀਦ ,  ਖ਼ਾਰਜ ,  ਖ਼ੈਬਰ ,  ਅਖ਼ਬਾਰ  ( ਖ਼ਬਰ ,  ਮੁਖ਼ਬਿਰ )  ,  ਖ਼ਾਸ ,  ਕੁਤੁਬਖ਼ਾਨਾ  ( ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ )  ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਨੁਕਤਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੋਵੇਗਾ ।  ਬਿਨਾਂ ਨੁਕਤੇ  ਦੇ ਖ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦ ਅਰਬੀ - ਫਾਰਸੀ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹਨ ,  ਇਸ ਕਾਰਨ ਦੇਸੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਲਈ ਖ ਅਤੇ ਅਰਬੀ - ਫਾਰਸੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਲਈ ਖ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰੋ ,  ਜਿਵੇਂ ਖ਼ਾਨਾ - ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ  ।

ਗ਼– ਇੱਥੇ ਫਰਕ ਹੈ ਗਾਫ  ( گ )  ਅਤੇ ਗ਼ੈਨ  ( غ )  ਦਾ ।  ਇੱਥੇ ਵੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਪੇਲਿੰਗ ਤੋਂ ਕੋਈ ਮਦਦ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕੇਗੀ ,  ਹਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਗ਼ੈਨ ਲਈ gh ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ghazal  ( ਗ਼ਜ਼ਲ ) । ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਘ ਨਾਲ  ਵੀ ਕੰਫਿਊਜਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ,  ਇਸ ਕਾਰਨ ਉਚਾਰਨ ਦਾ ਫਰਕ ,  ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਰਦੂ  ਦੇ ਹਿੱਜੇ ਪਤਾ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।  ਉਦਾਹਰਣ – ਗ਼ਰੀਬ ,  ਗ਼ਾਇਬ ,  ਮਗ਼ਰਿਬ  ( ਪੱਛਮ )  , ਗ਼ੁੱਸਾ ,  ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਗ਼ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੋਵੇਗਾ ,  ਅਤੇ ਅਲਗ  ,  ਅਗਰ  ,  ਗਿਰਹ ,  ਗਿਰੇਬਾਨ ਵਿੱਚ ਗ    ।

ਫ਼ – ਅਰਬੀ - ਫਾਰਸੀ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਫ ਦੀ ਕਮੀ ਪ + ਹ = ਫ  ( پ  + ھ  =  پھ )   ਦੇ ਦੁਆਰੇ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ,  ਅਤੇ ਫ਼ ਲਈ ਫ਼ੇ ( ف )  ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।  ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਉਰਦੂ ਸ਼ਬਦ ਲਿਖਦੇ ਹੋਏ ਫ ਲਈ ph ਅਤੇ ਫ਼ ਲਈ f ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।  ਪਰ   ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ph ਅਤੇ f  ਦੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ  ।  ਇਸ ਕਾਰਨ  f ਵਾਲੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਬਦਾਂ  ( file ,  format ,  foot )  ਲਈ ਨੁਕਤੇ  ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੀ  ।  ਹਾਂ , ਉਰਦੂ  ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ  ਦੇ ਉਦਾਹਰਣ ਹਨ – ਫ਼ਰਮਾਇਸ਼ ,  ਫ਼ਰਿਸ਼ਤਾ ,  ਕਾਫ਼ਰ ,  ਆਦਿ ।  ਫ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦ ਦੇਸੀ ਹਨ ,  ਇਸ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬੀ  ਸ਼ਬਦਾਂ  ( ਫਿਰ ,  ਫਲ ,  ਫਗਣ )  ਲਈ ਫ ,  ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਸ਼ਬਦ ਜੇਕਰ ਅਰਬੀ - ਫਾਰਸੀ ਤੋਂ ਆਇਆ ਹੈ ,  ਤਾਂ ਉਸ ਲਈ ਫ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰੋ  ।

ਜ਼ – ਮੇਰੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਲਈ ਜ਼ ਦੀ ਆਵਾਜ   ਪਛਾਣਨਾ  ਸਭ ਤੋਂ ਆਸਾਨ ਹੈ ,  ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੀ ਆਵਾਜ ਜ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਭਿੰਨ ਹੈ । ਪਰ ਇੱਥੇ  ਨੁਕਤੇ ਦਾ ਗਲਤ ਪ੍ਰਯੋਗ ਬਹੁਤ ਖਟਕਦਾ ਹੈ ।  ਫਰਕ ਹੈ j ਅਤੇ z ਦਾ ।  ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਅਜਿਹੇ ਵਰਣ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ ਦੀ ਅਵਾਜ ਆਉਂਦੀ ਹੈ – ਜ਼ਾਲ  ( ذ )  ,  ਜ਼ੇ ( ز )  , ਜ਼ੁਆਦ  ( ض )  ,  ਜ਼ੋਏ  ( ظ )  ,  ਅਤੇ  ਇੱਕ ਵਰਣ ਜਿਸ ਤੋਂ ਜ ਦੀ ਅਵਾਜ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ,  ਜੀਮ  ( ج )  ।  ਕਈ ਪੰਜਾਬੀ  ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਿੱਚ  ( ਲਿਖਣ ਜਾਂ ਬੋਲਣ ਵਿੱਚ )  ਉੱਥੇ ਵੀ ਜ਼ਦੀ ਅਵਾਜ ਕੱਢਦੇ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਜ ਦੀ ਅਵਾਜ ਆਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ – ਜਿਵੇਂ ਜਲੀਲ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਜ਼ਲੀਲ ,  ਮਜਾਲ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਮਜ਼ਾਲ ,  ਜਾਹਿਲ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਜ਼ਾਹਿਲ ,  ਆਦਿ ।  ਅਜਿਹੀ ਗਲਤੀ ਤੋਂ ਬਚਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ,  ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਾਲ  ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੀ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹੈ – ਜਿਵੇਂ ,  ਮੈਂ ਦੁਲਹਨ  ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ  ( ਸਜਾ  )  ਦੇਵਾਂਗੀ  ।  ਅਜਿਹੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਫਿਰ ਉਹੀ ਨੁਸਖ਼ਾ ਵਰਤੋ – ਜਦੋਂ ਸੰਦੇਹ ਹੋਵੇ  ਤਾਂ ਨੁਕਤੇ ਤੋਂ ਬਚੋ  ।  ਨੁਕਤਾ ਨਾ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਬਹਾਨਾ  ਹੈ ,  ਪਰ ਗ਼ਲਤ ਜਗ੍ਹਾ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ।  ਜ ਅਤੇ ਜ਼ ਦੇ ਕੁੱਝ ਅਤੇ ਉਦਾਹਰਣ – ਜ਼ਰੂਰ ,  ਜ਼ੁਲਮ ,  ਜੁਰਮ ,  ਰਾਜ਼  ( ਰਹੱਸ )  , ਸਜ਼ਾ ,  ਜ਼ਬਰਦਸਤ ,  ਜਮੀਲ ,  ਜਲਾਲ ,  ਵਜੂਦ ,  ਜ਼ੰਜੀਰ  ,  ਮਜ਼ਾਜ ,  ਜ਼ਿਆਦਾ ,  ਜਜ਼ੀਰਾ  ( ਟਾਪੂ )  ਆਦਿ  ।